جن در کلام وحی و عترت شناخت دومین ثقل جهان هستى (2)

35 نکته جالب و دانستنى درباره آفرینش، زندگى و ویژگى‏هاى جن و تفاوت‏هاى او باانسان .
جن در عرف قرآن موجودى است‏با شعور و اراده که به اقتضاى طبیعتش از حواس بشر پوشیده مى‏باشد و مانند انسان مکلف و مبعوث در آخرت است و مطیع و عاصى و مؤمن و مشرک و ... و خلاصه دوش به دوش انسان است . تنها فرقشان این است که انسان محسوس و جن نامحسوس است و شاید بعضى فرق‏هاى مختصر هم داشته باشند . در مورد شناخت کامل‏تر این موجود، آیاتى نازل شده و روایاتى ذکر شده است که با استناد به این آیات و روایات، کیفیت، ویژگیها و اوصاف آن‏ها را ذیلا بررسى مى‏کنیم:
1 . جن یکى از دو موجود پرارزش (ثقلان) روى زمین است، دقت و تامل در آیه 31 سوره الرحمن این مطلب را روشن‏تر مى‏کند:
«سنفرغ لکم ایه الثقلان‏»
«اى گروه جن و انس به زودى به حساب شما خواهیم پرداخت‏» .
2 . جن از لحاظ رتبه زمانى اولین «ثقل‏» است «و الجان خلقناه من قبل ...» و از لحاظ رتبه مقامى دومین «ثقل‏» است زیرا انسان اشرف مخلوقات است .
3 . ماهیت آن از آتش است «و خلق الجان من مارج من نار» (1) .
«جن را از مخلوطى از آتش آفرید» . (الرحمن: 15) .
4 . خلقتش بر خلقت انسان تقدم دارد اما این که چه مقدار است ظاهرا دلیل متقنى در دست نیست جز اینکه محى الدین عربى مى‏گوید: «بین خلقت جن و خلقت آدم شش هزار سال فاصله بوده است‏» . و مسعودى گفته است: «موقعى که خداوند اراده کرد آدم را خلق کند مدت هفت هزار سال بر جن گذشته بود» . آیه 27 سوره حجر دلالت‏بر تقدم خلقت جن بر انس دارد . همچنین در اکثر آیات قرآن کلمه جن جلوتر از انس آمده که این خود شاهد مدعاست (2) .
5 . جنیان داراى علم، ادراک و تشخیص حق از باطل و قدرت منطق و استدلال هستند (آیات مختلف سوره جن) .
6 . داراى تکلیف و مسؤلیت هستند (آیات سوره جن و الرحمن) .
7 . گروهى از آن‏ها مؤمن صالح و گروهى کافرند . «و انا منا الصالحون و منا دون ذلک‏» (جن: 11) .
8 . آنها با بعضى انسان‏ها ارتباط برقرار مى‏کنند و با آگاهى محدودى که نسبت‏به بعضى از اسرار نهانى دارند به اغواى انسان‏ها مى‏پردازند (3) (جن: 6) .
9 . خدا را عبادت مى‏کنند، «و ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون‏» (ذاریات: 56) .
روز قیامت‏به جن مانند انسانها گفته مى‏شود آیا پیامبران نیامدند؟ آیا شما را از این روز بیم ندادم؟ هر دو بر کفر خود گواهى دهند . آیه 130 سوره انعام صریح است در اینکه جن مکلف است و همچون انسان کافر مى‏شوند و پیامبرانى از خود دارند و با مراجعه به سوره جن و آیات 29 و 32 سوره احقاف چنین بر مى‏آید که حضرت رسول صلى الله علیه و آله بر آنها پیامبر است (4) . در خصوص اینکه چگونه عبادت مى‏کنند و آیا مسلمانان آنها نیز مانند انسان نماز مى‏خوانند و روزه مى‏گیرند و یا اینکه عبادت ایشان به نحوه دیگرى است؟ ظاهرا دلیل نقلى دردست نیست اما از آنجایى که آن‏ها همراه انسان مورد امر الهى قرار گرفته و مکلف به عبادت هستند و از طرفى پیامبران آنها همان پیامبران انسان‏ها هستند و پیامبر ما، پیامبر طایفه جن نیز است، بعید به نظر نمى‏رسد که عبادت آنها همچون انسان‏ها بوده و به تناسب نوع خلقتشان و عالم حیاتشان به پرستش خداوند مشغول باشند (5) .
10 . مانند انسان‏ها مرگ و میر دارند و گروهى جاى گروهى را مى‏گیرند (6) . (فصلت: 25) .
11 . در میان آنها افرادى یافت مى‏شود که از قدرت زیادى برخوردارند همان‏گونه که در میان انسان‏ها چنین است . در سوره نمل آیات 17 تا 39، لشکرکشى حضرت سلیمان به مملکت «سبا» نقل شده و در آنجاست که عده‏اى از جن جزء لشگریان او بودند و عفریتى از جن به او گفت: من تخت ملکه را پیش از آن که از جاى خود حرکت کنى نزد تو مى‏آورم .
12 . آنها مانند انسان، قدرت بر انجام کار دارند . با وجود خلقت لطیفى که دارند، براى حضرت سلیمان که آنها را به امر الهى مسخر کرده بود، کار مى‏کردند . کاخ‏ها، تمثال‏ها و کاسه‏هاى بزرگ مى‏ساختند . پس از مرگ حضرت داود علیه السلام فرزندش حضرت سلیمان علیه السلام جانشین او شد و خداوند به او فرمان داد تا ساختمان بیت‏المقدس را تمام کند . سلیمان، آدمیان، جنیان، و شیاطین را جمع کرد و کارها را میان آنها تقسیم کرد و هر گروهى را مامور به انجام کارى کرد . جنیان را براى به‏دست آوردن سنگ‏هاى مرمر سفید صاف از معادن مامور کرد و پس از ساختن شهر بیت‏المقدس، جنیان را به چند دسته تقسیم کرد: گروهى را مامور استخراج سیم و زر از معادن; و گروهى را مامور در دریاها و بیرون‏آوردن انواع مرواریدها و گوهرها و گروهى دیگر را مامور کرد براى او مشک و عنبر و سایر مواد خوشبو را فراهم آورند (7) .
13 . مانند سایر موجودات زنده نر و ماده دارند و این موضوع در آیه 36 سوره «یس‏» قابل تامل و دقت است . آیه مى‏گوید: نبات و انسانها نر و ماده دارند و نیز چیزهایى که ما آنها را نمى‏دانیم، نر و ماده دارند و عبارت «و مما لا یعلمون‏» ; جن را نیز شامل مى‏شود ولى ما کیفیت آن را نمى‏دانیم . همچنین در سوره جن از قول آنها نقل شده که مى‏گفتند: مردانى از آدمیان به مردانى از جن پناه مى‏بردند (جن: 6) . چون قرآن اشاره به مردان جن کرده است، پس حتما زنان جن هم وجود دارند (8) .
14 . طبق آیات قرآن مانند انسان توالد و تناسل دارند و در چند آیه در وصف حوریان بهشتى آمده است: «حوریان بهشتى را قبل از شوهرانشان، نه آدمى و نه جن دست زده است‏» (الرحمن: 74) . این آیه به وضوح دلالت دارد بر این که جن هم آفرینش دو جنسى دارد و تکثیر نوع آن به وسیله مقاربت نر و ماده صورت مى‏گیرد اما در کلام وحى، درباره مقاربت آنها سخنى به میان نیامده جز اینکه ابن عربى در کتاب فتوحات گفته است: «تناسل بشر به القاى آب نطفه در رحم است و تناسل جن به القاى هوا در رحم انثى مى‏باشد» (9) .
روایاتى نیز در این رابطه در دست مى‏باشد که از جمله آنها بخشى از وصیت پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله به حضرت على علیه السلام است که فرمودند: «اى على در شب اول، وسط و آخر ماه آمیزش مکن زیرا جنیان در این سه شب براى مقاربت پیش زنان خود مى‏روند ...» (10) .
15 . از آنجایى که موجودات لطیفى هستند، در شرایط عادى و در هر زمانى نمى‏توان آنها را دید . اما جنیان، ما انسانها را مى‏بینند چنانکه درباره برحذرداشتن بنى‏آدم از شیطان و اتباع او آمده است (11) (اعراف: 27) .
16 . بدان آنها از نظر قرآن «شیاطین‏» نام دارند . یکى از مواهبى که خداوند به حضرت سلیمان علیه السلام بخشید، تسخیر شیاطین یعنى همان جنیان سرکش و متمرد بود به طورى که در مسیر سازندگى و استخراج منابع گرانبها قرار گرفتند (12) .
17 . روز قیامت محشور مى‏شوند . (انعام: 128) .
18 . آیات قرآن را استماع مى‏کردند .
19 . به زبان قرآن آشنایى دارند .
20 . تفاوت بین کلام عادى و کلام اعجاز آمیز را مى‏دانند .
21 . خود را موظف به تبلیغ مى‏دانند .
22 . به اعجاز قرآن اعتراف مى‏کنند .
23 . مثل انسانها اصل اختیار و آزادى بر آنها حاکم است .
24 . یقین دارند که نمى‏توانند بر اراده خداوند در زمین غالب شوند و نمى‏توانند از پنجه قدرت او فرار کنند .
25 . داراى شعور و اراده هستند .
26 . ایمانشان به خداوند متعال ایمان توحیدى است‏یعنى مؤمنان آنها احدى را شریک خدا قرار نمى‏دهند .
27 . مؤمنان آنها مشرکین انس و جن را تکذیب مى‏کنند .
28 . منحرفین آنها هیزم جهنم هستند .
29 . مقارن با نزول قرآن و بعثت‏خاتم‏الانبیاء صلى الله علیه و آله از تلقى اخبار غیبى آسمانى و استراق سمع براى به دست آوردن آن ممنوع شدند (13) .
30 . داراى عقاید مختلف بوده و عده‏اى از آنها فاسق و فاجر و ظالم هستند و عده‏اى از آنها صالح و مؤمن و اما این که آنها مانند انسانها، شیعه و غیر شیعه هم دارند، شواهدى وجود دارد که صحت این مطلب را تایید مى‏کند . زیرا در روایات بسیارى از لسان اهل‏بیت علیهم السلام عده‏اى از جنیان به عنوان شیعه معرفى شده‏اند . از آن جمله است روایتى که ابوحمزه ثمالى نقل کرده و گفته است: «روزى جهت‏شرف‏یابى به حضور امام باقر علیه السلام اجازه خواستم، گفتند که عده‏اى خدمت آن حضرت هستند . لذا اندکى صبر کردم تا آنها خارج شوند . پس کسانى خارج شدند که آنها را نمى‏شناختم، داخل شدم و به حضرت عرض کردم: دایت‏شوم الآن زمان حکومت‏بنى‏امیه است و شمشیرهاى آنها خونریز مى‏باشد (یعنى ورود افراد ناآشنا براى شما خطرناک است!)
امام فرمودند:
«اى اباحمزه اینان گروهى از شیعیان از طایفه جن بودند آمده بودند تا از مسائل دینى خود سؤال کنند (14) .
از برخى از بزرگان نقل شده است که بعضى از جنیان حتى مقلد مراجع بوده‏اند و مسائل خود را از آنان مى‏پرسیده‏اند . مثل مرحوم حاج میرزا حسین، حاج میرزا خلیل از مراجع صدر مشروطیت که یکى از جنیان به صورت شخص عادى در سرداب منزل به حضور ایشان مى‏رسیده و مسائل مربوط را مى‏پرسیده است (15) .
31 . دین حضرت موسى علیه السلام را قبل از اسلام تایید و تصدیق کردند . وقتى تنى چند از آنان براى شنیدن آیات قرآن نزد رسول خدا صلى الله علیه و آله رسیدند به سوى قوم خود برگشتند و گفتند: «ما گروه جنیان آیات کتابى را شنیدیم که پس از موسى علیه السلام نازل شده است ...» (احقاف: 30) .
32 . آنها داراى مکان هستند ولى به این معنا نیست که مانند انسان یک فضاى خاصى از ماده خاکى را اشغال کرده‏اند و خانه‏هایى چون خانه انسان و امکاناتى مثل انسان دارند و چون نوع خلقت آنها با حقیقت‏خاکى انسان تفاوت دارد، طبیعى است که محل زندگیشان متناسب با حقیقت آنهاست که به‏طور قطعى مکان مشخصى از آنها به دست نمى‏دهند . ما در اینجا به یک نمونه از آن اشاره مى‏کنیم (16) .
در روایتى از امام صادق علیه السلام آمده است که فرمودند: «در وادى شقره (بیابانى که رنگ خاکش سرخ مایل به زرد است) نماز نخوان زیرا در آنجا منازل جن است‏» (17) . در غرب شهر مکه مسجدى وجود دارد به نام «مسجد الجن‏» که محل نزول جنیان در مکه است و مستحب است‏حاجیان در آن مسجد رفته و دو رکعت نماز بجا آورند (18) .
33 . آنها مى‏خورند و مى‏آشامند زیرا مانند انسان نیاز به رشد و تولید مثل دارند و طبیعى است که تغذیه نیز داشته باشند . اما این که از چه چیزهایى تغذیه مى‏کنند، از روایات چنین بر مى‏آید که آنها از بازمانده غذاى انسان و مغز استخوان استفاده مى‏کنند . چنانکه «ابن بابویه‏» نقل کرده است: «گروهى از طایفه جن خدمت پیامبر اکرم شرفیاب شدند و عرض کردند اى رسول خدا چیزى براى خوردن به ما عطا فرما، حضرت هم استخوان و بازمانده غذا به آنها عطا کرد (19) .
و نیز امام صادق علیه السلام مى‏فرماید: «استخوان و ضایعات غذاى جنیان است‏» (20) .
34 . مانند انسان مى‏خوابند . از آیه 255 سوره بقره چنین استنباط مى‏شود که تنها ذات اقدس احدیت است که نمى‏خوابد و همه مخلوقات از خواب ناگزیرند چنانکه در روایت آمده امام صادق علیه السلام فرمودند: «به غیر از خداوند متعال; همه خواب دارند حتى فرشتگان‏» (21) .
35 . به محضر ائمه علیهم السلام مى‏آیند و مسائل دینى خود را مى‏پرسند در اصول‏کافى ج‏1 ص‏394 بابى تحت عنوان (جن در محضر ائمه علیه السلام) وجود دارند و در آن باره هفت‏حدیث نقل شده از جمله «سدیر صیرفى‏» نقل مى‏کند که امام باقر علیه السلام در مدینه به من سفارش‏هایى فرمود . از مدینه بیرون رفتم در میان راه «روحا» (محلى است چهل یا سى میلى مدینه) بودم که مردى با لباس خود به من اشاره کرد . به سوى او برگشتم و خیال کردم که تشنه است .
ظرف آب را به او دادم گفت: نیاز به آب ندارم، نامه‏اى به من داد که مرکب آن خشک نشده بود، ملاحظه کردم مهر امام باقر علیه السلام بود، گفتم: این نامه را کى به تو داد؟ گفت: الآن . در نامه دستورهایى بود . چون متوجه آن مرد شدم، دیدم کسى نیست، بعد از آن ابوجعفر علیه السلام به مکه آمدند، به حضرت عرض کردم: فدایت‏شوم، مردى نامه شما را آورد که مهرش خشک نشده بود، فرمود: اى «سدیر» ما خدمتکارانى از جن داریم، چون خواهیم کارى به فوریت انجام پذیرد، آنها را مى فرستیم (22) .
رانده شدن جن
رانده شدن جن از آسمان، یکى از مطالب قابل دقت قرآن است . آیات 8 تا 10 سوره جن مبین این مطلب است که جن قبلا محل‏هایى در آسمان براى استراق سمع داشته‏اند و سپس دیده‏اند که آسمان پر از نگهبان و شهاب است و شهاب در کمین آنهاست که استراق سمع مى‏کنند، پیش خود گفتند: نمى‏دانیم آیا خداوند در اثر این تحول، رشد و کمالى براى اهل زمین اراده کرده و یا بلایى به آنها خواهد رسید . در روایات اهل‏بیت علیهم السلام منقول است که این تحول بعد از ولادت رسول اکرم صلى الله علیه و آله اتفاق افتاد و از اهل سنت آن را در وقت‏بعثت آن حضرت گفته‏اند و آن را در مجمع‏البیان ذیل آیه 18 سوره «حجر» از ابن عباس و در سوره «جن‏» از بلخى نقل کرده است . در «تفسیرصافى‏» در سوره «جن‏» از احتجاج از حضرت امام صادق علیه السلام نقل شده: این ممنوعیت‏براى آن بود که در زمین چیزى مانند وحى از خبر آسمان نباشد و آنچه از جانب خداوند آمده باشد، ملتبس نگردد ... ناگفته نماند آیات قرآن دال بر آن است که در آسمان محلى براى دانستن اسرار خلقت و کارهاى آینده روى زمین وجود دارد که جنیان به آن‏جا نزدیک مى‏شده‏اند . عده‏اى از دانشمندان مسلم گرفته‏اند که پیام‏هاى مرموزى به طور مرتب و موج‏هاى منظم از آسمان به زمین ارسال مى‏گردد و آن را «بى‏سیم کیهانى‏» نام گذاشته‏اند . «کارل جانسکى‏» به سال 1932 میلادى 8 ماه مراقب گرفتن این پیام‏ها با بى‏سیم خود شد و دید هر شب چهار دقیقه از شب قبلى زودتر ارسال مى‏گردد و آن به واسطه این بود که گردش زمین به دور خورشید موجب مى‏شود غروب و طلوع ستارگان هر روز چهار دقیقه زودتر از روز قبل باشد . در پایان سال 1933 میلادى سمینارى از متخصصین این علم منعقد شد . جانسکى در این سمینار طى بیانیه‏اى از مشاهدات خود پرده برداشت و متذکر شد که در ستارگان موجوداتى مى‏باشند که قادر به تکلم هستند و این پیام‏هاى آسمانى که با تلسکوپ‏هاى بى‏سیم قابل دریافت هستند، انسان را در شناخت هر چه بیشتر جهان کمک مى‏کنند ... در فوریه سال 1942 دلائلى بر صحت نظر جانسکى اضافه شد; زیرا دیده شد که یک سلسله پیام‏هاى فضایى، کار جهت‏یابى رادارى را که در انگلستان به کار گذاشته شده بود، متوقف کرد .
دانشمندان پس از کوشش فراوان بالاخره دریافتند که این وقفه در اثر یک سرى پیام‏هاى تلگرافى است که از یک سوى ناشناخته از ماوراى افق بوده است و فعلا این مطلب را دانشمندان تقریبا مسلم گرفته‏اند (23) .
ولى از نظر قرآن مجید چنانکه در سابق اشاره شد، این مطلب مسلم و حتمى است . نویسنده کتاب فوق عقیده دارد که جن براى شنیدن چنین اصواتى به آسمان نزدیک مى‏شدند نه براى شنیدن وحى; زیرا وحى را جز کسى که به او وحى مى‏شود، کسى نمى‏شنود .
خلاصه; آیات قرآن روشن مى‏کند که جنیان مى‏کوشیدند تا آسمان را رصد کنند و اسرار آن را به دست آورند تا از اسرار خلقت و حوادث آینده مطلع شوند (24) . آرى این بود اوصاف و ویژگیهاى جن از دیدگان قرآن و عترت علیهم السلام اما افراد ناآگاه که نتوانسته‏اند حقیقت جن را حداقل تا حدودى بشناسند، ره افسانه زدند و خرافات زیادى درباره این موجود ساختند که با عقل و منطق سازگارى ندارد .
پى‏نوشت:
1) قاموس قرآن: همان ج، ص‏62 - 63 .
2) ماخذ قبل: ص‏28 - 29 .
3) تفسیر نمونه: همان ج، ص 154 .
4) قاموس قرآن: همان ج، ص 63 .
5) جن و شیطان: ص 63 .
6) ماخذ قبل: ص 63 .
7) تفسیر نمونه: ج‏13، ص 475، 476 .
8) قاموس قرآن: همان ج، ص 67 .
9) وسایل الشیعه: ج‏14، ص‏91 . جن و شیطان ص 56 .
10) وسایل الشیعة: ج‏14، ص 91 .
11) قاموس قرآن: همان ج، ص 64 .
12) تفسیر نمونه: ج‏19، ص 286 .
13) تفسیرالمیزان: ج‏20، ص 185 - 186 - 187 - 190 - 191 - 193 - 198 - 199 .
14) میزان‏الحکمه: رى‏شهرى، ج‏2، ص‏118 .
15) معارف قرآن: ص 316 .
16) جن و شیطان: ص 71 .
17) وسایل الشیعة، ج‏3، ص 452 .
18) ماخذ قبل: ص 76 .
19) وسایل الشیعة: ج‏1، ص 252 .
20) همان، ص 252 .
21) جن و شطان: ص 52 .
22) اصول کافى: ج‏1، ص 394 .
23) نقل از کتاب قرآن بر فراز اعصار: تالیف عبدالرزاق نوفل) .
24) قاموس قرآن: همان ج، ص 68 - 70 .