هدایتها و ارزشها: عوامل پیشرفت (قسمت اول)

خدای عزیز، در راستای هدایت و تکامل انسان برای رسیدن به درجات ایمان و ثواب‌هایی که برای او در نظر گرفته، عوامل و اسباب فراوانی را فراهم آورده است. در جهان‌بینی‌توحیدی، وجود حضرت حق، همه کاره‌ی جهان آفرینش است و اسماء و صفات اوست که مخلوقات را ایجاد کرده است. برای آن که بر اساس مضمون آیه‌ی‌شریفه‌ی «إنّا لِلّهِ وَ إنّا إلَیهِ راجِعونَ»، عالم هستی به ویژه انسان، دوباره به خدا رجوع کند، اسباب و وسایلی برای او مقرر فرموده که در صورت چنگ زدن به آن‌ها و بهره‌برداری صحیح، حجاب‌ها و غبارهایی که میان انسان و خداست، برداشته می‌شود. در این صورت، هدف و غایت آفرینش؛ یعنی رسیدن به مقام فنا، محقق می‌گردد و بهترین لذت‌ها و بهجت‌ها برای دارندگان مقام فنا مترتب می‌شود. هرچند عاشقان حضرت حق در این دنیای خاکی نیز در لذت و بهجت و بهشت به سر می‌برند، ولی تجلی کامل این لذت‌ها و سرورها در جهان پس از مرگ است.
با مطالعه و بررسی آیات الهی، به عوامل و اسباب پیشرفت انسان می‌توان پی برد که در این مقاله به صورت گذرا به آن‌ها می‌پردازیم.
1ـ انذار
انذار، به معنای «بیم دادن» و «برحذر داشتن» است. در بسیاری از آیات قرآن، به طور مستقیم و غیر مستقیم، از سلاح انذار برای جلوگیری انسان از ارتکاب جرم و گناه به ویژه کفر و شرک استفاده شده است. مثلاً در آیه‌ی 39 سوره‌ی بقره آمده است:
و کسانی که کفر ورزیدند و نشانه‌های ما را دروغ انگاشتند، آنانند که اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود.
در آیه‌ی 81 سوره‌ی بقره نیز می‌فرماید:
آری، کسی که بدی کسب کند و گناهش او را فرا گیرد، پس چنین کسانی اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود.
هم‌چنین در بعضی از آیات، نسبت به پیروی از شیطان و دسیسه‌های وی که در گناه کردن متجلی می‌شود،انذار شده است؛ زیرا پیامد آن، چیزی جز افسوس و کیفر نیست.
در آیه‌ی 167 سوره‌ی بقره آمده است:
…و از گام‌های شیطان پیروی مکنید؛ که او دشمن آشکار شماست.
چرا شیطان، دشمن آشکار آدمی است؟ پاسخ آن در آیه‌ی 168 سوره‌ی بقره این‌گونه اظهار شده است:
او شما را فقط به بدی و زشتی فرمان می‌دهد و وا می‌دارد تا به خداوند چیزی را که نمی‌دانید، نسبت دهید.
2ـ سپاس‌گذاری از نعمت دهنده و پرستش او
در بسیاری از آیات الهی، به نعمت‌هایی که خداوند متعال به انسان عنایت فرموده، اشاره شده است تا روحیه سپاس‌گزاری از منعم (نعمت دهنده) در وی ایجاد گردد و از این رهگذر، خداپرست شود. مثلاً در آیه‌ی21و22 سوره‌ی بقره آمده است:
ای مردم! پروردگارتان را پرستش کنید؛ که شما و کسانی را که پیش از شما بوده‌اند، آفریده است، باشد که به تقوا گرایید. همان خدایی که زمین را برای شما فرش گسترده و آسمان را بنایی افراشته قرار داد و از آسمان، آبی فرود آورد و از رهگذر آن، میوه‌ها را خارج ساخت. پس برای خدا، همتایانی قرار ندهید، در حالی که خود می‌دانید.
هم‌چنین در آیات 28و29 سوره‌ی بقره می‌فرماید:
چگونه خدا را منکر هستید؟ با آن‌که مردگانی بودید و شما را زنده کرد. باز شما را می‌میراند و باز زنده می‌کند و آن‌گاه به سوی او باز گردانده می‌شوید. اوست آن کسی که آن‌چه در زمین است، همه را برای شما آفرید. سپس به آفرینش آسمان پرداخت….
3ـ تبشیر (بشارت دادن)
از جمله عواملی که در پیشرفت و هدایت آدمی تأثیر به سزایی دارد، بشارت‌هایی است که خدای عزیز در قبال عقاید و کارهای صالح، به انسان داده است. در بسیاری از آیات الهی به این موضوع پرداخته شده است. از جمله در آیه‌ی 25 سوره‌ی بقره می‌خوانیم:
و به کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام داده‌اند، مژده ده که آنان را باغ‌هایی خواهد بودکه از زیر درختان آن، جویبارها روان است. هرگاه میوه‌ای از آن باغ‌ها روزی ایشان شود، گویند: این همان است که پیش از این روزی ما بوده است. مانند آن نعمت‌ها برای آنان آورده شود و در آن‌جا همسرانی پاکیزه خواهند داشت و در آن‌جا، جاودانه خواهند بود.
در آیه‌های 132 تا136 آل عمران نیز آمده است:
و برای رسیدن به آمرزش پروردگار خود و بهشتی که نهایتش به قدر آسمان‌ها و زمین است و برای پرهیزکاران آماده شده، بشتابید. [پرهیزکاران] همان‌ها هستند که در فراخی و تنگی، انفاق می‌کنند و خشم خود را فرو می‌برند و از مردم در می‌گذرند… و آنان که چون کار زشتی کنند یا بر خود ستم روا دارند، خدا را به یاد می‌آورند و برای گناهانشان آمرزش می‌طلبند… پاداش آنان آمرزش پروردگارشان و بوستان‌هایی است که از زیر درختان آن، جویبارها روان است. جاودانه در آن بمانند و پاداش اهل عمل چه نیکو است.
4ـ گذشت و بخشش
به هرحال، بیشتر انسان‌ها دچار خطا و لغزش و جرم و معصیت می‌شوند. برای آن که ارتباط میان مخلوق و خالق، با جسارت و بی‌ادبی و هتک حرمت الهی ـ‌‌که در گناه کردن متجلی می‌شود‌‌ـ قطع نگردد، غفوریت، غفّاریت، توّابیت و رحمت خاص الهی مطرح شده است. در این صورت، رشته‌ای که میان عبد و معبود است و با ارتکاب گناه از هم گسسته شده، دوباره به هم می‌پیوندد و حتی به عوض جرم و گناه، حسنه و ثواب در نامه‌ی اعمال فرد خطاکار، نوشته می‌شود. در پاره‌ای ازآیات قرآنی که فراوان نیز هست، به این نکته‌ی مهم پرداخته شده است. در آیه‌های 63 تا 76 سوره‌ی فرقان درباره‌ی ویژگی‌های بندگان خدا و معامله‌ی خداوند با آنان، سخن به میان آمده که بسیار جالب است. در این میان، آن‌چه به عنوان یاد شده ارتباط دارد، آیه‌ی 70 و71 است:
مگر کسی که توبه کند و ایمان آورد و کار شایسته کند که در این صورت، خداوند بدی‌هایشان را به نیکی‌ها تبدیل می‌کند و خداوند همواره آمرزنده‌ی مهربان است. هرکس توبه کند و کار شایسته انجام دهد، به سوی خدا بر/باز می‌گردد [و پاداش خود را از او می‌گیرد].