موضع تشیع در انتقال فلسفه یونانی

آیا انتقال و علوم و فرهنگ یونان به جهان اسلام، راه طبیعى مانند «مجاورت فرهنگى‏» داشته یا در این نقل و انتقال، قصد و غرضى در کار بوده است؟
قطعا فلسفه یکى از انواع و صورت‏هاى تفکر است نه این که تفکر منحصر به فلسفه باشد.
البته در تاریخ اندیشه، این روش تفکر در یونان به وضع چشم‏گیرى وجود داشته و غالب بوده است و یونانیان، دانشمندان و فیلسوفان بزرگى در عرصه اندیشه تربیت کرده و به جهانیان عرضه داشته‏اند. و این معلمان اندیشه بوده‏اند که تاثیر عمیقى در تفکر و تمدن اسلامى نیز از خود به یادگار گذاشته‏اند، چنانکه قرن چهارم هجرى در تمدن اسلامى، تبلور اندیشه یونانى با رنگ‏آمیزى آموزش اسلامى بوده و فارابى و ابن‏سینا و امثال این بزرگان، تبلور چنین فرهنگى بوده‏اند.
یونانیان، هرگز اصرار نداشتند که تفکر خود را به اقوام دیگر تعلیم دهند و چه‏بسا که تفکر عقلى را منحصرا در شان خودشان مى‏دانستند. اما به تعبیر دلیسى اوسیرى:
«میان تمدن و بیمارى واگیر، شباهت‏گونه‏اى وجود دارد هر دو نتیجه مجاورت و آمیزش، از مردمى به مردم دیگر، انتقال مى‏یابد و هر جا که یکى از این دو ظاهر شود، نخستین سؤال به ذهن، مطرح مى‏شود و آن، این است که: راه سرایت کجا است؟« (1) .
عامل انتقال علوم یونان به جووامع اسلامى چه بوده است؟
سؤال دیگر این که: آیا این انتقال فرهنگ، یک راه طبیعى داشته یعنى به اصطلاح جامعه‏شناسان عامل «مجاورت فرهنگى‏» یا این که در این نقل و انتقال قصد و غرضى و چه‏بسا هدف سیاسى مطرح بوده است؟
اگر دومى است، چگونه مسلمانان با همه نحله‏ها و اختلاف فرقه‏ها، سنى(معتزله) و شیعى (امامیه و اسماعیلیه) آن را پذیرفته‏اند؟ و اگر نقدى داشته‏اند، و نقدى عالمانه بوده و نه از موضع عناد و جاهلانه؟
مثلا اگر ابوحامد غزالى، فلسفه را نقد کرد، خود نیز فلسفه‏اى ایجاد نمود یعنى او، فلسفه را با فلسفه نقد کرده است.
او ابتدا کتاب «مقاصد الفلاسفة‏» را نوشت و سپس کتاب «تهافت الفلاسفة‏» را ولى در «تهافت الفلاسفة‏» فلسفه را با اندیشه فلسفى نقد مى‏کند.
به هر حال این سؤالى است که ذهن متفکران مسلمان را به خود جلب کرده است.
دسته‏اى عامل اول را پذیرفته و برخى دیگر با چشم بدبینى به این نقل و انتقال فرهنگى، نگریسته است.
از طرفداران نظریه اول، فیلسوفان مسلمان معتزله و اکثریت‏شیعه(امامیه و اسماعیلیه) بوده‏اند. و اصولا دیدگاه شیعه به تعبیر شهید مطهرى، از نخست «ذهنیت عقلانى‏» بوده است. او مى‏نویسد:
«طرح مباحث عمیق الهى از طرف ائمه اطهارعلیهم السلام و در راس آنها على‏علیه السلام سبب شد که عقل شیعى از قدیم‏الایام به صورت عقل فلسفى و استدلالى درآید. در میان اهل تسنن، گروه معتزله به شیعه نزدیکتر است و کم و بیش از عقل فلسفى و استدلالى بهره‏مند، بودند.
ولى چنانکه مى‏دانیم، مزاج اهل جماعت، آن را نپذیرفت و تقریبا منقرض گشتند» (2) .
نظریه طرفداران مکتب تفکیک
از طرف دیگر، بخشى از اهل سنت(حنابله) و محدثان و در قرن اخیر در شیعه نیز گروهى پیدا شدند که هرگونه تعمق و تفکر در معارف الهى را بدعت و ضلالت‏شمردند و مطالعه کلام و فلسفه را ضلالت‏به حساب آوردند.
از دیدگاه این گروه، نهضت ترجمه و انتقال علوم یونانى به جهت اغراض شوم سیاسى واقع گردیده و غرض از این حرکت علمى، مسکوت گذاشتن علوم اهل بیت‏علیهم السلام و منزوى ساختن امامان بوده است.
طرفداران مکتب تفکیک نیز، این ادعا را تجدید کرده و آن را تبلیغ مى‏نمایند.
آقاى سید محمد باقر نجفى یزدى یکى از علماى این مکتب، در مقدمه کتاب مرحوم آیة‏الله میرزا مهدى اصفهانى به نام «ابواب الهدى‏» مى‏گوید:
«گرفتاریهاى شیعه از جهت دسیسه‏هاى بنى‏العباس بوده که چون دیدند بنى‏امیه براى نابود کردن اهل بیت دست‏به شمشیر زدند و به کشتن و اسیر کردن ایشان، رسواى جهان شدند و مورد تنفر خاص و عام گردیدند، بنى‏عباس بنا گذاردند بطور دیگرى اهل بیت پیغمبر را از بین ببرند، علوم پیچ در پیچ فلسفه یونان را در بین مسلمین رواج دادند تا آن که به وسیله سرگرم کردن مسلمین به آن علوم غلط، وجهه علمى اهل بیت‏علیهم السلام را از بین ببرند. و از طرف دیگر چون صوفیه در آن زمانها، تظاهر به زهد و بى‏اعتنائى به دنیا داشتند، بنى‏عباس صوفیه را ترویج مى‏کردند که از وجهه زهد و تقواى اهل بیت‏علیهم السلام در نظرها بکاهند» (3) . نظیر چنین مطالبى را استاد محمدرضا حکیمى نیز در لابلاى کتاب «مکتب تفکیک‏» (4) آورده است. از منظر این دانشمندان خواندن کلام و فلسفه گمراهى و ضلالت و خلافى بیش نیست.
سؤال این است که آیا این مشرب فکرى، در همان دوره «انتقال علوم یونانى‏»، به وجود آمده و جهان اسلام و نحله تشیع در برابر این نقل و انتقال فرهنگى، موضع منفى داشته‏اند؟ یا این که این روش و مشرب اندیشه در سده‏هاى پسین تمدن اسلامى و در دوره صفویه، به ظهور رسیده است؟ آیا موضع دانشمندان شیعى و متکلمان مذهب که معاصر ائمه اطهارعلیهم السلام بوده‏اند، در اخذ و اقتباس علوم یونانى، یک موضع منفى و رد بوده است‏یا آنها نیز بمانند عقلى‏گرایان فرهنگ اسلامى(معتزله) از این انتقال علوم، استفاده کرده بهره برده، و خود را در برابر هجوم فرهنگى الحاد و ثنویت مجهز ساخته‏اند؟
نظریه دوم
به نظر مى‏رسد که انتقال علوم زمان (علوم الاوائل) به تمدن اسلامى، آنچنان رنگ سیاسى نداشته است و احیانا دانشمندان شیعى، خود نیز از مترجمان و ناقلان فرهنگ ملل مجاور بوده و به نوعى سهمى وافر در این نهضت ترجمه، ایفاء کرده‏اند.
شواهد تاریخى زیر این مطلب را ثابت مى‏کند; اینک نمونه‏ها:
1- نیاز جامعه اسلامى از یک طرف، و گسترش شهر و مدنیت‏بلاد از طرف دیگر سبب شده است که مسلمانان، علوم و فرهنگ دیگران را به جهت پر کردن خلا اجتماعى، ترجمه نمایند.
گویند: خالد بن یزید اولین فردى است که به جهت علم‏دوستى خود، دستور داد کتابهاى شیمى و نجوم را از مدرسه اسکندرانى مصر، به دمشق، بیاورند و آن را به عربى ترجمه کنند. جالب این که خالد، این رشته علمى(شیمى) را از یک راهب رومى به نام «دریانوس‏» یاد گرفته بود (5) . این مساله نشان مى‏دهد که ترجمه علوم، پیش از روى کار آمدن عباسیان آغاز شده است.
2- هشام بن الحکم، متکلم و فیلسوف معروف شیعى، در دوران امام صادق‏علیه السلام با فلسفه و تفکر یونانى، آشنا بوده است. به نقل مسعودى، هشام جزء ملازمان حضور خالد برمکى بوده و در مجلس او که مناظره علمى و کلامى، مطرح مى‏شد، شرکت مى‏کرد. هشام در آن مجلس که فضلاى دیگرى از معتزله هم شرکت داشتند، درباره مسائل کلامى و فلسفى از جمله درباره کمون و (کمون) ظهور و حدوث و قدم، حرکت و سکون (قوه و فعل) وجود و عدم، تصادف و جریان حرکت، کمیت و کیفیت و مسائل دیگر بحث مى‏کرده است (6) .
3- نقش خاندان نوبختى
خاندان نوبختى، یکى از معروف‏ترین خاندان‏هاى علمى و شیعى هستند که در انتقال علوم یونانى، نقش مهمى ایفاء کرده‏اند. مهم‏ترین شخصیتهاى بارز این خاندان، عبارت بودند از:
1 - فضل بن اسحاق ابى سهل نوبخت.
2 - على بن اسماعیل نوبخت.
3 - ابو محمد حسن بن موسى نوبختى.(م 300 یا 310).
در این میان برادر سوم یعنى حسن بن موسى از بزرگترین مترجمان فرهنگى و علوم یونانى، به زبان عربى بوده است.
به نقل ابن الندیم در الفهرست:
«ابو محمد محمد حسن بن موسى نوبختى، پسر خواهر ابوسهل نوبخت، متکلم و فیلسوف معروف است. در خانه او، جماعتى از مترجمان کتابهاى فلسفه بمانند ابوعثمان دمشقى، اسحاق بن حنین، ثابت‏بن قرة حرانى، و دیگران تجمع مى‏کردند و در مشکلات علمى و تصحیح اصطلاحات فلسفى و فنى، از او کمک مى‏گرفتند. معتزلیان ادعا دارند که خاندان نوبختى، از گروه آنها است.
شیعیان نیز، تشیع آنها را باور دارند. اما به نظر من(ابن الندیم) خاندان نوبختى، شیعه مى‏باشند و از روز اول به ولایت على‏علیه السلام و اولاد او، معروفند».
از جمله کتابهاى حسن بن موسى، تلخیص کتاب «الکون و الفساد» ارسطو است (7) . به تعبیر دانشمند فاضل عباس اقبال:
«در میان آل نوبخت، ابومحمد، با وجود متکلم بودن، کسى است که از همه ایشان بیشتر به مذهب فلاسفه، توجه کرده و علاوه بر آمیزش با مترجمان کتب حکمت قدیم و مطالعه کتابهاى ارسطو، بعضى از آنها را مختصر نموده و در رد(نقد) بعضى از آراء فلاسفه و اهل منطق نیز کتبى نوشته است‏» (8) .
4- فارابى(339 - 259)
معلم دوم، اولین فیلسوف مسلمان شیعى است که کاملا علوم یونانى به ویژه منطق را در جهان اسلام گسترش داده است. او، یکى از شیعیان خالص بوده و به آن تظاهر مى‏کرد، اصولا تقریب و نزدیکى فارابى به سیف‏الدوله حمدانى شیعى و وصیت او بر تدفین به سبک شیعى، عاملى جز تشیع نداشته است.
امروزه اگر کسى کتاب «آراء اهل مدینه فاضله‏» فارابى را مطالعه کند، دقیقا توجه مى‏کند که صفات و شرایط رئیس اول مدینه فاضله، در اندیشه فارابى، کسى جز امام معصوم نمى‏باشد. و این روشن‏ترین نکته‏اى است که تاثیر اندیشه شیعى را در تفکر فارابى به وضوح ببینیم.
جالب این که حتى دانشمند معاصر عرب، «دکتر عمر فروخ‏» رئیس فرهنگستان علوم سوریه، مى‏گوید:
«فارابى شرائطى را براى رئیس مدینه فاضله ذکر مى‏کند. این شرایط دقیقا، با نظریه تشیع در مورد امام معصوم انطباق دارد. این سخن، ما را وامى‏دارد که بگوئیم: فارابى در تحریر کتاب «آراء اهل مدینه فاضله‏» نه تنها از اسلام تاثیر پذیرفته، بلکه تنها اندیشه شیعى، در آراء او ظهور مى‏نماید» (9) .
5 - آل فزار
ابواسحاق، ابراهیم فزارى و پسرش محمد بن ابراهیم از منجمان و مترجمان کتابهاى هندى به زبان عربى است که در دوره منصور زندگى مى‏کرده، به تصریح سید بن طاووس، او و پسرش ; از حکماء و منجمان شیعه بوده‏اند.
البته این شواهد، هرگز به این معنى نیست که فیلسوفان شیعى فلسفه یونانى را وحى منزل تلقى مى‏نمودند و یا تنها اندیشه‏هاى یونانیان را نظاره مى‏کردند. این عالمان بمانند ناقدان بصیر، از موضع قدرت علمى، علوم و اندیشه‏هاى یونانى را مى‏سنجیدند و آنها را ارزیابى مى‏کردند.
از گفته‏ها و مطالب آنها قسمتى که با تعالیم اسلامى وفق و سازگارى داشت، مى‏گرفتند و احیانا قسمتهائى از گفته‏هاى آنها را نقد کرده و رد مى‏نمودند. چنانکه هشام بن حکم و حسن بن موسى نوبختى، هر دو اندیشه ارسطو را نقد کرده‏اند و فارابى، احکام نجومى را کاملا مردود مى‏شمارد.
بنابراین مى‏توان گفت تشیع هم در دوران تحول علمى (نهضت ترجمه) آن را به عنوان تلاقى فرهنگ جهان اسلام و فرهنگ‏هاى دیگر، تلقى کرده و از موضع «خذ ما صفا و دع ما کدر»: «آنچه که صاف و درست است، اخذ کنید و آنچه که کدر و تیره است، رها نمائید».
از بهترینهاى ملل بیگانه، استفاده و اقتباس کرده‏اند تا آنجا که در دوره‏هاى حکومتهاى شیعى بمانند آل بویه، حاکمیت عقلانیت فلسفى توام با تعالیم تشیع، صبغه خاص فرهنگى دوران آل بویه را نشان مى‏دهد و دانشمندانى بمانند ابن‏مسکویه صاحب بن عباد از دانشمندان شیعه، از مؤلفان معروف این دوره بوده‏اند.
6- مجاورت فرهنگى
به نظر نگارنده، انتقال فرهنگ و فکر و تمدن چیزى نیست که روى اغراض سیاسى، اتفاق افتاده باشد، به تعبیر اوسیرى(چنانکه اشاره شد):
«اگر دو فرهنگ در مجاورت هم قرار گیرند، قطعا، روى همدیگر تاثیر مى‏گذارند چنانکه نفوذ فرهنگ اسلامى به جهان غرب در قرون وسطى چنین بوده است و تاثیر فرهنگ اروپا نیز امروزه همین حکم را دارد».
فرهنگ اسلام به جهت دید وسیعى که داشته است، «اطلبوا العلم و لو بالصین‏» علوم بیگانگان را پذیرا شده است و از بهترین‏هاى دیگران همواره استفاده کرده است.
دکتر رضا داورى، این نکته بسیار زیبا را چنین بیان مى‏کند:
«اسلام چون در قلمروهاى وسیع و در میان اقوام مختلف، رواج یافت. حوزه‏هاى بحث و نظر را تعطیل نکرد، بلکه به عنوان تفکر تازه، اجزاى علوم و معارف اقوام دیگر را در طى بسط خود به خدمت گرفت و به این ترتیب فرهنگ و تمدن و علوم اسلامى، به وجود آمد. و در این سیر و جریان به فلسفه هم توجه و اقبال شد و چون تفکر جدى بود، فلسفه را هم به جد گرفتند. اما از آنجا که نه مى‏توانست صورت تمدن اسلامى باشد و نه مى‏شد، حکم ماده پیدا کند، در حوزه خواص باقى ماند و مخصوص آنان شد و دیانت که عوام و خواص نمى‏شناخت، عقل را صرفا در زمینه اطلاق اصول بر موارد به کار برد و حد آن را همین دانست‏» (10) .
پى‏نوشتها:
1) دلیسى اوسیرى: «انتقال علوم یونانى به عالم اسلام‏» ص 1 مقدمه، ترجمه احمد آرام، انتشارات جاویدان، تهران 1350.
2) مطهرى، مرتضى: «اصول فلسفه و روش رئالیسم‏» ج‏5، ص 16 - 15.
3) آیة‏الله میرزا مهدى اصفهانى: مقدمه «ابواب الهدى‏» ص‏2، انتشارات مشهد، 1361.
4) نشر دفتر نشر فرهنگ اسلامى.
5) ابن الندیم، الفهرست: ص 303.
6) على بن الحسین، مسعودى، مروج‏الذهب: ج‏3، ص 371 دارالاندولس بیروت.
7) ابن الندیم: ص 6 - 235.
8) اقبال، عباس، خاندان نوبختى: ص 128 - طهورى، تهران 1357.
9) عبدالله نعمه: فلاسفة‏الشیعة ص 505 - مکتبة‏الحیاة، بیروت، بى‏تاریخ.
10) داورى، رضا، فارابى، مؤسس فلسفه اسلامى: ص 100، طرح نو، چاپ اول، 1374.