نشانه‏هاى خدا در قرآن. پیام‏آور رحمت

تبدیل پدیده‏اى نامحسوس و آرام و ناپایدار به یک نیروى چند منظوره نیرومند و بشارتگر رحمت، نشانه‏اى از قدرت ى‏نهایت‏خالق هستى‏بخش است .
یکى از پدیده‏هائى که از نشانه‏هاى عظمت‏خدا در قرآن شمرده شده، پدیده «باد» است که در خاطر هرکسى فراموش‏شده‏ترین چیزهاست، باد مانند دست‏خدا، در عین نامرئى بودن، در همه‏جا هست و هیچ‏کس تاب تحمل فقدان آن را ندارد چرا که یکى از عناصر چهارگانه عامل حیات بوده و زندگى بدون آن امکان‏پذیر نیست، ولى در نظر بشر آنچنان بى‏اهمیت است که حتى اگر بخواهد براى پوچى و بى‏خاصیتى چیزى مثال بزند، مى‏گوید: «باد هوا شد» . غافل از اینکه به وسیله حرکت و گردانندگى باد چه منافعى عایدش مى‏شود که اگر گردش باد نباشد، بهترین باغها به بدترین سیاه‏چال‏ها و اگر حرکت کند بدترین سیاه‏چالها به گلستان تبدیل مى‏شود .
اما خداى بزرگ و خالق هستى، ارسال همین باد را (با اشاره به حرکت و گردانندگى آن)، یکى از نشانه‏هاى قدرت خود و به عنوان مژده‏دهنده رحمت‏خداوندى معرفى مى‏کند و مى‏فرماید:
«و من آیاته ان یرسل الریاح مبشرات لنذیقکم من رحمته و لتجری الفلک بامره و لتبتغوا من فضله و لعلکم تشکرون‏» (1) .
«از آیات (عظمت) خدا این است که بادها را به عنوان بشارتگرانى مى‏فرستد تا شما را از رحمتش بچشاند (و سیراب کند) و کشتیها به فرمانش حرکت کنند و از فضل او بهره گیرید، شاید شکرگزارى کنید».
باد چیست؟
حرکت‏شدید یا ضعیف هوا که در اثر اختلاف درجه حرارت و بهم خوردن تساوى وزن مخصوص در نقاط مختلف کره زمین به وجود مى‏آید، «باد» گفته مى‏شود (2) .
به تعبیر دیگر: باد عبارت است از هواى متحرک در سطح زمین که گاهى چنان آرام است که احساس نمى‏شود و گاهى مقدارى شدیدتر (نسیم) است که احساس مى‏شود و گاهى آنچنان شدید است (طوفان) که درختان را از ریشه مى‏کند و کشتیها را غرق مى‏کند و زمینهاى زراعى را بى‏حاصل کرده و از بین مى‏برد و نابود مى‏سازد .
در اثر باد یک مرتبه هواى سرد با هواى گرم مرطوب مخلوط مى‏شود و ابرها را بارور مى‏سازد . و جابجا مى‏کند (3) .
بادها انواع و اقسامى دارند که از نظر هواشناسى هرکدام خاصیت‏خاص خود را دارد مانند: بادهاى شرقى، جنوبى، شمالى، غربى، قطبى، محلى و موسمى و تجارى و ... . (4) .
خداوند در قرآن مجید در 31 مورد به تنهائى از باد با تعبیرهاى گوناگون و به صورت مفرد یا جمع اسم برده است «مانند: ریح، ریاح، ریحکم، ریحا و ریحان و ...» (5) . در این 31 مورد گاهى به صورت مامور غضب و قهر الهى معرفى شده و گاهى به عنوان مامور حمت‏یاد شده است .
باد و اقوام متمرد
باد آرام گاهى با کم‏ترین تغییر در گرمى و فشار، عظیم‏ترین نیروها را برپا مى‏کند و وقتى به خشم آید، گردبادها و طوفانها به راه مى‏اندازد و ممکن است‏به عنوان دست قهر خلقت‏باشد که با اندک کم و زیادى یا پس و پیشى سرعت و جهت، اسباب قهر و لاکت‏شود و همه‏چیز را نابود کند چنانکه در تاریخ گذشتگان مى‏خوانیم بسیارى از اقوام متمرد از فرمان خدا به وسیله همین باد آرام تبدیل شده به بادهاى سرد و خشک و طوفانى، از بین رفته و نابود گشته‏اند که خداوند از آنها در سوره‏هاى مختلف قرآن یاد کرده است (6) .
از جمله آنها قوم عاد است که به گفته قرآن در اثر نافرمانى از خدا وقتى این قوم; پیامبر خود را تکذیب کردند و به حرفش گوش نکردند، توسط همان باد به عذاب الهى گرفتار شدند که خداوند متعال مى‏فرماید:
«آنها را (که قامتهائى بلند و هیکلهائى درشت داشتند) از زمین بر مى‏کند و با سر به زمین مى‏کوبید به گونه‏اى که سرهاى آنها از تن جدا مى‏شد، همچون درخت نخلى که ریشه‏کن شده باشد» (7) .
این تنها خداوند است که با قدرت لایتناهى خود از یک باد آرام و نسیم روح‏بخش، یک طوفان سوزاننده و کوبنده به وجود مى‏آورد که قوم نیرومندى همچون عاد را که قدرت و ثروتى عظیم داشتند، نابود مى‏کند به‏طورى که جز اجساد بى‏روح و پوسیده چیزى از آنان باقى نمى‏ماند .
اما باد; همه‏اش تندى و غضب نیست، بلکه منافع بى‏شمارى که باد دارد، فراتر از تندى آن است (گرچه ممکن است آن تندى و ویرانگرى براى عده‏اى، نعمتى براى عموم باشد) چرا که در یک چشم بهم زدن مى‏تواند بشارتگر ابر و بارانى باشد که به دنبال خود مى‏آورد، دشتها و جنگلها و باغها را سر سبز کرده، نسیم بهشتى به مشام تشنه‏کامان و کشاورزان، و لبخند شادى براى کسانى که از هواى دودآلود شهرها به ستوه آمده‏اند، به ارمغان بیاورد .
در آیه مزبور به نکاتى اشاره شده است که همه آنها به وسیله حرکت و خاصیت گردانندگى باد به وجود مى‏آید از جمله جابجائى ابرها و هواى صاف یا آلوده و حرکت کشتیها و ...
با این همه در اکثر زبانها و فرهنگها کمتر به گردانندگى باد اشاره شده و در اکثر زبانها و فرهنگها و کتابها حرکت‏باد را به‏طور کلى با کلمه گردش یا چرخش یاد نمى‏کنند، بلکه همیشه کلمات یا مصادرى مانند وزیدن، دمیدن، آمدن، زدن، رسیدن و امثال اینها بکار مى‏برند .
در کتاب «باد و باران در قرآن‏» (8) در این زمینه مى‏خوانیم:
بعد از محاسبات و مشاهدات جغرافیایى و هواسنجى سه بعدى بود که اصطلاح گردش باد (Circulationduvents ( Winfs Circulation) وارد فرهنگ و قاموس اروپائى گردید» .
اما قرآن مجید در چند جا (9) کلمه «تصریف‏الریاح‏» بکار برده که به معناى گرداندن است که همه این معانى در جریان و تحولهاى تناوبى بادها وجود دارد (10) .
همچنین امیرمؤمنان على علیه السلام مى‏فرمایند:
«... خداوند سبحان طبقات جو را از هم گشود و اطراف آن را باز کرد و فضاهاى خالى ایجاد نمود و در آن آبى که امواج متلاطم آن روى هم مى‏غلتید، جارى ساخت و آن را بر پشت‏بادى شدید و طوفانى کوبنده حمل نمود پس از آن باد را به باز گرداندن آن فرمان داد و برنگهداریش آن را مسلط ساخت و ... فرمان داد تا آبهاى متراکم و امواج عظیم آب را برهم زند و امواج این دریاها را به هر سو بفرستد پس آن را همانند مشکى به هم زد و ...» (11) .
منظور از فرستادن باد چیست؟
منظور از فرستادن بادها; چنانکه از آیه استفاده مى‏شود، رسیدن بشر به نعتمهاى متعدد الهى و آسایش و آرامش است که در ذیل آیه به سه مورد مهم از آنها اشاره شده است که نسبت‏به دیگر فواید و آثار باد محسوس‏تر است . از جمله با تعبیر چشاندن (لنذیقکم) ، حرکت کشتیها (لتجرى‏الفلک) و بهره‏مندى از فضل و رحمت‏خدا (لتبتغوا من فضله) .
جالب این است که همه این برکات در اثر حرکت و گردانندگى باد است که بذرها، اکسیژن، کربن و ابرها را جابجا مى‏کند .
همچنین تلقیح گیاهان و درختان به وسیله باد (12) بخصوص در فصل بهار صورت مى‏گیرد که هم فصل بیدارى خیلى از درختان و گیاهان است و هم فصل باد و باران است و بشر بیشتر متوجه این پدیده حیاتى مى‏شود .
فواید باد
گرچه بعضى از مفسران مانند مرحوم طبرسى بیشتر روى بشارتگرى باد نسبت‏به باران تکیه کرده و مى‏نویسد:
«منظور از ارسال باد و مژده آن، بارانى است که در اثر متراکم شدن ابرها توسط باد به طرف زمین سرازیر مى‏شود و مردم خوشحال مى‏شوند و نعمت‏خدا را مى‏چشند و منظور از جریان کشتیها این است که مردم سوار کشتیها مى‏شوند و به دنبال روزى مى‏روند» (13) .
ولى نمى‏توان تعبیر «مبشرات‏» را محدود به باران نمود زیرا بادها بشارتهاى دیگرى نیز دارند که عده‏اى از مفسران به آن اشاره کرده و «مبشرات‏» را مطلق دانسته و مى‏نویسند:
«منظور از ارسال باد و مژده آن، رسیدن انسان به انواع نعمتهایى است که خداوند در وجود باد به ودیعت نهاده است مانند: تلقیح درختها، دفع کثافتها، تصفیه هوا و فواید دیگر که مفاد جمله مطلق است‏» (14) .
از جمله فواید بادها عبارتند از:
1 . از بین بردن عفونتها از فضا (یوسف، 94) .
2 . کاستن فشار حرارت آفتاب بر روى گیاهان و جلوگیرى از آفتاب سوختگى .
3 . بادها پخش کننده و تعدیل دهنده حرارتهاى زمین (و رطوبت) هستند . اگر وزش بادها نبود، زندگى در قسمت اعظم کره زمین و شاید در تمام آن غیر ممکن مى‏شد (15) .
4 . رساندن اکسیژن از برگهاى درختان به انسان و کربن تولید شده از بازدم انسان به درختان و رساندن اکسیژن به جانوران دریایى به وسیله گردش باد (حج‏31) .
5 . انتقال بذرها از نقاط پر بذر به نقاط کم‏بذر .
6 . حرکت دادن کشتیهاى بادى و بالنها و ... (یونس، 22) .
7 . پیوند و تلقیح درختان و گیاهان (کهف، 45 و حجر 22) .
و منافع بى‏شمار دیگرى که از حد اختصار خارج است .
نقش باد در نزول باران
چنانکه اشاره شد، یکى از پدیده‏هاى آفرینش و نعمتهاى مهم خداوند باران هستى‏بخش است . باران هم مستلزم مقدماتى است که به وسیله آن مقدمات، دانه‏هاى پربرکت آن، زمین مرده را زنده مى‏کند . یکى از آن مقدمات باد مى‏باشد که قطعات ابر را به هم پیوند زده، بارور مى‏سازد و ابرها را به منزله پدر و مادر باران قرار مى‏دهد .
باد چنان با ابر و باران ارتباط تنگاتنگ دارد که در قرآن مجید خداوند متعال در 105 مورد باد را همراه ابر و باران اسم برده (16) است که حاکى از اهمیت‏باد در زندگى بشر و نقل و انتقال ابرها و بارانهاى رحمت‏به نقاط مورد نیاز روى زمین مى‏باشد . چنانکه خداوند مى‏فرماید:
«ما بادها را براى تلقیح (ابرها و بهم پیوستن و بارور ساختن آنها) فرستادیم و از آسمان آبى فرو فرستادیم و با آن سیراب ساختیم درحالى که شما توانائى حفظ و نگهدارى آن را نداشتید» (17) .
در عصر حاضر گرچه بعضى از مفسران گفته‏اند منظور از تلقیح در آیه یاد شده، تلقیح گیاهان است در صورتى که این معنا در عصر نزول قرآن مورد توجه مردم نبود، ولى در هر حال (چنانکه اشاره شد)، نمى‏توان منحصر به آن کرد زیرا بعد از کلمه لواقح سخن از نزول باران به میان آمده که نشان دهنده بارور کردن ابرها و آماده‏سازى آنها براى نزول باران است .
اینجا نکته‏اى قابل توجه است و آن اینکه در آخر آیه سخن از ناتوانى انسان از ذخیره کردن آب به میان آمده که ممکن است اشاره به ذخیره آب قبل از باران باشد یعنى شما نمى‏توانید منبع اصلى باران را که ابرهاست در اختیار داشته باشید و یا ممکن است اشاره به بعد از باران باشد یعنى شما نمى‏توانید آب را ذخیره نمایید لذا خداوند به وسیله منجمد ساختن آن در قله کوهها (18) (به صورت برف و یخ) و یا فرو بردن آن به اعماق زمین آن را ذخیره مى‏کند و بعدا به صورت چشمه‏ها و قناتها ظاهر مى‏کند و یا هم پیش از باران و هم پس از باران را شامل مى‏شود (19) .
خلاصه این تنها نیروى لایزال الهى است که از یک هوا و باد نامحسوس و ناپیداى ناپایدار و گذرا، یک پدیده چند منظوره ایجاد مى‏نماید که در عین بشارتگر رحمت و مقدمه انواع نعمتها بودنش گاهى به دستور خدا ابزار قهر و غضب قرار مى‏گیرد .
پى‏نوشت:
1) روم: 46 .
2) فرهنگ عمید .
3) الموسوعة العربیة العالمیة، ج‏11، ص 433 و 434 .
4) الموسوعة العربیة العالمیة، ج‏11، ص 434 و 435 .
5) رایانه - معجم‏الالفاظ والاعلام القرآنیة، محمد اسماعیل ابراهیم، ط 2، دارالفکر العربى .
6) آل عمران، 117 - اسراء، 68 و 69 - قصص 81 - روم 51 - سجده، 15 - ذاریات حاقه 6 و 7 و 41 42 و آیات دیگر .
7) ذاریات 41 و 42 - قمر 20 و حاقه 6 .
8) نوشته مهندس مهدى بازرگان، ص 98 .
9) از جمله سوره بقره 164 و جاثیه 5 .
10) تصریف الریاح: یعنى گرداندن آن از حالى به حالى; از جنوب به شمال، از غرب به شرق و بالعکس و سایر جهات . (مجمع‏البحرین، صرف) .
11) نهج‏البلاغه، ، خطبه 1، پاراگراف آفرینش جهان .
12) حجر 22 - المیزان، ج‏12، ص 145 و 146، ذیل آیه .
13) مجمع‏البیان، ج‏8، ص 309 .
14) المیزان، ج‏16، ص 199، و تفسیر نمونه، ج‏16، ذیل آیه 46 سوره روم .
15) مهدى بازرگان، باد و باران در قرآن، ص 57 و 58 .
16) مهدى بازرگان، همان، ص 8 .
17) سوره حجر، 23 .
18) ممکن است اشاره به اثر باد باشد که در اثر وزش آن آبها یخ مى‏بندد .
19) مجمع‏البیان، ذیل آیه 23 حجر .