دستورالعمل‌های قرآنی:سخن چین

یکی از لغزش‌های اخلاقی که مربوط به زبان می‌شود، سخن‌چینی است. این خصلت زشت را قرآن کریم و احادیث فراوانی مورد نکوهش قرار داده و به افراد سفارش می‌کنند، تا هم از سخن‌چینی پرهیز نمایند و هم به سخن افراد سخن‌چین ترتیب اثر ندهند؛ بلکه با روش‌های صحیح و حساب‌شده، به مبارزه با سخن‌چینی اقدام نمایند.
سخن‌چینی عبارت است از: شخصی سخن یا راز کسی را برای دیگری بازگو کند و بدین وسیله میان افراد، ناراحتی، اختلاف و درگیری ایجاد کند.
در زبان قرآن کریم و احادیث پیشوایان، از سخن‌چینی با واژه‌های: نمّام، قتّات و سمایت کننده یاد شده است. در این نوشتار، زشتی، زیان‌ها و مبارزه با سخن‌چینی را به‌طور خلاصه بررسی می‌کنیم:
زشتی سخن‌چینی
وظیفه‌ی هر مسلمانی است که برای حفظ اسرار زندگی افراد کوشا باشد و سخنی را که نزد او بیان می‌کنند آن را امانت بداند، اگر نگرانی و اختلافی میان دو مسلمان هست آن را برطرف کند و برای تحکیم مهر و محبّت و یگانگی و پیوند وحدت میان اهل ایمان تلاش نماید، امّا متأسفانه سخن‌چین و دو‌به‌هم زن، برخلاف این موازین اخلاقی رفتار می‌کند و از روی نادانی یا به منظور ایجاد ناراحتی و تخریب کسی، به سخن‌چینی اقدام می‌کند و به اختلافات دامن می‌زند.
امام علی(ع) فرموده است: سخن‌چینی گناهی است که هرگز فراموش نمی‌شود.1
آن حضرت، سخن‌چینی را اخلاق افراد منافق و شیوه‌ی کسانی شمرده که از دایره‌ی دین‌داری خارج شده‌اند.2
در حدیثی پیامبر عالی‌قدر اسلام(ص) فرمود: آیا می‌خواهید از شرور‌ترین افراد به شما خبر دهم؟ افراد حاضر پاسخ دادند: آری، ای رسول خدا! آن حضرت فرمود: آنهایی که بسیار سخن‌چینی می‌کنند، در میان دوستان اختلاف و جدایی می‌اندازند و برای اشخاص بی‌گناه و پاک، در جست‌و‌جوی عیب و اشکال تراشی هستند.3
شیخ مصلح‌الدین، سعدی شیرازی، درباره‌ی زشتی و خطر اخلاقی و اجتماعی سخن‌چینی سروده است:
میـان دو‌کس جـنگ چـون آتش است سخـن‌چـین بدبخـت هیزم‌‌کش است
کننـد این و‌آن خـوش دگـر بـاره‌ی دل ومی اندر میـان، کور بخـت و‌خـجل
مـیــان دو تــن، آتـش افــروخــتـن نه عقل است و خود، در میان سوختن
سعدی گلستان
زیان‌های سخن‌چینی
شاید شما خوانندگان گرامی، در خانواده، مدرسه، محّل کار و بالاخره در ارتباط با خویشان، همسایگان و افرادی که معاشرت دارید، به نوعی با سخن‌چینی و زیان‌های تفرقه انگیز؛ حتّی ایجاد کدورت و کینه‌توزی و گاهی به‌وجود‌آمدن درگیری و خسارت مالی و جانی، برخورد کرده باشید و رنج هم برده‌اید.
آری، سخن‌چینی رفتار زبانی بسیار زشت و خطرناکی است و هیچ شخص با ایمانی مرتکب آن نمی‌شود، چون گاهی فتنه‌ها و آشوب‌های دردناکی در جامعه پدید می‌آورد. پیشوایان دینی، ما را از این خوی زشت و خطرناک منع کرده و زیان‌های آن را بیان داشته‌اند.
امام علی (ع) فرموده است: إیاک والنّمیمة، فإنّها تزرع الضّغینة، و تبعّد عن اللّه و عن النّاس.4
از سخن‌چینی سخت پرهیز کنید، زیرا سخن‌چینی بذر کینه را در دل می‌کارد و انسان را از خدا و مردم دور (و جدا) می‌گرداند.
امام جعفر صادق(ع) فرموده است: بزرگ‌ترین جادوگری، سخن‌چینی است، زیرا این خصلت میان دوستان جدایی می‌اندازد و افراد با صفا را به عداوت و دشمنی می‌کشاند، سبب ریختن خونها و آبرو و ویرانی خانواده‌ها می‌شود. نمّام و سخن‌چین، بد‌ترین و شرورترین فردی است که روی زمین حرکت می‌کند.5
پیامبر گرامی اسلام فرمود: از غیبت و سخن‌چینی سخت پرهیز کنید، چون غیبت سبب باطل شدن روزه و سخن‌چینی موجب عذاب در قبر می‌گردد.6
شخصی غلامی را فروخت و به مشتری اعلام کرد، غلام از هر جهت لایق است، فقط سخن‌چین است.
مشتری، با توجّه به این عیب اخلاقی، غلام را خریداری کرد، مدّتی گذشت و غلام کارهای مولای خود را خوب انجام می‌داد و مورد رضایت او هم رفتار می‌کرد.
یک روز غلام به همسر مولای خود گفت: همسرت تو را دوست ندارد و تصمیم دارد همسر دیگری انتخاب کند، برای این‌که محبّت آن زن را از دل همسرت بیرون کنی، باید با کارد چند مو از پشت سر‌او قطع کنی تا مورد محبّت وی واقع شوی!
به مرد هم گفت: همسر تو با مردی آشنا شده و برای رسیدن به وصال او تصمیم دارد، تو را به قتل برساند، در کمین او باش و از خود مراقبت کن.
یک روز، مرد در حالی که در خواب و بیداری به‌سر می‌برد، متوجّه شد که همسرش تصمیم کشتن او را دارد، حرکت کرد و همسر خویش را به قتل رسانید! قوم و خویشان زن هم ریختند و مرد را به قتل رساندند، آن‌گاه به خاطر درگیری قوم و قبیله‌ی زن و شوهر، افراد زیادی به قتل رسیدند.7
بی‌جهت نیست که یکی از گروه‌هایی که حتّی اهل دوزخ از عذاب آنان اذیت می‌شوند، سخن‌چینان هستند.8
مبارزه با سخن‌چینی
به‌منظور مبارزه با سخن‌چینی، باید تدابیر زیر را به کار گیریم:
1. گوش به حرف سخن‌چین ندهیم و اهمیتی برای او و سخنش قایل نباشیم. قرآن کریم در این باره خطاب به پیامبر(ص) می‌فرماید: «از کسی که بسیار غیبت و عیب‌جویی می‌کند و سخن‌چین است، اطاعت مکن».(سوره‌ی قلم، آیه11)
امام علی(ع) هم فرموده است: من نقل إلیک، نقل عنک.9
هر که عیب دگران، پیش تو آورد و شمرد بی‌گمان، عیب تو پیش دگران خواهد برد
سعدی، گلستان
2. امام علی(ع) فرمود: حرف سخن‌چین را خواه درست باشد خواه باطل، دروغ حساب کن.10
3. همچنین آن حضرت فرمود: کسی که به گفتار سخن‌چین توجّه کرده و آن را تصدیق نماید، دوستی و رفاقت خود را با دیگران فاسد کرده و از دست می‌دهد.11
4. شخصی امام علی(ع) آمد و از کس دیگری سمایت کرد آن حضرت فرمود: ای مرد! ما درباره‌ی این گفتار تحقیق می‌کنیم، اگر درست بود مورد خشم ما هستی و اگر دروغ بود تو را مجازات می‌کنیم و اگر میل داری از سخن خویش صرف‌نظر کن، مرد با عذر‌خواهی حرف خود را پس گرفت.12
1و 2. غرر الحکم، ج 1، ص 50 و 31.
3. اصول کافی، ج 2، ص 369.
4. غرر الحکم، ج 1، ص 149.
5. بحار الانوار، ج 60، ص 21.
6. همان، ج 74، ص 67.
7 و8. سفینة البحار، ج 4، ص 567.
9. همان، ج 5، ص 56.
10. غرر الحکم، ج 2، ص 715.
11. همان، ج 1، ص 125.
12. همان، ج 2، ص 658.
13. سفینة البحار، ج 4، ص 567.