شناخت قرآن:تفسیر چیست؟ مفسر کیست؟

حرف قرآن را بدان که ظاهری است زیر ظـاهر باطنی بس قاهری است
تـو ز قـرآن‌‌‌‌ای پسر ظـاهـر مبـیـن دیــو آدم‌ را نبینـد جــز کـه طـیـن
ظـاهر قـرآن چـو شخص آدمیست که نقوشش ظاهر‌و‌جانش خفیست
مـرد را صـد سـال عـم و خــال او یـک سـر مـویـی نبـینـد حــال او
خداوند متعال در برخی موارد به ایجاز و اختصار سخن گفته و کلام الهی بر وفق اسالیب زبان بشری است؛ لذا در آن مجاز، استعاره، تشبیه و کنایه، سایر تعبیرات ادبی و زبانی وجود دارد. همچنین مفردات و ترکیباتی که اگر در عصر نزول وحی آشکار بوده، با گذشت زمان طبعاً صراحت معنایی آن در پرده‌ی ابهام رفته است، لذا برخی آیات قرآن کریم به بیان و کشف حجاب، و کشف محجوب اعم از تفسیر و تأویل نیازمند است.
تعریف لغوی و اصطلاحی تفسیر
معنای لغوی تفسیر به قول لسان العرب «بیان» و «ابانه» یعنی روشنگری و روشنی است که این کلمه از ماده‌ی «فَسَر» به معنی برداشتن پوشش و یافتن مقصود از کلام پیچیده است و در اصطلاح عبارت است از توضیح و رفع اجمال و ابهام و گشودن گرهها و پیچ‌های لفظی و معنای قرآن کریم.
علاّمه طباطبایی می‌فرماید: تفسیر، روشن کردن مفاهیم آیات قرآن و پرده‌برداشتن از مراد و مقصود آنهاست.
تعریف لغوی و اصطلاحی تأویل
تأویل از کلمه‌ی «اَول» مشتق است، به معنی رجوع، و ابن‌فارس در مقاییس اللغه می‌گوید: اَول دارای دو اصل است: 1. ابتدای امر که واژه‌ی اول به معنای ابتدا از این اصل است. 2. به معنای انتهای امر که تأویل به معنای عاقبت و سرانجام کلام از این باب است. در قرآن کریم در آیه‌ی: «هل ینظرون إلاّ تأویلَهُ یوم یأتی تأویلُهُ؛ سرانجام کتاب خدا را در هنگامی که بر‌انگیخته می‌شوند در‌می‌یابند (سوره‌ی اعراف، آیه53) کلمه‌ی تأویل در همین معنی استعمال شده است. تأویل بر‌گردانیدن شیء به غایتی است که از آن اراده شده چه قول باشد چه فعل.
ابن‌اثیر در کتاب نهایه می‌نویسد: مراد از تأویل بر‌گردانیدن ظاهر لفظ از معنای اصلی است به معنایی که دلیل به آن قائم است که اگر آن دلیل نباشد نباید معنای ظاهری لفظ را رها کرد.1
تأویل اصطلاحاً با تنزیل نوعی تقابل و ربط دارد. در قرآن مجید به صورت اسمی و مصدری هفده بار از این کلمه استفاده شده است که هفت بار آن به تأویل خواب در داستان حضرت یوسف(ع) مربوط است و در چندین مورد هم به معنای رسیدن وعده و عاقبت و سرانجام یک امر است. از جمله دو بار در داستان موسی(ع) و مردصالح در تأویل عمل سوراخ کردن کشتی و کشتن غلام و تعمیر دیوار خرابه که همراه موسی(ع) می‌فرماید: «این تأویل کارهایی است که تو نتوانستی بر آن صبر کنی». (سوره‌ی کهف، آیه82)
بالاخره تأویل مفهوم کلی آیه بر مصادیق موجود در زمان نزول قرآن و تطبیق آن بر مصادیقی که به مرور زمان پدید می‌آیند، می‌باشد. حیات قرآن در تمامی عصرها در سایه‌ی همین تأویل در مقابل تنزیل است و هرگز نباید مفاهیم کلّی قرآن را در انحصار گروهی خاص دانست؛ بلکه باید آن را بر آیندگان به همان نحو که بر گذشتگان تطبیق می‌کرد، منطبق ساخت.2
شرایط تفسیر و تأویل قرآن کریم
آیا هر کسی می‌تواند دست به تفسیر و تأویل قرآن کریم بزند؟
مفسّر و تأویل کننده‌ی قرآن کریم باید چه صفاتی داشته باشد؟ پیامبر اکرم(ص) اولین و سزاوار‌ترین فرد برای تفسیر قرآن کریم می‌باشد که به نص خود قرآن خداوند همه‌ی تنزیل و تأویل را براو نازل کرده است: «وأنزل اللّهُ علیک الکتابَ و الحِکمَةَ». (سوره‌ی نساء، آیه133)
بعد از وفات ایشان امیر‌المؤمنین علی(ع) و اهل‌بیت‌(ع) به حکم آیه‌ی تطهیر که مشمول موهبت‌های الهی و درایت و طهارت قلب می‌باشند، بهترین مفسران قرآن هستند.
برخی از صحابه و تابعان نیز مفسران بعدی قرآن کریم بودند و بعد از آن بنا به آیه‌ی شریفه: «وما یعلم تأویلَهُ إلاّ اللّهُ و الراسِخُونَ فِی العِلمِ». (سوره‌ی آل عمران، آیه7) وظیفه تفسیر و تأویل قرآن بر عهده‌ی «راسخون فی العلم» بود. قرآن شناسان و علمای اسلامی شرایطی را برای مفسّر قرار داده‌اند. گرچه در این باب اختلاف نظر وجود دارد، ولی به‌طور اجمال می‌توان گفت که اعتقاد داشتند که مفسّر باید با این علوم آشنا باشد تا بتواند قرآن را تفسیر کند که برخی آن را علوم پانزده گانه3 نام نهاده‌اند که عبارت‌اند از: علم اللغه، صرف و نحو، اشتقاق، معانی و بیان و بدیع، علم قرائت، اصول دین، اصول فقه، اسباب النّزول، قصص، فقه، ناسخ و منسوخ، حدیث و علم موهبتی که همان فهم و بصیرتی است که خداوند در اثر رعایت تقوا و پرهیزگاری به بنده‌ی خود عنایت می‌فرماید و بوسیله‌ی آن حقایق و اسرار نهان قرآن را بر او آشکار می‌کند. شرط دیگر تفسیر شناسی است که مفسّر همواره باید در آثار معتبر مفسران از قدما و معاصران تحقیق کرده و شناخت عمیق و ناقدانه‌ای از آثار گوناگون در زمینه‌ی یکایک علوم قرآنی داشته‌باشد تا آنجا که بدون مراجعه به آثار معتبر علمای گذشته، بتواند اظهار نظر کند.4
شرایط تأویل
چه کسانی می‌توانند دست به تأویل قرآن بزنند؟
جواب به دو صورت قابل طرح است: 1. آگاهان به تمام تأویل قرآن 2.آگاهان به بخشی از تأویل قرآن.
با توجه به آیات صریح قرآن کریم، پیامبر اکرم(ص) و علی(ع) و ائمه معصومین(ع) آگاهان به تمام تأویل قرآن کریم می‌باشند. روایاتی در این زمینه وجود دارد که فهم و تأویل کل قرآن مجید را از مردم نفی کرده است. حقیقت آن است که همه‌ی مردم در درک بخشی از تأویل قرآن کریم نیز یکسان نیستند و هر دسته‌ای از مردم به میزان فهم و درک خود از معانی و مضامین قرآن بهره می‌برند، چنانکه در روایتی آمده است: بخشی از قرآن را همه‌ی مردم می‌دانند و بخشی دیگر را تنها کسانی که دارای ذهنی صاف و حسی لطیف و قدرت تشخیص بوده، می‌فهمند که خداوند به آنها سعه‌ی صدر عطا کرده و بخشی از آن را تنها خدا و راسخان در علم می‌دانند.
دانشمندان علوم قرآنی در مورد این شرایط مفصّلا بحث کرده‌اند که ما مختصر و کوتاه به آن صفات و شرایط اشاره می‌کنیم. تأویل‌کننده‌ی قرآن باید دارای این صفات باشد:
1. آشنایی با زبان و بیان قرآن کریم . 2. قوه‌ی فهم و تشخیص درست.
3. قلب سلیم داشته باشد. 4. دانشی استوار و خلل نا‌پذیر در زمینه توحید اسباب.5
1. شاکر، روش‌های تأویل قرآن، ص 25.
2. ایزدی مبارکه، شروط و آداب تفسیر و مفسّر، ص 24.
3. سیوطی، الاتقان، مترجم سید‌مهدی حائری، ص 583.
4. ایزدی، شروط و آداب تفسیر و مفسّر، ص180.
5. روش‌های تأویل قرآن، صص 123ـ 113، «تلخیص».