راههای حفظ حضور قلب در نماز

1. رعایت تقوا و دوری از گناه
«تقوا»، و «نماز» بر یکدیگر تأثیر متقابل دارند هر چقدر خویشتنداری و در نظر داشتن خداوند و مراقبت و پاییدن نفس، بیشتر شود،نماز از کیفیت بیشتری برخوردار می‌شود «…هدی للمتقین الذین یؤمنون بالغیب و یقیمون الصلوة …؛1…و هر چقدر نماز با کیفیت بهتری اقامه شود، بر تقوای نماز گزار افزوده می‌شود…».2
در قرآن کریم می‌خوانیم:«و ان اقیمو الصلوة و اتقوه و هو الذی الیه تحشرون»3 که دستور به اقامه نماز در کنار دستور به تقوا قرار گرفته است و این از ارتباط تنگاتنگ تقوا و نماز، خبر می‌دهد و در جای دیگر «فخلف من بعد هم خلف اضاعوا الصلوة و اتبعوا الشهوات…4؛می‌بینیم که بی‌تقوایی و پیروی از شهوات، در کنار اضاعه نماز قرار گرفته است».
قرآن صریحاً می‌فرماید:«ان الصلوة تنهی عن الفحشاء و المنکر؛نماز از ارتکاب زشتی‌ها و منکرات باز می‌دارد…»5قلبی که جایگاه شیطان باشد، نمی‌تواند با خدا رابطه درستی برقرار کند.باید تلاش کنیم از گناه،به معنای وسیع کلمه،گناه در فکر، اخلاق و در عمل دوری کنیم.
2. عمل صالح
عمل صالح و نماز، نیز بر یکدیگر تأثیر متقابل دارند، هر چقدر عمل صالح، بیشتر شود، کیفیت نماز بالاتر می‌رود و هر چقدر نماز با حضور قلب بیشتری خوانده شود، توفیق عمل صالح فزونی می‌یابد.
نماز، آئینه رفتارهای روزانه ما و پرونده عمل ماست.وقتی روزمان را خوب سپری کنیم،نماز خوبی نصیبمان می‌شود.آیات 19 تا 34 سوره معارج،این ارتباط تنگاتنگ و متقابل را به خوبی نشان می‌دهد:بی‌گمان انسان، بی‌شکیب آفریده شده است.چون گزندی به او رسد، بی‌تاب است و چون نیکی بدو رسد بازدارنده است.جز نماگزاران، آنان که بر نمازهایشان پی‌گیری دارند و آنان که در دارایی‌هایشان،حقی معین برای سائل و محروم است و… آنان که بر نماز خویش محافظت دارند.می‌بینیم در این آیه شریفه که از نماز شروع کرده و به نماز ختم نموده و نشان می دهد که چگونه نماز خواندن،انسان را می‌سازد و چگونه انسان ساخته شده، بر نماز مراقبت دارد.
3. رعایت احکام نماز و رعایت صحت ظاهری نماز
هر یک از مراحل نماز و هر یک از قوانین و آداب نماز، از رمزی برخوردار است و نکته‌ای در خود دارد که رعایت کامل احکام نماز، اعم از مقدمات و شرایط نماز، در فراهم آمدن حدود نماز مؤثّر است.همانطور که برای فراهم آمدن یک طعام مناسب،هم مواد آن طعام باید خوب و مناسب باشد و هم ظاهر آن طعام باید خوب و زیبا باشد و هر یک از این دو، یعنی مواد و محتوای غذا و ظاهر تزئین غذا،لطمه ببیند،بر کیفیت مطلوب غذا، تأثیر منفی می‌گذارد.
در نماز هم،باید باطن و حضور قلب نماز و ظاهر و رعایت آداب ظاهری نماز،رعایت شود تا بهترین نتیجه کسب شود.فراهم آوردن عوامل تمرکز حواس و دور کردن عوامل بر هم زننده تمرکز حواس؛هر آنچه که کمک می‌کند بتوانیم حواس و ذهن را بر آنچه در نماز می‌گوئیم متمرکز کنیم،باید مورد توجه قرار گیرد.
مثلاً:
الف) وضوی شاداب با آب خنک که کسالت را از بین می‌برد و چرت و خواب را زائل می‌سازد.
ب) رو کردن به قبله.
ج) گفتن اذان و اقامه برای ایجاد تمرکز و در نظر آوردن عظمت مخاطب قبل از شروع نماز.
د) انتخاب مکانی خلوت و اختصاصی برای نماز.
ه) حفظ طمأنینه و آرامش در نماز و پرهیز از شتاب و عجله.
و) صاف و بی‌حرکت ایستادن در نماز.
ز) قرائت بلند اذکار نماز، جز در موارد خاص.
و هر عاملی که ممکن است تمرکز حواس ما را بر هم بزند، باید کنار گذاشته شود مثلاً:
الف) نماز خواندن با شکم پر یا شکم کاملاً گرسنه.
ب) نماز خواندن در حال نیاز به اجابت مزاج.
ج) نماز خواندن در برابر آینه،محل عبور و مرور جای شلوغ و مانند آن.
د) بازی نکردن با سر و دست و ریش و مانند آن.
و) چشم گردانیدن در نماز و رو گردانیدن از قبله.
ه) انجام کارهایی خارج از نماز، در حین نماز مانند علامت دادن، باز و بسته کردن دگمه‌ها و تعویض لباس، پاسخ دادن به تلفن و مانند آن.
ز) پوشیدن لباس تنگ.
4. اقامه نماز در اول وقت
«ان الصلوة کانت علی المؤمنین کتاباً موقوتا؛نماز ،واجبی حتمی و تعیین شده و دارای اوقات مشخص است».و در روایات در اهمیت نماز اول وقت و مراقبت بر اوقات نماز بسیار است از جمله «علیکم بالصلوة فی اول وقتها» که از امام رضا(ع) وارد شده است.
5. پرداخت‌های واجب و مستحبی مالی
در قرآن کریم 70 بار اقامه نماز مطرح شده و 35 بار در کنار اقامه نماز،ایتاء زکات، مطرح گشته است. در حقیقت بدون پرداخت حقوق جامعه و بدون دلسوزی برای مردم،انتظار رابطه فردی ایده آل با پرودگار که حامی حقیقی مردم جامعه است، انتظاری نابجاست.بخشی از پرداخت‌های یک مسلمان، واجب است .که اگر این پرداخت‌ها انجام نشده باشد او بدهکار محسوب می شود و نمازش مقبول نخواهد بود و بخشی از پرداخت‌ها مستحب است که سبب تسریع و تقویت رابطه انسان با پروردگارش می‌شود.
1. سوره بقره، آیه 1 و 2.
2. نماز، حائری شیرازی.
3. سوره انعام،آیه 72.
4. سوره مریم،آیه 59.
5. سوره عنکبوت،آیه 45.