روانشناسى اسلامى (48) عالم برزخ از دیدگاه قرآن و احادیث

عالم برزخ، عالم متوسطى میان دنیا و آخرت است که مردگان تا قیامت در آن بسر مى‏برند .
پس از اثبات وجود روح مجرد و بقاى آن پس از مرگ و تخلیه بدن، این مساله اساسى مطرح مى‏گردد که ارواح پس از مرگ و خارج شدن از قالب اجسام بدنى در کجا زندگى مى‏کنند؟
آیا عالمى به نام برزخ که واسطه بین عالم دنیا و عالم آخرت است وجود دارد؟ یعنى ما در سلسله عقاید خود و ملاحظه مراحل تکاملى انسانها قبل ا ز این دنیاى مادى، نطفه بودیم و قبل از نطفه عناصرى در زمین، و بعد از نطفه به صورت انسانى در آمدیم و در دنیا زندگى مى‏کنیم آیا بعد از این دنیا هم به عالم دیگرى وارد مى‏شویم به نام عالم برزخ یا نه؟
کلمه برزخ در لغت‏به معناى فاصله و حائل میان دو چیز راگویند .
مرحوم طریحى (1) در مجمع‏البحرین (2) در معناى کلمه برزخ چنین مى‏نویسد:
«البرزخ: الحاجز بین الشیئین‏» یعنى «برزخ حائل بین دو شى‏ء است‏» ، سپس روایتى از معصوم علیه السلام چنین نقل مى‏کند: «نخاف علیکم هول البرزخ‏» پس مراد از برزخ در این روایت‏بین دنیا و آخرت از هنگام مرگ تا رستاخیز مى‏باشد پس کسى که مى‏میرد، داخل برزخ مى‏شود . این کلمه و واژه در قرآن سه بار و در سه آیه ذکر شده است: در دو آیه که یکى در سوره فرقان و دیگرى در سوره «الرحمان‏» است، واژه برزخ به معناى فاصله و حائل میان دو دریا که یکى شور است و دیگرى شیرین و به هم نمى‏آمیزند، آمده و در آیه سوم که در سوره «مؤمنون‏» است، در معناى عالم برزخ یا فاصله میان مرگ و رستاخیز ذکر شده است .
آیه اول: «و هو الذی مرج البحرین هذا عزب فرات و هذا ملح اجاج و جعل بینهما برزخا و حجرا محجورا» (3) .
«او خدائى است که آب دو دریا را بهم آمیخت، دو دریایى که آب یکى از آن دو شیرین و گوارا است و آب دیگرى شور و تلخ، و میان این دو آب فاصله و حائلى قرار داد تا همیشه از هم جدا باشند و به هم نیامیزند» .
آیه دوم: «. . و بینهما برزخ لا یبغیان ...» (4) .
«میان آن دو دریا فاصله‏اى است که به حدود یکدیگر تجاوز نمى‏کنند و به هم نمى‏آمیزند» .
آیه سوم: «لعلى اعمل صالحا فیما ترکت کلا انها کلمة هو قائلها و من ورائهم برزخ الى یوم یبعثون‏» (5) .
«گناهکاران گویند تا شاید به تدارک و جبران گذشته کردار نیک انجام دهم و به آن خطاب شود که هرگز چنین نخواهد شد و گناهکاران کلمه «ارجعننى‏» را که از سر حسرت بر زبان رانند و نتیجه‏اى نگیرند، که از عقب آنها عالم برزخ است تا روزى برانگیخته شوند .
غیر از این آیه، آیات دیگرى نیز در قرآن ذکر شده که از مجموع مطالب آنها استفاده مى‏شود که عالم برزخ واسطه بین عالم دنیا و عالم آخرت است از جمله آنها:
«و لا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون‏» (6) .
«(اى پیامبر) هرگز گمان مبر کسانى که در راه خدا کشته شدند، مردگانند! بلکه آنان زنده‏اند و نزد پروردگارشان (در عالم برزخ) روزى داده مى‏شوند» .
در آیه 171 سوره آل عمران مى‏فرماید:
«و از نعمت‏خدا و فضل او (نسبت‏به خودشان در عالم برزخ) مسرورند و (مى‏بینند که) خداوند پاداش مؤمنان را ضایع نمى‏کند (نه پاداش شهیدان و نه پاداش مجاهدان را که شهید شدند)» .
«یثبت الله الذین آمنوا بالقول الثابت فی الحیوة الدنیا و فی‏الآخرة ...» (7) .
خداوند کسانى را که ایمان آوردند، به خاطر گفتار و اعتقاد ثابتشان، استوار مى‏دارد هم در این جهان و هم سراى دیگر (در عالم برزخ و سراى آخرت) .
از همه این آیات استفاده مى‏شود که بعد از مرگ، عالم برزخ است تا روزى که مبعوث شوند و این برزخ عالم قیامت نیست‏یعنى انسان پس از مرگ بلافاصله به روز قیامت منتقل نمى‏شود .
شخصى به امام صادق علیه السلام عرض کرد: چه مى‏فرمایید در آیه «النار یعرضون علیها غدوا و عشیا ...» (8) . «آتش است که هر صبح و شام که آنان بر آن عرضه مى‏شوند؟» فرمود: «دیگران چه مى‏گویند؟» عرض کرد: «مى‏گویند آن آتش جهنم جاوید (آخرت) است و گویند که بین صبح و شام عذابى نباشد» . فرمود: «پس اینها خوشبخت‏اند «که بخشى از روز را در آسایش بسر مى‏برند» . عرض کرد: «پس چگونه است؟» فرمود: «این، در دنیا است که مربوط به عالم برزخ است . و اما جهنم جاوید محتواى این آیه است: «.. . و یوم تقوم الساعة ادخلوا آل فرعون اشد العذاب‏» (9) .
«روزى که قیامت‏برپا شود (مى‏فرماید:) آل فرعون را در سخت‏ترین عذابها وارد کنید» .
در احادیث معتبر از پیامبر و ائمه علیهم السلام در توضیح عالم برزخ چنین وارد شده است:
«البرزخ هو امر بین امرین و هو الثواب و العقاب بین الدنیا و الآخرة و هو قول الصادق علیه السلام و الله ما اخاف علیکم الا البرزخ‏» (10) .
«برزخ همان امر بین دو امر ثواب و عقاب بین دنیا و آخرت است و آن قول امام صادق علیه السلام است که مى‏فرماید: «به خدا سوگند من بر شما (شیعیان) نمى‏ترسم جز از مرحله برزخ بین دنیا و آخرت‏» .
در مورد آیه «و من ورائهم برزخ . .» امام صادق علیه السلام فرمود: «هو القبر و ان لهم فیه لمعیشة ضنکا و الله ان القبر لروضة من ریاض الجنة او حفرة من حفر النار» .
«مراد از برزخ همان قبر مى‏باشد و البته براى کافران هر آینه زندگى سختى در آنجا مى‏باشد به خدا سوگند که قبر هر آینه باغى از باغهاى بهشتى (براى مؤمنین) و یاحفره‏اى از حفره‏هاى آتش جهنم (براى کافران و . .). مى‏باشد (11) .
از اینرو امام صادق علیه السلام خطاب به شیعیان آن زمان مى‏فرماید:
«والله اتخوف علیکم فی البرزخ . قلت ما البرزخ؟ فقال: القبر منذ حین موته الى یوم القیامة‏» .
من بر شما (شیعیان) در عالم برزخ مى‏ترسم، راوى مى‏گوید: من به امام صادق علیه السلام گفتم که عالم برزخ کجا است؟ فرمود: قبر است، زندگى در آن از زمان مرگ تا روز رستاخیز ادامه دارد» .
امام صادق علیه السلام به جمعى از شیعیان خود فرمود: به خدا قسم که تنها خطرى که من بر شما احساس مى‏کنم، برزخ است و چون قیامت‏شود و کار به دست ما برسد، ما بر کار شما از خودمان اولویت داریم (12) .
از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت‏شده است که فرمود: «ارواح مؤمنان عالم در برزخ به کنار چشمه‏اى از بهشت‏به نام «سلمى‏» زندگى مى‏کنند (13) .
«ابوبصیر» مى‏گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم ارواح مؤمنین پس از مرگ در چه وضعند؟ فرمود: «در برزخ در میان غرفه‏هایى از بهشت‏بسر مى‏برند، از خوراک بهشتى مى‏خورند و از آب آن مى‏نوشند و منتظر انجاز وعده پروردگار خود هستند» (14) .
پس عالم برزخ حائل بین دو شى‏ء یعنى مابین دنیا و آخرت از هنگام مرگ تا روز بعثت است پس کسى که مى‏میرد، داخل برزخ مى‏شود که واسطه و حائل بین دنیا و آخرت است (15) .
پى‏نوشت:
1) متوفاى 1085ه ق .
2) ج‏2، ص 430 .
3) فرقان: آیه 53 .
4) سوره الرحمان، 20 .
5) مؤمنون، 100 - دائرة‏المعارف تشیع، ج‏3، ص 176، بنیاد خیریه فرهنگى شط سال 1371ش .
6) آل عمران، 169 .
7) ابراهیم، 27 .
8) مؤمن، 46 .
9) همان .
10) تفسیر نورالثقلین: ج‏3، ص 553 - تفسیر على بن ابراهیم - بحارالانوار، ج‏6، ص 214 .
11) بحارالانوار: ج‏6، ص 218 .
12) معارف و معاریف، ج‏1، ص 378 و 379 تالیف سید مصطفى دشتى .
13) بحارالانوار: ج‏6، ص 61 و 82 .
14) بحارالانوار: ج‏6، ص 61 - 82 .
15) قاموس نهج‏البلاغه، تالیف محمد على ترقى، ج 1، ص 137 .