" رعد و برق نشانه‏ای از قدرت و عظمت‏خداست"

اشاره
از شماره 1 تا 10 سال 42 مجله (1381) به تعدادى از آیه‏هایى که با تعبیر «و من آیاته‏» آغاز شده بود اشاره شد و اینک آیه‏اى دیگر از نشانه‏هاى قدرت و عظمت‏خدا:
یکى از نشانه‏هاى عظمت‏خدا و اسرار آفرینش، پدیده‏هاى طبیعى و خواص آنهاست که خداوند متعال با اشاره به خلقت و فواید آنها، نور ایمان را به قلبهاى مؤمنان پاشیده و رابطه آنان را با خود نزدیک‏تر مى‏کند .
از جمله پدیده‏هاى آفاقى و شگفت‏انگیز که انسان در اثر تکرار و آشنایى روزمره، آن را ساده و عادى فرض مى‏کند و آن را منسوب به طبیعت مى‏داند، رعد و برق است، که همه افراد بشر با آن آشنائى دارد و در طول عمر خود کرارا مشاهده کرده و مى‏کند، مخصوصا در فصل بهار که رعد و برق و باران زیاد است . پروردگار عالم همان رعد و برق را از نشانه‏هاى عظمت و قدرت لا یزال خود یاد کرده و مى‏فرماید:
«و من آیاته یریکم البرق خوفا و طمعا و ینزل من السماء ماء فیحیی به الارض بعد موتها ان فی‏ذلک لآیات لقوم یعقلون‏» (1) .
«از نشانه‏هاى او (خدا) این است که برق را به شما نشان مى‏دهد که هم مایه ترس است و هم مایه امید (ترس از صاعقه، و امید به نزول باران) و از آسمان آبى فرو مى‏فرستد که زمین را بعد از مردن، به وسیله آن زنده مى‏کند و در این; نشانه‏هائى براى کسانى که عقل خود را به کار مى‏گیرند، مى‏باشد» .
در باره رعد و برق ممکن است دیدگاه‏هاى مختلفى وجود داشته باشد . شاید بعضیها شوخى طبیعت و یا خشم خدایان و یا رعد; اسم ملک و برق تازیانه ملک (2) بدانند چنانکه ژرژ گاموف مى‏نویسد:
«آدمى از زمانهاى بسیار گذشته با پدیده‏هاى برقى آشنا بوده است . نیاکان ما ازبرق ابرهاى رعدخیز وحشت داشتند و جهش برق را به خشم خدایان نسبت مى‏دادند» (3) .
برقى که از قطعات ابر به وجود مى‏آید، از یک طرف با درخشندگى خاص خود و صداى مهیب رعد که از آن برمى‏خیزد، گاهى انسان را به وحشت مى‏اندازد . ترس و وحشتى که از آن ناشى مى‏شود، اگر طورى باشد که بیشتر مردم بترسند، نماز آیات واجب مى‏شود (4) . و ترس و اضطراب از خطرات دیگر آن که ممکن است‏باعث آتش‏سوزى شود . کسانى که هنگام رعد و برق در بیابان و راه و ... هستند ممکن است صاعقه به آنها برخورد کند و به هلاکت‏برساند . در آن حال انسان باید به زیر درختى، کنار دیوارى، یا پناهگاهى برود و یا حتى در یک گودالى دراز بکشد چرا که رعد و برق نتیجه برخورد الکتریسیته مثبت و منفى با یکدیگر است که قسمت مثبت آن همان الکتریسیته‏اى است که در اثر برخورد هواى گرم با هواى سرد به وجود مى‏آید و قسمت منفى آن ممکن است انسان یا درخت‏یا زمین باشد و یا هر چیزى که با آن برخورد کند . البته اگر برخورد الکتریسیته مثبت و منفى بین دو ابر باشد، رعد گفته مى‏شود و شدیدتر از برق معمولى است که با برخورد دو قطب مثبت و منفى دو سیم اتفاق مى‏افتد، و اگر با زمین برخورد کند، صاعقه گفته مى‏شود که خیلى شدیدتر از رعد است .
رعد و برق چیست؟
در معنى رعد و برق تعبیرهاى گوناگونى گفته شده است که همگى تقریبا به یک معناست:
به آتشى که از رعد و برق تولید مى‏شود و در اثر آن چیزى آتش مى‏گیرد، صاعقه گفته مى‏شود (5) و همچنین به معنى هر عذاب مهلکى آمده است (6) .
برق یعنى درخشش و الکتریسیته‏اى که در اثر نزدیک شدن الکتریسیته مثبت و منفى به وجود مى‏آید و نورى که در اثر اصطکاک یا انفجار ابرها در آسمان مى‏درخشد . و در فارسى به آن «آذرخش‏» و «آدرخش‏» گفته شده است و برگرفته از آذرى است از «تندر و آواز» یعنى آواز آسمان در وقت‏باران (7) .
«رعد» یعنى صدا کردن ابرها براى بارش باران که معمولا با رگبار همراه است .
تولید برق در هوا به وسیله ابرها معمولا با صدایى شدید همراه است که آن را رعد نامند این صدا بر اثر تخلیه الکتریکى و همچنین به سبب انعکاس در اشیاء مجاور ایجاد و نیز به علت‏حرارت جرقه برق که هواى مجاور راگرم مى‏کند فشارش زیاد مى‏گردد ناگهان صدایى مانند صداى ترکیدن لاستیک اتومبیل به گوش مى‏رسد . و بانگ ابرى است که با صداى غرش خود برق را همراهى مى‏کند (8) .
«رعد» تخلیه بار الکتریکى است که به وسیله برخورد دو ابر یا ابر و زمین به یکدیگر و تصادم هواى گرم و سرد به وجود مى‏آید و صداى مهیبى به گوش مى‏رسد (9) .
هیئت‏دانان مى‏گویند: بخارى که از زمین برمى‏خیزد، در بین تراکم ابر به حرکت در مى‏آید و مى‏خواهد بیرون برود در نتیجه با ابر برخورد مى‏کند و از آن صداى رعد تولید مى‏شود لذا براى اثبات نظریات خود بهار را مثال مى‏زنند چون در فصل بهار در اثر بارندگى زیاد، بخار زیاد است .
تعابیرى که در قرآن مجید در مورد عذاب و وسیله نابودى قوم ثمود به کار رفته، عبارتند از «رجفه (جنبانیدن)، طاغیه (سرکش و ترسناک)، صیحه (نعره و بانک) و صاعقه (سوزاننده و ویران کننده)» به ترتیب در سوره‏هاى 78 اعراف، 5 حاقه، 67 هود و 17 فصلت و 44 ذاریات، همه این تعبیرها در صاعقه جمع است چرا که وقتى صاعقه مى‏آید، هم زمین مى‏لرزد و هم ویران مى‏کند و هم صداى مهیبى دارد و هر چیزى را که در مسیرش قرار گیرد، آتش مى‏زند و خاکستر مى‏کند .
خطرات رعد و برق و صاعقه
اگر مردم از رعد و برق وحشت دارند، در اثر تجربه‏اى است که بشر از اول خلقت‏با چشم خود دیده است که اقوام متمرد با همان ابزار به ظاهر ساده ریشه‏کن شده‏اند زیرا که تاریخ پیشنیان گواه این مطلب است .
مجازات اقوام پیشین متخلف از فرمان خدا و پیامبران الهى هر یک به وسیله یکى از عناصر چهارگانه معروف مایه حیات مجازات شده‏اند که آنها در واقع چهار رکن مهم زندگى بشر را تشکیل مى‏دهند و اگر فقط یکى از آنها از زندگى انسان حذف شود، ادامه حیات ممکن نیست .
خداوند مرگ و نابودى این اقوام را در چیزى قرار داده که در حالت عادى عامل اصلى حیات آنان بوده است و این قدرت لایزال الهى است که از یک یا دو جسم لطیف نیرویى قهار به وجود مى‏آورد که جز او کسى را یاراى چنین نیرویى نیست .
اقوام یاد شده عبارتند از: قوم لوط، فرعون، عاد، ثمود، نوح که قوم لوط با زلزله و آوار و سنگهاى آسمانى (خاک)، قوم فرعون و نوح با آب دریا، قوم عاد با تند باد، و قوم ثمود با صاعقه و آتش (10) و هلاک شدند .
فواید رعد و برق
خلاصه رعد و برق و صاعقه که به ظاهر یک پدیده عادى یا به نظر بعضیها شاید شوخى طبیعت‏به حساب مى‏آید، خداى بزرگ آن را از ابر لطیفى به وجود آورده است که هم مایه عذاب و مجازات متخلفین از فرمان خدا قرار مى‏گیرد هم مایه رحمت و برکت است که حامل باران هستى‏بخش است . تا اینجا مقدارى از ترس و وحشت و خطرات رعد و برق را متذکر شدیم . اینک اشاره‏اى هم به فواید بى‏شمار آن بنمائیم:
فواید فراوانى که این برق کشنده و ویران کننده دارد، قابل شمارش نیست زیرا آبیارى: برقها معمولا حرارتهاى فوق‏العاده زیاد، گاه در حدود 15 هزار درجه سانتیگراد حرارت تولید مى‏کنند و این حرارت کافى است که مقدار زیادى از هواى اطراف را بسوزاند و در نتیجه فشار هوا فورا کم مى‏شود و در فشار کم، ابرها مى‏بارند و به همین دلیل غالبا متعاقب جهش برق رگبارهائى شروع مى‏شود و دانه‏هاى درشت‏باران فرو مى‏ریزند و زمین را آبیارى مى‏کنند .
2 . سمپاشى: وقتى برق با آن حرارتش آشکار مى‏شود قطرات باران با مقدارى اکسیژن اضافى ترکیب مى‏شوند و آب سنگین یعنى آب اکسیژنه (2 (H2 O ایجاد مى‏کنند و مى‏دانیم آب اکسیژنه یکى از آثارش کشتن میکربها است لذا گفته‏اند هر سالى که رعد و برق کم باشد، آفات گیاهى بیشتر است .
3 . کودرسانى: قطرات باران که بر اثر برق و حرارت شدید و ترکیب حالت اسید کربنى پیدا مى‏کند که به هنگام پاشیده شدن بر زمین و ترکیب با آنها یک کود مؤثر گیاهى مى‏سازد (11) .
رعد و برق نشانه تصادم و اصطکاک ابرهاى باران‏زا است و از آنجایى که غالبا همراه آن رگبارهائى به وجود مى‏آید، تشنه‏کامان را آب زلال مى‏بخشد و درختان و زراعت را سیراب مى‏کند و کشاورزان را به امید کار وا مى‏دارد و زمین بعد از مردنش به وسیله همان بارانى که پس از غرش ابرها مى‏بارد، سیراب مى‏شود . چنانکه خداوند متعال در ادامه آیه مى‏فرماید: «و یحیى الارض بعد موتها . .» . «خداوند زمین را پس از آن که مى‏میرد، با آن باران جانبخش زنده مى‏کند» . چنانکه ما در فصل بهار شاهد این شکوفائى هستیم .
در عظمت رعد و برق همین بس که خداوند متعال سوره‏اى در قرآن به نام این پدیده مهم (رعد) نامگذارى کرده است چرا که در آن سوره به پدیده‏هاى عجیب و شگفت‏انگیزى که قدرت خدا در آنها متجلى مى‏شود، اشاره شده . مى‏دانیم آب که مایه حیات و زندگى است، خداوند آن را از ابر به وجود مى‏آورد و عذاب و رحمت را در آن عنصر لطیف جمع مى‏کند، و کسى از عهده این کار نمى‏تواند بیاید مگر قدرت لایزال الهى که خود خالق هستى است و جهان هستى در دست قدرت اوست .
غیر از خدا چه کسى مى‏تواند از یک ابر لطیف چنان برق قوى و آب زلال و سیراب کننده و هستى‏بخش پدید آورد که به وسیله آن زمین را زنده و سرسبز و همه جا را گلستان نماید که هرکدام از آنها زبان حالى است از عظمت و قدرت بى‏پایان الهى . اگر یک کتاب، یک تابلوى نقاشى و ساختمان، با زبان حال خود از علم و دانش و ذوق نویسنده و نقاش و معمار حکایت مى‏کند، رعد و برق هم که جزئى از جهان هستى است، همگى از عظمت‏خلاق عالم سخن مى‏گویند و از نظم و علم بى‏پایان خدا خبر مى‏دهند و مى‏رسانند که این پدیده خطرناک و در عین حال امیدبخش هم، براساس نظم خاصى عمل مى‏کند نه از روى تصادف کور! هواى گرم هواى سرد امواج صوتى
پى‏نوشت:
1) روم: 24 .
2) مجمع البحرین «رعد» و مجمع البیان، ج‏1، ص 57، ذیل آیه 19 سوره بقره .
3) ماده، زمین و آسمان، ترجمه رضا اقصى، ص 115 .
4) رسائل عملیه مراجع تقلید .
5) فرهنگ عمید .
6) مجمع البحرین طریحى، «صعق‏» .
7) فرهنگ عمید .
8) دهخدا به نقل از اقرب الموارد، چاپ دبیرسیاقى، ص 52 .
9) الموسوعة العربیة العالمیة، ج‏11، ص 253 .
10) آیه‏هاى 38 ذاریات (قوم فرعون)، 41 و 43 و 44 ذاریات (قوم ثمود) 46 ذاریات (قوم نوح) و آیه 82 سوره هود (قوم لوط) .
11) تفسیر نمونه: ج‏10، ص 150 - 151 .