زیتون، درخت مبارک

والتین و الزیتون و طور سنین و هذا البلد الامین لقد خلقنا الانسان فی احسن تقویم .
«سوگند به انجیر و زیتون، سوگند به طور مبارک و سوگند به این شهر ایمن که ما آدمى را در نیکوتر اعتدالى بیافریدیم‏» .
نام زیتون شش مرتبه (1) در قرآن آمده است . یک بار نیز در سوره مؤمنون آیه 20 اشاره غیر مستقیم به درختى شده که روغن مى‏دهد و در کوه سینا مى‏روید .
نام علمى زیتون «اولیوا یوروپیا») . (Oliva uropea.l) Oleae uropaea
و به فرانسه: . Olivier d|europe, Olivir France Olivier
و به انگلیسى: . Olivre Tree و به آلمانى: . Oellbm
و به عربى «شجرة الزیتون‏» و به فارسى «درخت زیتون‏» نامیده مى‏شود . و در سرتاسر منطقه مدیترانه کاشته مى‏شود اما مرکز عمده تولید آن، اسپانیا، ایتالیا، ترکیه، تونس و مراکش مى‏باشد . براساس تخمین در سال 1343، 1964 حداقل 200 میلیون درخت زیتون در اسپانیا و 123 میلیون در ایتالیا وجود داشته است .
زیتون درخت تناور نیست و کمتر اتفاق مى‏افتد که ارتفاع آن به 8 - 21 متر برسد . زادگاه اصلى این درخت احتمالا فنیقیه بوده که حدود 2000 سال قبل از میلاد در این ناحیه کاشته مى‏شده و از آنجا به غرب یعنى اروپا و به شرق یعنى افغانستان و ایران راه یافته است . این حقیقت درباره منشا درخت زیتون در سوره نور آیه 35 بیان شده که مى‏فرماید:
درخت زیتون درختى مبارک است که نه خاورى است و نه باخترى (شجرة مبارکة زیتونة لا شرقیة و لا غربیة) . با این وجود بعضى از مفسرین از این آیه تفسیرهاى مختلفى کرده‏اند که مثلا:
درخت زیتون متعلق به همه جهان است و منحصر به شرق و غرب نیست . و منظور از شرق و غرب جهت درخت است .
دیگرى گفته است: مزه و کیفیت زیتون به جهت این درخت نسبت‏به خورشید بستگى دارد، ولى خداوند در واقع به زادگاه و گستره این درخت در دنیا اشاره دارد، نه به چیزى دیگر . درخت زیتون در ناحیه مدیترانه‏اى اروپا و افریقا درختى معمولى بود . در جنوب اروپا آن چنان فراوان پرورش مى‏یافت که زیتون اروپایى نام گرفت، یعنى درختى که متعلق به اروپا است . اما محققین به این حقیقت پى برده‏اند که اروپا زادگاه اصلى زیتون نبوده، بلکه فنیقیه یا به عبارت دیگر: بخش شمالى جزیرة‏العرب بود که زیتون از آنجا نشات گرفت . به سادگى مى‏توان پذیرفت که اعراب در زمان نزول قرآن به این نکته واقف بوده‏اند که رشد و پرورش گیاهان در منطقه‏اى، الزاما به معنى نشات گرفتن از آن منطقه نیست، لذا این آیه از سوره نور بر بومى بودن این گیاه دلالت دارد . هم‏اکنون در اکثر بلاد ایران حتى در قم (2) و در منطقه‏اى به نام «مزرعه فدک‏» در جاده کاشان زیتون کاشته مى‏شود و در صدد احداث کارخانجات روغن‏کشى از آن هستند .
زیتون از طریق پیوند زدن تکثیر مى‏شود و درختان غیر پیوندى، میوه‏اى نامطبوع دارند . زیتون نارس طعمى تلخ دارد و در تهیه ترشى و چاشنى غذا از آن استفاده مى‏شود . اما میوه رسیده طعمى بسیار مطبوع دارد . زیتون میوه‏اى است‏بیضى‏شکل به طول 2 تا 3 سانتى‏متر . هر درخت زیتون 10 - 20 کیلوگرم میوه مى‏دهد . گوشت میوه زیتون منبعى براى روغنى ماندنى با کیفیتى عالى است که 15% یا بیشتر روغن از آن گرفته مى‏شود . روغن با فشردن به دست مى‏آید . اولین افشره بهترین نوع روغن دارد که نیازى به تصفیه آن نیست . ترکیبات اصلى روغن تازه شامل:
«اسید اولئیک‏» 80% و مقدار کمى جوهر نخل و اسیدهاى دیگرى مانند «اسید سیتریک‏» ، «لینولئیک آروشیدونیک‏» و «سیریستیک‏» مى‏باشد . از تفاله آن پس از اولین افشره روغنى غیر خوراکى به دست مى‏آید که در صابون سازى مصرف مى‏شود .
روغن زیتون خوراکى، در اروپا خواهان بسیار زیادر دارد و در تهیه سالاد و غذا مصرف مى‏شود . این روغن را مى‏توان درغذا به‏طور خام هم مصرف کرد . در زمان‏هاى قدیم سربازان عرب در لشگرکشیها نان و روغن زیتون با عسل براى غذا همراه خود مى‏بردند و با این کار وقت‏خود را صرف پختن غذا نمى‏کردند و نان خورشى خوشگوار با روغن خام با عسل مى‏خوردند . تولید سالانه روغن زیتون در جهان حدود 20 میلیون تن است . ایتالیا و اسپانیا عرضه کننده عمده این روغن به بازار جهانى مى‏باشند . در هندوستان محصول زیتونى که قابل نام بردن باشد، نیست . اما به تازگى کاشت آرایشى این درخت در مناطق کوهستانى هند مرکزى آغاز شده است .
زیتون داراى خواص داروئى فراوانى است در صورتى که به صورت خوراکى مصرف شود ماده‏اى مغذى، آرام‏بخش و مسهلى ملایم است و زخم معده و اثنى‏عشر بیمار را بهبود مى‏بخشد و در مورد نارسائیهاى کلیوى به عنوان غذائى بدون ازت تجویز مى‏شود . روغن زیتون داراى ماده‏اى ملین است و مصرف خارجى آن پوست‏بدن و تاولهاى سودا (اگزما) و داء (الصدف) را نرم مى‏کند . این روغن براى ماساژ دادن نیز مناسب است و در ترکیبات بسیارى از مرهمها و ضمادها به عنوان پایه وجود دارد .
در حدیثى رسول خدا صلى الله علیه و آله به مردم توصیه مى‏کنند که:
از روغن زیتون براى خوردن و ماساژ دادن استفاده کنند زیرا از شجره مبارکه گرفته شده است . روغن زیتون سوخت مناسبى براى چراغ است . در سوره نور آیه 35 این کاربرد زیتون به خوبى وصف شده است . کسانى که روغن زیتون را به کار برده یا دیده‏اند، به سادگى این آیه را درک مى‏کنند .
نوع مرغوب روغن زیتون زرد کرمى رنگ، گاهى متمایل به سبز و چنان صاف و شفاف است که اگر در ظرفى شیشه‏اى ریخته شود، حالت‏شیئى درخشان دارد و چون در چراغى بسوزد، روشنى چراغ افزون مى‏شود . این خاصیت زیتون در قرآن مجید در عبارت «نور على نور» توصیف شده است .
کبوترى با شاخه‏اى زیتون در منقار، رمز جهانى صلح و وحدت است . این رمز از کشتى «نوح‏» علیه السلام سرچشمه مى‏گیرد . بنابر روایتى هنگامى که خشم خداوند، که در طوفان ظاهر شده بود، کاهش یافت کبوترى با شاخه‏اى زیتون در منقارش ظاهر شد که نشانه آرامش و صلح بود .
آیات مربوط به زیتون
قال الله تعالى:
«والتین و الزیتون و طور سنین‏» (التین: 1 و 2) .
«قسم به انجیر و زیتون [یا قسم به سرزمین شام و بیت‏المقدس]» .
«فانبتنا فیها حبا و عنبا و قضبا و زیتونا و نخلا و حدائق و غلبا و فاکهة و ابا» (عبس: 27 - 31) .
«و (نیز) درختى را که از طور سینا مى‏روید [درخت زیتون] و از آن روغن و «نان خورش‏» براى خورندگان فراهم گردد (آفریدیم) !» .
«و شجرة تخرج من طور سیناء تنبت‏بالدهتن و صبغ للآکلین‏» (المؤمنون: 20) .
«و در آن دانه‏هاى فراوانى رویانیدیم، و انگور و سبزى بسیار، و زیتون و نخل فراوان، و باغهاى پردرخت، و میوه و چراگاه‏» .
«و هو الذى انشا معروشات و غیر معروشات و النخل و الزرع مختلفا اکله و الزیتون و الرمان متشابها و غیر متشابه کلوا من ثمره اذا اثمر واتوا حقه یوم حصاده و لا تسرفوا انه لا یحب المسرفین‏» (الانعام: 141) .
«اوست که باغهاى معروش [باغهایى که درختانش روى داربست‏ها قرار دارد] و باغهاى غیر معروش [باغهائى که نیاز به داربست ندارد] آفرید; همچنین نخل و انواع زراعت را، که از نظر میوه و طعم باهم متفاوتند; و (نیز) درخت زیتون و انار را، که از جهتى باهم شبیه، و از جهتى تفاوت دارند; (برگ و ساختمان ظاهریشان شبیه یکدیگر است، درحالى که طعم میوه آنها متفاوت مى‏باشد) از میوه آن، به هنگامى که به ثمر مى‏نشیند، بخورید! و حق آن را به هنگام درو، بپردازید و اسراف نکنید، که خداوند مسرفان را دوست ندارد!» .
درخت زیتون، درختى است مبارک که خداوند به آن سوگند یاد کرده و آن را صاحب منزلتى خاص فرموده و آن درختى است که نفع عامه در آن است . روغن، ساقه، برگ و میوه آن مصارف متعدد صناعى، کشاورزى، درمانى و دامى دارد .
ترکیب میوه
آب 67%، روغن 23%، پروتئین 5%، املاح معدنى 1% که اهم آن کلسیم، آهن، ویتامین‏ها (آنتى اکسیدان A ، بتاکاروتن D,a , C ، سننیوم مى‏باشند .
زیتون ابتدا سبزرنگ است که پروتئین و املاح و آنتى‏اکسیدانهاى آن زیادتر است و وقتى قرمز رنگ شد، مقدار ماده روغنى آن افزایش مى‏یابد .
چربى زیتون از نوع تک غیر اشباعى MonounsaturatedFATTY Acid مى‏باشد که مى‏تواند مورد استفاده کلیه بیماران قرار گیرد . و جز در موارد بسیار استثنائى چربى خون را بالا نمى‏برد .
در آیه 10 - 11 سوره نحل خداوند تبارک و تعالى آن را به‏طور اجمال جزء نباتات طبى ذکر فرموده است:
«هو الذی انزل من السماء ماء لکم منه شراب و منه شجر فیه تسیمون ینبت لکم به الزرع و الزیتون و النخیل و الاعناب و من کل الثمرات ان فی ذلک لآیة لقوم یتفکرون‏» .
«او کسى است که از آسمان، آبى فرستاد که نوشیدن شما از آن است; و (همچنین) گیاهان و درختانى که حیوانات خود را در آن به چرا مى‏برید، نیز از آن است . خداوند با آن (آب باران)، براى شما زراعت و زیتون و نخل و انگور، و از همه میوه‏ها مى‏رویاند; مسلما در این، نشانه روشنى براى اندیشمندان است‏» .
اجداد و آباء ما به این آیات ایمان غیبى و مطلق داشتند ولى امروز با پیشرفت علم و پژوهش دانشمندان، به طور ملموس به این معجزات پى‏مى‏بریم و روشن شدن مسائل از دیدگاه علم امروز عظمت پروردگار و قدرت او را آشکار مى‏سازد (3) .
پى‏نوشت:
1) بر اساس استخراج از رایانه . (به تنهائى و با سایر میوه‏ها) .
2) مسؤول این مرکز زراعى آقاى احمد بلند نظر است که از خبرگان کشاورزى و دامدارى ایران مى‏باشد .
3) منابع: دمشق آل صبحى الراشد، مجله نور، شماره 127، رمضان، شوال 1422 .
گیاهان در قرآن، محمد اقتدار حسین فاروقى، مؤسسه ملى تحقیقات گیاه‏شناسى، لکنهو
Plants of The Qur,an