نشانه‏های خدا در قرآن

خداوند متعال در قرآن مجید، بیش از یکصد و پنجاه بار از نشانه‏هاى عظمت و آفریدگارى خود که در پهنه آسمانها و زمین و اعماق دریاها است، به تعبیرهاى مختلف یاد کرده است .
مفهوم نشانه
هر پدیده‏اى نشانه و آدرس خاصى دارد که انسان با مطالعه آن نشانه و آدرس پى به وجود پدیده مى‏برد و آن را از سایر پدیده‏ها جدا مى‏کند . همان‏طور که انسان با دیدن رنگ‏آمیزى ساختمان مى‏فهمد که آن ساختمان را یک نقاش رنگ‏آمیزى کرده نه یک آهنگر و همچنین برعکس وقتى انسان در و پنجره آهنى را مشاهده مى‏کند، متوجه مى‏شود که کار یک آهنگر است نه نقاش .
نشانه‏هائى که در طبیعت وجود دارد هرکدام بیانگر پدیدآورنده‏اى است‏حکیم که آنها را با نظم و هماهنگى حیرت‏انگیزى آفریده است .
در قرآن مجید نیز خداوند بزرگ به وسیله نشانه‏ها و معجزات خود، بشر را به سوى شناخت‏یگانه آفریننده جهان رهنمون مى‏شود چرا که او خالق تمامى پدیده‏ها است و انسان وقتى رنگ‏آمیزى جهان آفرینش را مشاهده مى‏کند، به وجود یک خالق حکیم ازلى که این جهان به این عظمت را با این نظم خاص آفریده و آن را به حرکت درآورده و سر سوزنى از آن نظم تخطى نمى‏کند، پى مى‏برد . خداوند متعال براى راهنمائى بشر، قرآن و آیات آن را به وسیله امین وحى; جبرئیل فرو فرستاده و توسط پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله آن را به جهان ابلاغ کرده است . قرآن، همواره آیات و نشانه‏هاى آفریدگار جهان را که در عالم هستى وجود دارد; یاد کرده توجه بشر را به آنها جلب مى‏کند .
موارد استعمال آیه در قرآن
خداوند متعال در قرآن مجید علاوه بر سایر آیه‏هاى قرآن که همه آنها خود نشانه عظمت‏خداست، یکصد و پنجاه و دوبار سخن از نشان و نشانه‏ها (آیه و آیات) به میان آورده و آن را در حالتهاى مختلف (رفع، نصب و جر) و با صیغه‏هاى (مفرد، تثنیه و جمع) آورده و در موارد مختلف و متعدد بکار برده است . به این ترتیب که هفتاد و نه (79) بار با تعبیر «آیة‏» ، دو بار «آیتک‏» ، یک بار «آیتین‏» ، شت‏بار «الآیات‏» ، سى و شش بار «و آیاته‏» ، یک بار «و آیاتها» ، چهارده بار «و بآیاتى‏» و یازده بار «و من آیاته‏» (1) .
معناى لغوى «آیه‏»
ریشه «آیه‏» از «تاى‏» است که به معنى تثبیت کننده و بپا دارنده یک شى‏ء است .
«آیه‏» در لغت عرب در معانى گوناگونى بکار رفته است:
«آیه‏» یعنى علامت و نشانه; و در نوشته‏اى وقتى جمله‏اى از جمله دیگر جدا مى‏شود، به آن «آیه‏» گفته مى‏شود و همچنین به معنى عبرت هم آمده است (2) .
«آیه‏» یعنى عبرت و عجائب .
«آیه‏» یعنى نشانه واضح و روشن .
و گاهى به معناى کلام مفید نیز آمده مانند: «بلغوا عنى و لو بآیة‏» (3) .
همچنین راغب اصفهانى مى‏نویسد:
«آیه‏» یعنى علامت و نشانه آشکارى که انسان بامشاهده آن به حقیقت چیزى پى ببرد آنچنانکه آن پدیده و نشانه; لازم و ملزوم یکدیگرند که هر وقت‏یکى از آنها را انسان درک بکند، آن دیگرى را نیز درک کرده است . و این; هم در محسوسات و هم در معقولات آشکار است چنانکه اگر کسى پدیده‏اى را مشاهده کرد، فورا به پدیدآورنده آن پى مى‏برد (4) .
همو مى‏نویسد: به بناى مرتفع و برج بلند و هر جمله‏اى از قرآن که دلالت‏بر حکمى کند، آیه گفته مى‏شود (5) .
معناى آیه در قرآن
هر یک از جمله‏هاى قرآن مجید بر اساس تعیین پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله، «آیه‏» نامیده مى‏شود و همان‏طورى که هر پدیده‏اى از طبیعت، آیت و نشانه‏اى از خداست، هر جمله‏اى از قرآن نیز نشانه‏اى از قدرت و حکمت‏بالغه الهى است .
«آیه‏» در قرآن به معانى مختلف در موارد گوناگون بکار رفته است که ما به عنوان نمونه به چند مورد از آنها اشاره مى‏کنیم:
«آیه‏» به معناى «کتاب الله‏» یعنى قرآن بکار رفته است (6) .
«آیه‏» به معناى معجزه (7) آمده است . چنانکه مرحوم طبرسى «آیات‏» را به معناى معجزه گرفته و مى‏نویسد: «آیات یعنى (خدا به پیامبر گرامى اسلام صلى الله علیه و آله مى‏فرماید) غیر از قرآن، معجزات دیگرى نیز براى حقانیت تو نازل کرده‏ایم‏» (8) .
و نیز به معناى حجت و بینه آشکار (9) آمده، مانند: انشقاق قمر، و آیات قرآن و سایر معجزات .
و همو مى‏نویسد:
«آیه‏» نشانه‏اى است که در آن عبرت و حجت‏باشد، حجت و بینه‏اى که جدا کننده و آشکار کننده قضیه صادقه از کاذبه و جدا کننده حق از باطل باشد (10) .
مرحوم شیخ طوسى نیز مى‏نویسد: «آیه‏» به معناى عبرت است (11) .
«آیه‏» یعنى نشانه‏ها و حجتهاى آشکار مانند: حجرالاسود، مقام ابراهیم و حطیم (12) . و همچنین آیه 101 و 108 سوره اسراء که اشاره به ید بیضاى حضرت موسى علیه السلام و عصاى آن حضرت و ... . دارد .
و به معناى عجائب و عبرت نیز آمده مانند: آیه «لقد کان فی یوسف و اخوته آیات للسائلین‏» (13) . «در (داستان) یوسف و برادرانش، نشانه‏ا [ى هدایت] براى سؤال‏کنندگان بود!» .
گاهى به معناى ساختمان مرتفع و برجهاى بلند نیز آمده است مانند آیه: «اتبنون بکل ریع آیة تعبثون‏» که در مورد قوم عاد خداوند به کژیها و اعمال نادرست آنها اشاره کرده مى‏فرماید: «آیا شما بر هر مکان مرتفعى نشانه‏اى از روى هوا و هوس مى‏سازید» (14) .
خلاصه این که در تمامى موارد یک معنا حتمى است و آن این است که معناى «آیه‏» همان «نشانه و آدرس و تابلوئى‏» است که انسان و هر بیننده دیگرى را به پدیده‏اى رهنمون مى‏شود .
علت این که باتعبیر «آیه و آیات و ...» جمله‏هاى قرآن را «آیه‏» گفته‏اند، این است که طبق آیه پنجاه و سه (53) سوره فصلت (سنریهم آیاتنا فی الآفاق و فی انفسهم)، سیارات و کهکشانها و دریاها و آسمان و زمین و موجودات آنها و خود انسان که شاهکار خلقت و تمامى جهان به طفیلى وجود او پا به عرصه وجود گذاشته، همه و همه نشانه‏اى از قدرت‏نمائى آفریدگار جهان است‏به منظور تصدیق پیامبر صلى الله علیه و آله و نهایتا شناخت‏خداى هستى‏بخش .
پى‏نوشت:
1) استخراج از رایانه - و محمد اسماعیل ابراهیم، معجم الالفاظ و الاعلام القرآنیة، ط 2، دارالفکر العربى .
2) لویس معلوف، المنجد .
3) طریحى، مجمع‏البحرین، ج‏1 .
4) راغب اصفهانى، المفردات فى غریب القرآن، ص 33 .
5) همان .
6) آل عمران: 113، نساء: 140 و یونس: 1 .
7) سوره بقره: 99 .
8) مجمع‏البیان و جوامع الجامع، ذیل آیه .
9) یس: 41، جاثیه: 4، 6، 8 و 25 .
10) طبرسى، مجمع البیان، ذیل آیه 99 .
11) طوسى، تبیان، ذیل آیه 99 سوره بقره .
12) حطیم: ازدحام . بین در کعبه و حجرالاسود را «حطیم‏» مى‏گویند . چون هنگام طواف، ازدحام جمعیت در آن‏جا زیاد است . (تفسیر نمونه، ذیل آیه 97 آل عمران) .
13) یوسف: 7 .
14) تفسیر نمونه، ج‏15، ص 292، ذیل آیه 128 سوره شعراء .