آرشیو

آرشیو شماره ها:
۳۴۰

چکیده

متن

در قرآن متجاوز از سیصد آیه است که کلمه نفس و روح در آنها ذکر شده است و از همه آیات تنها یک معنا و آن نفس ناطقه و روح انسانى استفاده نمى‏شود، بلکه در معانى متعددى بکار رفته، گاهى به معناى ناطقه (چنانکه در آیه 93 سوره انعام و... و به معناى تاکیدى چنانکه در آیه 12 سوره انعام و سوره آل عمران آیه 28 و ...) . گاهى به معناى شخص انسانى مرکب از جسم و روح (چنانکه در آیه 189 سوره اعراف و آیه 32 سوره مائده) و غیر اینها از معانى که سابقا به برخى از آنها اشاره شد.
نکته قابل ذکر
حال نکته قابل ذکر در اینجا این است که در همه این آیات، همه جوانب و مسائل مربوط به نفس مورد گفتگو واقع شده است که اجمالا به برخى از آنها در اینجا اشاره مى‏کنیم و سپس در این سلسله مقالات به بحث و بررسى آنها خواهیم پرداخت:
یک مساله این است که آیا اصولا موجودى مجرد از ماده و آثار آن به نام نفس و روح موجود است‏یا معدوم؟ واقعیت دارد یا نه؟
ممکن است‏برخى بگویند موجود نیست چنانکه ما با مادیون و منکران ماوراء طبیعت در این مورد اختلاف داریم.
از مجموع آیات مربوط به نفس استفاده مى‏شود که نظر اسلام این است که نفس مجرد از ماده موجود است.
چنانکه خواهیم دید مثل آیه:
«...ثم سواه و نفخ فیه من روحه...» (سوره سجده: آیه 9) .
یعنى: «سپس آن نطفه بیجان را نیکو بیاراست و از روح خود در آن دمید» .
و غیر این آیه از آیات که بحث آنها در آینده انشاءالله خواهد آمد.
مساله دوم: این که اگر موجود است، این وجود را کى به او داده است؟ آیا ممکن است‏خود بخود موجود باشد؟ آیا این، امکان دارد یا نه؟ آیا اتفاق مى‏تواند چیزى را موجود کند؟ آیات متعددى دال بر این که شئ خودبخود موجود نمى‏شود و عقل نیز مؤید آن مى‏باشد پس ناچار موجدى دارد و آن موجد کیست؟ خدا است، طبیعت است و ... ؟ پس منشا پیدایش نفس و روح کیست و چیست؟
مساله سوم این که; حال که نفس و روح موجود است، حقیقت آن چیست؟ آیا از جنس موجودات محسوس است؟ از قبیل جوهر است‏یا عرض؟ مادى یا غیر مادى و... ؟ آیا اصولا مى‏توان او را شناخت و به کنه و حقیقت آن پى برد و شناخت آن براى عقل و فکر انسانى ممکن است‏یا نه؟ اگر ممکن است، تا چه حدى؟ و اگر ممکن نیست، چرا و به چه علت؟
اصولا میزان علم بشر به ماوراء طبیعت چه مقدار است؟ مى‏توان تا اعماق ماوراء طبیعت نفوذ کرد؟
مساله چهارم: این که سرنوشت و آینده این موجود چگونه است؟ آیا بعد از این برهه از زمان که موجود بوده و دنیا نامیده مى‏شود، دیگر بقائى ندارد یا بقاء دارد؟ و اگر بقائى دارد چه سرنوشتى دارد؟ اینجا است که مساله عالم مثال و تجسم اعمال و غیر آن مطرح مى‏گردد آیا متنعم است‏یا متخلد در جهنم و آتش؟ و اصولا زندگى در عالم مثال چگونه است؟ و انسانها در عالم مثال چگونه زندگى مى‏کنند؟ ، مساله موت و حیات نفس از دیدگاه قرآن چگونه است؟ موت به معناى فنا است‏یا خلع و لبس و ... ؟
مساله پنجم: این که علم نفس به خود و به خدا و سایر موجودات از نفوس و عقول و... چگونه؟ و به چه مقدار؟ و در چه مواردى است؟ علم نفس به اعمال گذشته و آنچه پیش مى‏آید و تکلیف نفس و مکلف بودن و رابطه آن با علم نفس و آزمایش انسان با شر و خیر و غیر اینها از مسائل وسیع و فراوان که در قرآن بحث‏هائى از آنها به میان آمده است.
نظرى پژوهشگرانه به مسائل روح و نفس در قرآن
مطالعه و بررسى و تحقیق در قرآن در مسائل مربوط به روح و نفس ما را به حقائق شگفت‏انگیزى راهنمائى مى‏نماید (1) و آن این که عناوین و مسائل مربوط به روح و روان در سراسر آیات قرآن در سوره‏هاى گوناگون آن بدین قرار است:
1- مساله اخراج روح یعنى جدا شدن روح و نفس از بدن انسان به وسیله مرگ آیه 42 سوره 39:
«الله یتوفى الانفس حین موتها و التى لم تمت فى منامها فیمسک التى قضى علیها الموت و یرسل الاخرى الى اجل مسمى ان فى ذلک لآیات لقوم یتفکرون‏»
یعنى: «خداوند، جانها را به هنگام مردنشان مى‏گیرد و نیز جان کسانى را که در خواب نمرده‏اند، جانهائى را که حکم مرگ بر آنها رانده شده، نگه مى‏دارد و دیگران را تا زمانى که معین است، باز مى‏فرستد در این، عبرتها است‏براى آنهائى که مى‏اندیشند» .
کلیه برداشت‏هاى تفسیرى در آیه بالا بدین قرار است:
1- محدود و مشخص بودن عمر انسان.
2- تفکر صحیح، وسیله درک آیات الهى.
3- مرگ انسان تحت مشیت الهى.
4- جدائى نسبى و موقت روح از بدن.
5- جدا شدن روح و نفس از بدن به وسیله مرگ.
6- آیات و نشانه‏هاى توحید در حیات و مرگ، خواب و ...
2- وضعیت ارواح شهدا در عالم برزخ آیه 155 سوره دوم: «و لا تقولوا لمن یقتل فى سبیل الله امواتا بل احیاء عند ربهم یرزقون‏» یعنى: «آنان را که در راه خدا کشته مى‏شوند، مرده مخوانید، آنها زنده‏اند و شما در نمى‏یابید» .
برداشت‏هاى تفسیرى از این آیه به قرار زیر است:
«مرگ شهید حیات - شعور محدود عالم ماده - حیات شهداء نزد خداوند ناشناخته براى انسان و مرموز - بقاء نفس - عالم غیب - حیات داشتن شهید در راه خدا - اثر گفتار در روحیه - زندگى در عوالم غیر مادى.
3- علم مطلق الهى، پشتوانه امکان معاد و اعاده ارواح به بدنها (سوره یس آیه 79) : «قل یحییها الذى انشاها اول مرة و هو بکل خلق علیم‏» یعنى: «بگو کسى که آنها را زنده مى‏کند که در آغاز بیافریده است و او به هر آفرینشى دانا است‏» .
برداشت‏هاى تفسیرى از آیه بالا یعنى آیه 79 سوره /36 یس به قرار زیر است:
الف : آفرینش انسان از نطفه، دلیل روشن امکان معاد.
ب : علم مطلق، پشتوانه امکان معاد و اعاده ارواح...
ج : آفرینش انسان از نطفه، برهان قدرت خدا بر معاد.
د : همه چیز در محدوده علم مطلق الهى.
و همچنین آیات زیر بر علم مطلق الهى و اعاده ارواح به بدنها دلالت دارند:
آیه 80، 81، 82، 83 و 84 از سوره 36 و آیه 1 تا 102 سوره 37.
4- عملکرد ملائکه و روح تحت اذن الهى آیه 4 سوره 97: «تنزل الملائکة و الروح فیها باذن ربهم من کل امر سلام هى حتى مطلع الفجر» (سوره قدر) یعنى: «در شب قدر فرشتگان و روح به فرمان پروردگار براى انجام دادن کارها نازل مى‏شوند، آن شب تا طلوع بامداد ادامه داشت‏» .
5- مرگ، تحویل گرفتن روح و حیات انسان آیات 50، 51، 52، 53 و 54 از سوره هشتم (سوره انفال) : «و لو ترى اذ یتوفى الذین کفروا الملائکة تضربون وجوههم و ادبارهم و ذوقوا عذاب الحریق...» تا آخر آیات پنجگانه ذکر شده. یعنى: «اگر بینى آن زمان را که فرشتگان (مرگ) جان کافران را مى‏ستانند و بر صورت و پشت آنان مى‏زنند (و مى‏گویند) : بچشید عذاب سوزنده را (به حال آنان تاسف خواهى خورد) ! و ...» .
6- روح وسیله ارتباط وجودى موجودات به خدا به آیات 85، 86، 87، 88 و 89 از سوره 17 مراجعه کنید.
برداشت‏ها از آیات بالا: اطلاع محدود و ناچیز انسان از حقایق جهان - عوالم گوناگون جهان آفرینش - روح از عالم امر - روح از عالم مجردات - ناچیز بودن عالم ماده نسبت‏به عالم مجردات - رابطه ربوبیت و حیات موجودات - روح وسیله ارتباط وجودى موجودات به خدا - پرسش از پیامبر در مورد روح - سؤال یهود از پیامبرصلى الله علیه وآله در مورد روح.
مسائل مربوط به افعال گوناگون انسانها آیات: 4 و 5 از سوره 97 (سوره قدر) و 11 آیه از سوره عادیات (سوره صدم) و از آیه یکم تا آیه 11 سوره 101 (سوره قارعه) و هشت آیه اول سوره تکاثر و سه آیه اول سوره عصر (سوره 103) و نه آیه اول سوره همزه (سوره 104) و آیات 1 تا 4 از سوره فیل (سوره 105) و چهار آیه از سوره یونس (سوره 10) و شش آیه از سوره ناس.
موضوعات انتقال روح یعنى مرگ و تحویل گرفتن روح و غیر آن در آیات زیر مورد بحث قرار گرفته است:
آیات 1 تا 75 سوره انفال (سوره هشتم) و آیات 1 تا 129 از سوره توبه (سوره نهم) و آیات 1 تا 109 سوره یونس (سوره دهم) و آیات 1 تا 123 سوره هود (سوره یازدهم) و آیات 1 تا 111 سوره یوسف (سوره دوازدهم) و آیات 1 تا 34 سوره رعد (سوره 13) و آیات 1 تا 52 سوره ابراهیم (سوره 14) و آیات 1 تا 99 سوره حجر (سوره 15 و آیات 1 تا 128 سوره نحل (سوره 16) و آیات 1 تا 111 سوره اسراء (سوره 17) و آیات 1 تا 109 سوره کهف (سوره 18) و آیات 1 تا 98 سوره مریم (سوره 19) و آیات 1 تا 135 سوره طه (سوره 20) و آیات 1 تا 112 سوره انبیاء (سوره 21) و آیات 1 تا 78 سوره حج (سوره 22) و آیات 1 تا 118 سوره مؤمنون (سوره 23) .
مساله اهمیت روح آیه 85 سوره اسراء (سوره 17) و مساله بقاى روح بعد از مرگ انسان آیه 154 سوره بقره و آیه 27 سوره محمدصلى الله علیه وآله (سوره 47) و آیه 4 از سوره طارق (سوره 86) سؤال یهودیان از پیامبر در مورد روح آیه 85 سوره اسراء (سوره 17) مساله تجرد روح آیه 11 سوره سجده (سوره 32) و مساله تمثل ملائکه و روح به صورت بشر هنگام اعطاى عیسى‏علیه السلام به مریم آیه 17 سوره مریم (سوره 19) و مساله حقیقت روح و این که روح از عالم امر است، آیه 85 سوره اسراء، مساله این که روح چه‏بسا از سنخ فرشتگان موجودى مستقل مى‏باشد، آیه 12 سوره نحل (سوره 16) .
کلیه موضوعات مربوط به روح القدس در قرآن جبرئیل روح القدس آیه : «و ایدناه بروح القدس...» و آیه 110 سوره پنجم (مائده) و آیه 153 از سوره بقره و آیه 102 از سوره نحل.
تایید عیسى با روح‏القدس آیه 110 سوره مائده (سوره 5) ظهور روح انسانى جهشى در حرکت تکاملى حقیقت انسان آیه 14 سوره مؤمنون (سوره 23) روح به معناى بهشت و پاداش مقربان الهى آیه 82 سوره واقعه - روح خدا آیه 87 سوره بقره - عیسى روح خدا آیه 171 سوره نساء - عیسى مسیح‏علیه السلام پیامبر و روح و کلمه خدا آیه 171 سوره نساء روح نفس خدا آیه 12 (سوره انعام) خداوند داراى نفس آیه 54 (سوره نساء) - نفخ روح خدائى در انسان آیه 29 سوره حجر - تولد حضرت عیسى‏علیه السلام در اثر نفخ روح الهى آیه 91 سوره انبیا. - افاضه روح الهى به انسان، پایه قدرت و سمع و دید و ادراک آیه 9 سوره سجده. نفخه روح الهى در آدم آیه 72 سوره ص - پیدایش عیسى‏علیه السلام با نفخ روح الهى در مریم آیه 12 سوره تحریم - روح خدا و عیسى، روح خدا در شکل بشر براى افاضه عیسى‏علیه السلام به مریم آیه 17 سوره مریم و آیه 38 سوره نبا - حضور روح و ملائکه در عرصه قیامت‏با صف و نظم آیه 38 سوره نبا - برگشت روحها به بدنها در قیامت آیه 7 سوره اعلى.
پى‏نوشت:
1) منبع این تحقیق و بررسى برنامه نرم‏افزارى مفید و جالب مربوط به قرآن است‏به نام «تبیان/ 3» که توسط دفتر تبلیغات اسلامى مرکز فرهنگ قرآن انجام گرفته است.

تبلیغات