حقیقت یک عبادت

روزه عبادتی است که در همه ادیان قبل از اسلام سابقه داشته است؛ حتّی قبایل بدوی برای به دست آوردن خشنودی خدایان خود روزه می‌داشتند. اعراب جاهلی نیز نوعی روزه و امساک را به عنوان عبادت و خودسازی باور داشتند.
قرآن کریم در این مورد چنین می‌فرماید:«یا ایها الّذین‌ءامنوا کتب علیکم الصّیام کما کتب علی الّذین من قبلکم لعلّکم تتّقون؛ ای کسانی که ایمان آوردید روزه بر شما واجب شد همچنان که بر آنان که پیش از شما بودند واجب شد، باشد که بپرهیزید».(سوره بقره، ایه 183)
در حدیث شریف قدسی خداوند متعال چنین می‌فرماید:«روزه برای من است و من پاداش آن را می‌دهم». به علاوه روزه یکی از ارکان پنج گانه اسلام شمرده شده است،1همانگونه که امام باقر(ع) فرمودند:«اسلام بر پنج چیز استوار است: نماز، زکات، حج، روزه و ولایت».
روزه در اصطلاح فقه، اسمی است برای عبادتی مخصوص و منظور از آن، امساک و خودداری شخص روزه دار از مفطرات است و در آن قصد قربت شرط شده است و مجموعه این عمل و نیت،گواهان اعتقاد دینی و خدا باوری هستند؛ چرا که «اصلاح باطنی و ظاهری» دو شرط لازم در عبادات است.
این نماز و روزه و حـج و جهـاد خود گواهی دادن است از اعتقاد
در ایه‌ای که ذکر شد به «تقوا» اشاره شده و آن خدا ترسی در ظاهر و باطن است.واژه تقوا و مشتقات آن حدود 258بار در قرآن مجید ذکر شده،تصریح و اشاره به تقوا به این تعداد، نشانه اهمیت و ویژگی آن در پیشگاه مبارک پروردگار و دلیل بر ارزش و نقش سازنده آن در حیات دنیا و آخرت انسان است.
تقوا نیرویی معنوی است که بر اثر خود نگهداری‌های مکرّر و مطابق با دستورات قرآن و عترت و تمرین‌های معقول و تداوم ترک گناهان در ظاهر و باطن، بدست می‌اید. تا جایی که آتش نفس اماره را خاموش و نفس مطمئنه را برای انجام عبادات و درک خوبی‌ها تقویت می‌نماید.از آنجا که بیشتر گناهان از دو ریشه غضب و شهوت سرچشمه می گیرند ، روزه این دو غریزه را کنترل کرده و کاهش می‌دهد.
روزه و شکوفایی باطن
هر کسی به میزان درک و معرفت خود، از عباداتش بهره‌ می‌برد و این بسته به آن است که او بستر روح و روانش را تا چه حد برای بهره مندی از خوان گسترده الهی آماده سازد و در این معنا فرقی ندارد که در عبادت، به انجام کاری امر یا از آن نهی شود. کسانی که به دنبال کسب رضای حق و در پی التذاذ معنوی هستند، از هر دو مقوله امر و نهی در گزاره‌های دینی، استقبال کرده و اطاعت و تسلیم را تنها راه برای تهذیب نفس می‌دانند. در این میان عرفا با الهام از دستورات دینی، روزه را زکات بدن دانسته‌اند و در فضیلت روزه گفته‌اند که آدمی با روزه، خوی و خصلت فرشتگان را کسب می‌کند؛ زیرا از طعام مادی چشم می‌پوشد و به ذکر و تسبیح و تهلیل2 می‌گراید.در روایات شیعه این لب فروبستن و آراستن سخن به یاد خدا بسیار ستوده شده است. امام صادق(ع) در این زمینه می‌فرمایند:«وقتی روزه گرفتی، خود را تا جایی که می‌توانی به سکوت ملزم کن؛ مگر در ذکر خداوند». در حقیقت شخص روزه‌دار با تمام مراقبت در رفتار و گفتارش، گرسنگی و تشنگی عارفانه‌ای را انتخاب می‌کند و از این طریق روحش را مصّفا و سیراب می‌سازد و آن امساک و این ارتزاق معنوی موجب شکوفایی باطن وی می شود.
مولوی، عارف رومی این معنا را چنین زیبا به نظم کشیده می‌فرماید:
این دهان بستی دهانی باز شـد
کم خورنده‌ی لقمه‌های راز شد
گر ز شیر دیو، تـن را وا بــری
در فطام3او بسی نعمت خوری
لب فرو بند از طعام و از شراب
سوی خوان آسمانی کن شتـاب
دم بـه دم از آسـمـان می‌ایـدت
آب و آتـش رزق می‌افـزایـدت
گر تو این انبان زنان خالی کنی
پر زگوهرهای اجـلالی کـنی
ای اسیر رزق مادی اگر دهان ظاهری را فرو بندی دهان دیگری برای تو گشوده می‌شود و آن دهان معنوی است و لقمه‌های اسرار ربّانی را دریافت می‌کند.
اگر جسم خود را(مانند طفلی که او را از شیر می‌گیرند) از شیر شیطان باز گیری، نعمتهای روحانی فراوانی خواهی خورد.
دهانت را بر آب و غذای دنیایی ببند و به سوی سفره آسمانی بشتاب.
خواهی دید لحظه به لحظه از آسمان معنوی، باران عنایت و حرارت شوق و جذبه ربّانی می‌رسد و رزق معنوی تو را می‌افزاید.
اگر تو انبان درونت را از نان و طعام مادی و دنیوی، خالی نگه داری درونت از گوهرهای گرانقدر معرفت و یقین، انباشته گردد.
امام رضا(ع) در مورد روزه و برخورداری از نعمتهای بهشتی می‌فرمایند:« هر کس که روزه، او را از غذاهای مورد علاقه‌اش باز دارد، بر خداست که به او از غذاهای بهشتی خوراند و از نوشیدنی‌های بهشتی بنوشاند».4
اندکی زین شرب کم کن بهر خویش
تـا کـه حـوض کوثـری یابی به پیش
امساک از حلال و حرام
روزه‌دار نه تنها از حرام می‌پرهیزد، بلکه از برخی از حلالها باید اجتناب کند.منع از حلال در روزه، سبب می‌شود که نیروی بازدارنده یا همان تقوا در انسان تقویت شود، تا از ارتکاب حرام به طور جدّی بتواند خودداری کند . از لقمه حلال نمی‌خورد تا به هنگام وسوسه شیطان در لقمه حرام بتواند آزادانه نخوردن را اختیار و تجربه کند و از آن آزمایش سربلند بیرون اید.
نهی از حلال، در غیر روزه هم وجود دارد، چنانکه حضرت رسول اکرم(ص) می‌فرمایند:«لا یدخُلُ مَلَکوتَ السَماوات و الارض مَن مَلَا بَطنُهُ»5
در اینجا حضرت از پرخوری نهی کرده، می‌فرمایند:«جان کسی که شکم خود را انباشته باشد، به ملکوت آسمان راه نیابد».
البته این امتناع و مراقبت فقط در خوردن طعام نیست؛ بلکه منظور پرهیز از هر گونه امور نفسانی است.
روزه گردد گرد تقـوا از حـلال در حرامـش دان که نَبوَد اتّصال
شخص روزه‌دار اگر از حلال پرهیز می‌کند، سزاوار است که با حرام هیچگونه سنخیتی نداشته باشد. حضرت علی(ع) نیز در این مورد می‌فرمایند:«اَلصّیامُ اِجتِنابُ المَحارِم کماِ یمتَنِعُ الرَّجُلُ مِنَ الطَّعامِ وَ الشَّرابِ؛ روزه پرهیز از حرامهاست، همچنانکه شخص از خوردنی و نوشیدنی پرهیز می‌کند».
روزه و عدالت اجتماعی
احساس مسؤولیت نسبت به بی‌عدالتی‌ها و رفع آنها باید از اعماق قلب فرد فرد انسانها بجوشد. در روایات، مسلمانانی که از وضع معیشت دیگران بی‌خبر باشند، بسیار مورد مذمّت پیشوایان دینی قرار گرفته‌اند.آنچه از روایات بر‌می‌اید، بیانگر این است که روزه می‌تواند گامی در راه برقراری عدالت اجتماعی باشد. امام صادق(ع) می‌فرمایند:«انّما فَرَضَ اللّهُ الصّیامَ لِیستَوی بِهِ الغَنُّی و الفَقیرُ؛خداوند روزه را واجب کرد، تا به وسیله آن، دارا و ندار مساوی گردند».
شکّی نیست که روزه باعث تقویت عاطفه است. کسی که یک ماه طعم گرسنگی را چشید،رنج گرسنگی را احساس و درک می‌کند.
روزه مصرفها را کنترل می‌کند و با محوریت خودسازی می‌تواند علاجی برای مصرف‌گرایی در جامعه باشد.
آثار روزه
1.شادی در دنیا و آخرت
قال الصادق(ع): «لِلصائم فَرحَتانِ، فَرحَة عِندَ اِفطارِهِ وَ فَرحة عِندَ لِقاء رِبّهِ؛ برای روزه‌دار دو سرور و خوشحالی است،یکی هنگام افطار و دیگری هنگام لقاء پروردگارش».
روزه‌ دار از اینکه توانسته است به تکلیف خود عمل کند و ساعاتی بر نفس خود فایق اید، احساس کامیابی دارد و لذت پایدار و حقیقی را تجربه کرده و کم کم از لذّات مجازی دوری می‌گزیند و همین می‌تواند شادی آخرت را نیز برای او به ارمغان آورد.
2.راه خروج از سختی‌ها
قرآن کریم می‌فرماید:«استعینوا بالصّبر و الصّلاة انّ اللّه مع الصّابرین؛از صبر و نماز کمک بجویید همانا خداوند با صبر پیشه‌گان است».(سوره بقره، ایه 153) روزه یکی از مصادیق صبر شمرده شده و گفته شده، ماه ر مضان ماه صبر است. آری، انسان مرتبط با خدا در حوادث و سختی‌ها خود را نمی‌بازد؛ بلکه با اتّصال به قدرت نامحدود او، به راحتی راه خروج از مشکلات را پیدا می‌کند.
و اما تفسیر منظوم مولانا:
هـر نبی زو بــــر آورده بــرات اِسـتَـعیـنوا مِنـهُ صـبراً او صَـلات
هیـن ازو خواهیـد، نـه از غیـر او آب در یم جو، مَجو در خشک جو
هر پیامبری از خداوند، حجّت و فرمانی آورده که مفاد آن این است که:ای قوم! به‌وسیله صبر و نماز از او یاری بجویید. همچنین هر پیامبری به امّت خود گفته است: به هوش باشید و فقط از خداوند حاجت بطلبید نه از غیر او، همچنانکه مثلاً آب را باید در دریا بجوییدی،نه در جوبیار خشک.
3. استجابت دعا
البته این امر، شرایط مهمی دارد که باید شخص دعا کننده دارا باشد از جمله معرفت الهی، حضور قلب، عمل صالح، پاک بودن از حق الناس، کسب و لقمه حلال، شروع با نام خدا، اقرار به گناه و استغفار و…که به طور مفصّل در کتب اخلاقی ذکر شده است، البته عبادت ، نماز و روزه شرایط استجابت را مساعدتر می‌کند، در مورد دعای شخص روزه ‌دار امام موسی کاظم(ع) می‌فرمایند:«دَعوَةُ الصّائِمِ تُستَجابُ عِندَ إفطاره؛ دعای شخص روزه‌دار هنگام افطار مستجاب می‌شود».
4. یاد آور قیامت
در روایتی از امام صادق(ع) چنین آمده:«مردم به انجام روزه امر شده‌اند، تا گرسنگی و تشنگی را بفهمند و به واسطه آن فقر و بیچارگی آخرت را درک کنند». بعلاوه روزه می تواند انسان را از آتش جهنّم در امان نگه دارد.
پیامبر اسلام(ص) فرمودند:«اَلصّومُ جُنَّة مِنَ النّارِ؛ روزه سپر آتش جهنّم است».7
5. آمرزش گناهان
رسول خدا می‌فرمایند:«مَن صامَ یوماً تَطَوّعاً ابتغاءَ ثَوابً‌اللّهِ وَ جَبَت لَهُ المَغفِرَةُ؛ هر کس داوطلبانه یک روز را برای خدا روزه بدارد، آمرزش او حتمی گردد»7
6. سلامت جسم
همانطور که ذکر شد، روزه زکات بدن است. در لغت زکات به معنای رشد است و اگر مال بوسیله‌ی زکات برکت پیدا می‌کند، سلامت بدن نیز با روزه تأمین می‌شود و با روزه‌ی ماه مبارک رمضان بدن انسان فرصتی برای استراحت بدست می‌آورد. در توصیه‌های پیامبر گرامی اسلام این چنین به این مطلب اشاره شده است:«صُومُوا تَصِحّوا؛ روزه بدارید تا تندرست باشید».8
جـوع،خـود سلـطانِ داروهاسـت هیـن جـوع در جـان نه،چـنین خـوارش مـبین
جمله ناخوش از مجاعت خوش شدست جمـله خـوش‌ها بی‌مَجاعــت‌ها رَدست
رنـــج جــوع از رنـجـــــها پاکیـزه‌تـر خاصه در جـوع اسـت، صــد نفع و هـنر
پس بدان که گرسنگی شاه داروهاست؛ لذا آن را با جان و دل بپذیر و اینگونه حقیرش مشمار هر طعام ناگوار به سبب گرسنگی گوارا می‌شود و هر طعام لذیذ در غیر گرسنگی ناگوار به نظر می‌رسد.
رنج گرسنگی هم از نظر ملایمت و هم از نظر سبکی و هم از حیث فعل و انفعال، از آن بیماری هایی که از پری معده عارض می‌شود، بهتر است.9 رنج گرسنگی از سایر رنجها پاکیزه‌تر و مطلوب‌تر است، بخصوص در گرسنگی فواید و فضایل بسیاری نهفته است.
1. تفسیر نور، ج2،ص365.
2. گفتن«سبحان اللّه» و«لا اله الا اللّه».
3. فطام: از شیر گرفتن.
4. میزان الحکمة، باب الصوم.
5. مجموعه ورام، ج 1، ص 100.
6. من لا یحضره الفقیه، ج2،ص73.
7. فروع کافی،ج4،ص65.
8. بحار الانوار، ج1،ص306.
9.بحار، ج96، ص247.