طلیعه سور در کلام وحی (1)

خداوند با آغاز کتاب وحى، و سایر سوره‏هاى قرآن، این ادب دینى را به بندگانش یاد داده که هرکار و عملى را با نام او آغاز و شروع کنند تا کارها رنگ الهى پیدا کند .
یکى از جامع‏ترین و با فضیلت‏ترین آیات در کلام وحى که «سید آیات قرآن‏» به شمار مى‏رود، آیه کریمه «بسم الله الرحمن الرحیم‏» است . خداوند سبحان کلام خود را با این کلمه طیبه که حاوى اسم ذات و برخى صفات الهى است، آغاز مى‏کند تا ادب شروع کارها را با نام نامى خود به سالکان کویش بیاموزد . این آیه شریفه به تعداد سوره‏هاى قرآن 114 بار آمده است که 113 بار سرفصل سوره‏ها است (آغاز سوره برائت فاقد این آیه است) و در سوره مبارکه «نمل‏» افزون بر آغاز سوره، در طلیعه نامه حضرت سلیمان بن داود علیه السلام به ملکه «سبا» نیز آمده است (1) . تعداد دفعات نزول آن 114 بار است نه این که یک بار نازل شده و به دستور پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله سرفصل سوره‏هاى قرآنى قرار گرفته باشد . در عصر نزول وحى، فرودآمدن این آیه کریمه به عنوان اولین آیه سوره جدید، نشانه پایان‏پذیرفتن سوره پیشین و آغاز نزول سوره پس از آن بوده است (2) .
اما دیرزمانى است که در میان فقهاى شیعه و سنى بر سر این که آیا این آیه جزء هر سوره است‏یا نه؟ اختلاف عظیمى وجود دارد، شیعیان در این مساله اتفاق نظر دارند و آن را جزء سور قرآن دانسته‏اند ولى میان اهل تسنن اختلاف‏نظر هست; بعضى با نظر شیعه موافق‏اند و بعضى سخت مخالف . عده‏اى از آن‏ها عقیده دارند که جزء هیچ سوره‏اى نیست و تنها اوائل سوره‏ها تیمنا خوانده مى‏شود; بعضى از پیروان مسلک شافعى و حمزه معتقدند که تنها در سوره حمد جزء سوره است ولى در سوره‏هاى دیگر جزء آیات نیست و در عمل گاهى سوره‏ها را بدون این آیه تلاوت مى‏کنند; مخصوصا در نماز بعد از حمد، سوره را بدون «بسم الله الرحمن ; ولى شیعه به پیروى از ائمه اطهار علیهم السلام به شدت با این مساله مخالفت دارند (4) تا آنجا که فرموده‏اند: «خدا بکشد کسانى را که بزرگترین آیه از آیات قرآن را از قرآن حذف کرده‏اند» (5) . حضرت على علیه السلام مى‏فرمایند: «رسول خدا بسم‏الله را مى‏خواند و آیه‏اى از سوره به حساب مى‏آورد» (6) .
همچنین از ابن عباس روایت‏شده که فرمود: (رسول خدا صلى الله علیه و آله غالبا اول و آخر سوره‏ها را نمى‏فهمید تا آنکه آیه «بسم‏الله‏» نازل مى‏شد و بین دو سوره قرار مى‏گرفت) (7) .
به استناد احادیث فوق مى‏توان نتیجه گرفت که اولین آیه هر سوره، این کلام تکریم‏آمیز است .
ادب الهى در شروع کار
بین مردم جهان رسم است که هر عمل مهم و پرارزشى را به نام یکى از بزرگان شروع مى‏کنند و کلنگ هر مؤسسه ارزنده‏اى را به نام فردى که مورد علاقه آنهاست، مى‏زنند و آن را با این شخصیت مهم ارتباط مى‏دهند; ولى براى بقاء و پاینده بودن هر تشکیلات و جاوید ماندن نام هر فردى لازم است، آن را به موجود پایدار و جاویدى ارتباط داد، زیرا موجودات این جهان همه به سوى کهنگى و فنا و زوال مى‏روند و تنها تشکیلات، مؤسسات و افرادى جاوید مانده‏اند که با «فناناپذیرى‏» بستگى دارند .
اگر نامى از پیامبران و انبیاء باقى است، به علت‏بستگى و ارتباط آنها با خداى جهان و عدالت و حقیقت است که کهنگى در آنها راه ندارد . آن وجودى که ازلى است و ابدا فنا در او راه ندارد، ذات پاک خداوند جهان است و آنکه قدرت و صفات کمال او بى‏نهایت است، ذات پروردگار بزرگ مى‏باشد . بنابراین براى پاینده و جاوید ماندن و مواجه‏نشدن با شکست و نافرجامى هر چیز و هر عمل لازم است آن را با آفریدگار جهان ارتباط دهیم و آن را با نام او شروع کنیم; زیرا ارتباط با او آن را پربرکت و جاوید نگاه مى‏دارد (8) و به همین مناسبت است که خداوند بزرگ به بندگانش در این آیه شریفه ادب دینى و ورود به کار و شروع عمل را مى‏آموزد (9) . پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله نیز در مقام تبیین همین ادب دینى فرموده‏اند: «هر کارى که با بسم‏الله آغاز نگردد، ابتر و بى‏فرجام است‏» . (10) .
چنانکه آغاز هرچیز، خداوندى است که (هو الاول) است، ثمردادن هر کارى نیز مرهون آغاز کردن آن با نام خدا است وگرنه آن کار با واقعیت‏خاص خود هماهنگ نخواهد شد و به ثمر نمى‏رسد . آغاز کردن با نام خدا و ابتدا به اسم «الله‏» اشاره‏اى دارد به لزوم حق‏بودن فعل و پاک‏بودن فاعل; یعنى جمع بین «حسن فعلى‏» و «حسن فاعلى‏» بنابراین، کارى را مى‏توان با نام خدا آغاز کرد که هم حسن فعلى داشته باشد و هم حسن فاعلى; یعنى هم حق باشد و هم از قلب پاک و نیت‏خالص فاعل برخاسته باشد و اگر عملى فاقد هر دو حسن یا یکى از آن دو باشد، قابل شروع با نام خدا نیست و به مقصد نمى‏رسد; زیرا کار باطل به باطل ختم مى‏شود . پس براى منتهى شدن کار به مقصد اصیل خود که حق است و مصونیت از نافرجامى که آفت فعل است، باید کار را با نام خدا و به حق آغاز کرد و از این روى خداى سبحان، مساله ورود صادقانه به کار و خروج صادقانه از آن را به پیامبراکرم صلى الله علیه و آله : «و قل رب ادخلنى مدخل صدق و اخرجنى مخرج صدق ...» (12) . انسانى که با نام خدا وارد کارى شود و در حدوث و بقاء، آن نام را حفظ کند، هرگز در بین راه نمى‏ماند و حاصل آن که، خداى سبحان با آغاز کردن کتاب وحى و سایر سوره‏ها به نام خود، ادب دینى را به ما مى‏آموزد تا کارها رنگ الهى به خود گیرد .
ادامه دارد
پى‏نوشت:
1) نمل: 30 .
2) تفسیر تسنیم: آیة الله جوادى آملى، ج‏1، ص‏289 .
3) البته قرائت‏سوره کامل بعد از حمد را واجب نمى‏دانند، چنانکه‏گفته شد، گاهى در عمل، یکى از سوره‏هاى کوتاه را مى‏خوانند .
4) آشنایى با قرآن: سوره حمد و بقره، شهید مطهرى، ص‏10 - 11 .
5) تفسیرالمیزان: ج‏1، ص‏41 .
6) کان رسول الله یقرء (بسم الله الرحمن الرحیم) و یعدها آیة منها ...» . (نورالثقلین: ج‏1، ص‏9) .
7) ماخذ قبل: ص‏42 .
8) تفسیرنمونه: ج‏1، ص‏5 - 6 .
9) تسنیم: ج‏1، ص‏296 .
10) کل امر ذى بال لم یذکر فیه بسم الله الرحمن الرحیم فهو ابتر» . (بحارالانوار: ج‏89، ص‏242) .
11) ماخذ قبل: ص‏297 .
12) اسراء: 80 .