مظهر رحمت سرمدی در سوره برائت

نهمین سوره قرآن کریم سوره توبه یا برائت می‌باشد.توبه،از آن جهت که در این سوره،بارها از توبه انسان و بازگشت الطاف الهی سخن به میان آورده و برائت،بر این اساس که این سوره با اعلام برائت و بیزاری از مشرکان آغاز شده است. این سوره به دلیل محتوای قهرآمیزش نسبت به کفار، منافقین و اهل کتاب،بدون«بسم الله»شروع شده است.در تفسیر قرطبی از امام صادق(ع) روایتی به این مضمون نقل گردیده:«بسم الله» که تاج سوره‌هاست،تنها در آغاز سوره برائت نیامده و این به فرموده امیرمؤمنان علی(ع) به خاطر آن است که «بسم الله» کلمه امان و رحمت می‌باشد و اعلام برائت از کفار و مشرکین با اظهار محبت و رحمت سازگار نیست.بیان رحمت الهی در قالب‌های گوناگون نشانه اصرار به رحمت است و قرآن جلوه‌ای از رحمت الهی است،چنان‌چه در موارد متعدد،خود را مصداقی از رحمت خداوندی می‌داند و می‌فرماید:حم .والکتاب المبین انا انزلناه فی لیلة مبارکة انا کنا منذرین… رحمة من ربک انه هو السمیع العلیم (سوره دخان،ایات 6ـ1) اصل آفرینش و بعثت پیامبران5 و به ویژه بعثت خاتم سفیران الهی نیز،جلوه‌ای از لطف و رحمت خداوندی هستند و رحمت همچون ذات او،همیشگی است.قرآن کریم به نقل از فرشتگان بارگاه قدس می‌فرماید:الذین یحملون العرش و من حوله یسبحون بحمد ربهم و یؤمنون به و یستغفرون للذین آمنوا ربنا وسعت کل شیء رحمة و علما فاغفر للذین تابوا و اتبعوا سبیلک و قهم عذاب الجحیم؛فرشتگانی که عرش الهی را حمل می‌کنند و کسانی بر گرد آن هستند، پیوسته با ستایش پروردگارشان او را تسبیح می‌گویند و به یکتایی او در تدبیر جهان ایمان دارند،و برای کسانی که یگانگی خدا را باور کرده‌اند،آمرزش می‌طلبند، می‌گویند:پروردگارا،رحمت و دانش تو همه چیز را فرا گرفته است.پس کسانی را که به سوی تو بازگشته تو را پیموده‌اند بیامرز و از عذاب دوزخ نگاهدار.6
آغاز گشتن سوره‌ها به ایه مبارکه«بسم الله الرحمن الرحیم»اشاره به گستردگی رحمت الهی دارد و دو واژه «الرحمن» و «الرحیم» اسم هستند و از رحمت و مهر خداوند گرفته شده‌اند.«الرحمن» معنای مبالغه‌ای دارد و به معنای بسیار بخشنده و مهربان می‌باشد.این واژه،تنها در مورد خداوند متعال به کار می‌رود. اما اطلاق رحیم بر دیگران نیز جایز است7 و خداوند متعال،جز پیامبر اکرم(ص) بر هیچ یک از پیامبران(ع)،دو نام از اسماء الهی خود را اطلاق نکرده است.آن هم در فرازهای پایانی سوره توبه که از ابتدا،با لحن تند و قهرآمیز و بدون بسم الله آغاز شده است، و آنجا که می‌فرماید:لقد جاءکم رسول من انفسکم عزیز علیه ما عنتّم حریص علیکم بالمؤمنین رؤوف رحیم؛ای مردم، پیامبری از جنس خود شما بیامد که از اوصافش اینست که از خسارت دیدن شما و از نابود شدنتان ناراحت می‌شود، دیگر آنکه او در خیرخواهی و نجات شما،چه مؤمن و چه غیر مؤمن،حریص است و او نسبت به مؤمنان رؤوف و رحیم است.
در این ایه از تعبیر«من انفسکم»،به جای«منکم»استفاده شده که اشاره به شدت ارتباط پیامبر(ص) با مردم دارد.(المیزان،ج9،ص 456)این تعبیر در مورد پیامبران گذشته به کار نرفته،جز آنکه در سوره هود،در ایاتی چند،در مورد پیامبرانی هم‌چون:هود، صالح و شعیب،با تعبیر برادرشان استعمال شده است.
قرآن در این زمینه می‌فرماید:والی عاد اخاهم هودا… یوالی ثمود اخاهم صالح و الی مدین اخاهم شعیب(سوره هود،ایات50 ،61 و 84) خطاب این ایه تنها شامل مؤمنان نمی‌شود، بلکه هم‌چون ایهیا ایها الناس انی رسول الله الیکم جمیعا…(سوره اعراف،ایه 158)همه اقشار مردم،از اهل ایمان گرفته تا دیگران را شامل می‌گردد،شدت ارتباط پیامبر اعظم(ص) با مردم به اندازه‌ای بود که گویا،پاره ای از جان مردم و روح جامعه در شکل پیامبر(ص) ظاهر شده بود،او تمام دردهای آنها را می‌دانست و از مشکلاتشان خبر داشت و در ناراحتی‌ها و غم‌ها و دیگر گرفتاری‌ها با آنها شریک بود در نتیجه از شدت علاقه به رستگاری مردم و خوش رفتاری و احترامی که به آنها می‌گذاشت و با بردباری سخنانشان را گوش می‌داد،از روی کنایه به «اُذن» می‌گفتند.اذن به معنی گوش است و به اشخاصی که زیاد به حرف مردم گوش می‌دهند و به اصطلاح،یک گوش هستند،این کلمه اطلاق می‌شود.
دومین صفت پیامبر(ص) ،با تعبیر«حریص علیکم»بیان گردیده ،حریص،در لغت،به معنای شدت علاقه به چیزی است،یعنی آن حضرت به هرگونه خیر و سعادت و و پیشرفت و خوشبختی شما (در دنیا و آخرت) عشق می‌ورزد.
در فراز پایانی ایه،قرآن کریم صفت سوم و چهارم پیامبر رحمت(ص) را بر می‌شمارد که عبارت است از مظهر رحمت خاص خداوندی می‌باشد؛زیرا «الرحمن»به رحمت گسترده خداوند اشاره دارد که شامل همه موجودات و همه انسانها از مؤمن و کافر می‌شود.
قرآن،در سوره حج،به برخی از بخشش‌ها و نشانه‌های الهی که خداوند به همه انسانها و موجودات زنده ارزانی داشته است،اشاره می‌نماید و می‌فرماید:الم تر أن الله سخر لکم ما فی الارض و الفلک تجری فی البحر بامره و یمسک السماء ان تقع علی الارض الا باذنه» (سوره حج،ایه 65)سپس،در فرآز آخر این ایه می‌فرماید:ان اللّه بالناس لرؤوف رحیم دو صفت رؤوف و رحیم از جمله «صفات جمالیه» خداوند هستند که در قرآن،بر هیچ پیامبری،جز پیامبر خاتم(ص) اطلاق نگردیده‌اند.این دو صفت به عنوان صفت سوم و چهارم در ایه 128 سوره توبه برای پیامبر(ص) به کار رفته است.«رأفت»، رحمتی می‌باشد که به گروه ویژه‌ای از بندگان با‌ایمان،که فرمانبردار فرامین الهی هستند اختصاص می‌یابد و رحیم اشاره به مهر و محبّتی است که در برابر گناهکاران،شامل افراد با ایمان می‌گردد قرآن،در سوره فتح،درباره یکی از ویژگی‌های پیامبر خاتم(ص) و یارانش می‌فرماید:محمد رسول الله و الذین معه أشدّاء علی الکفار رحماء بینهم (سوره فتح،ایه 29) یعنی محمد رسول خداست و کسانی‌که با او هستند، نسبت به کفار شدید و بی رحم و در میان خود رحیم و دلسوزند.
در این ایه،شدت و رحمت،دو صفت متضاد و از صفت‌های یاران پیامبر(ص) بر‌شمرده شده‌اند.
پس،اگر چه خداوند در سوره توبه کلام خود را،بدون «بسم الله» آغاز نمود، و ظاهرا ایات سوره برائت،نشان از قهر و خشم و بیزاری دارد،اما به واسطه فیض رحمت خود؛یعنی پیامبر اعظم(ص) اشاره نموده که اگر آسمان و زمین و نعمت‌های ظاهر و پنهان برای شما تسخیر شده است و دانسته و ندانسته،از رحمت خداوندی بهره‌مند می‌شوید،به واسطه مظهر فیض ازلی و ابدی حقیقت پیامبر اکرم(ص) می‌باشد. «و ما ارسلناک الا رحمة للعالمین» (سوره انبیاء،ایه 107)