چشمه خونی‌ها

ما به تو سرچشمه‌ی خوبی‌ها را (خیر فراوان) عطا کردیم.
بررسی چند مفهوم
1ـ موقعیت اجتماعی‌sociol Position)): یک فرد ممکن است به چند گروه اجتماعی تعلّق داشته باشد. مثلاً یک معلّم مدرسه ممکن است عضو تیم فوتبال بوده و در هیأت محلّه و صندوق قرض‌الحسنه نیز فعال باشد.او در هریک از این گروه‌ها ، مسؤولیت و وظیفه‌ی متفاوتی دارد. مثلاً جای او در تیم فوتبال در گوشه‌ی راست است و در آن‌جا وظیفه‌ای دارد که با بازیکن مرکز(center) تفاوت دارد.در مدرسه، زیست شناسی تدریس می‌کند که وظیفه‌اش با دبیر شیمی فرق می‌کند. در صندوق قرض‌الحسنه نیز حسابدار است.به مسؤولیت و جایگاه ویژه‌ی او در هر یک از این گروه ها،موقعیت اجتماعی می‌گویند. از دیگر نمونه‌های موقعیت اجتماعی، موقعیت‌های پدری، مادری یا فرزندی در گروه خانواده است.
2ـ نقش اجتماعی (sociod role): به معنی «برآورده کردن انتظارات اعضای گروه اجتماعی یا «چگونگی عمل‌کردن به قواعد و هنجارها در یک موقعیت اجتماعی» است. یک دروازه‌بان بر اساس هنجارها[ی موجود در فوتبال] اگر انتظارات مربی و تماشاگران را خوب برآورده کرد (مثلاً توپ‌های خطرناک را گرفت)، می‌گوییم او وظیفه یا نقش [دروازه‌بانی] خود را خوب ایفا کرده است».1
نقش و موقیت زنان در جامعه‌
این نقش‌ها به دو دسته‌ی درون و برون خانه‌ای تقسیم می‌شود.
نقش‌های درون خانه‌ای2
1ـ نقش همسری‌:برآوردن نیازهای جسمی مرد.
2ـ نقش مادری (به معنای خاص): زاییدن و به دنیا آوردن کودک سالم.
3ـ نقش پیک بهداشت: نظافت منزل (جاروب کردن)، شستن ظروف غذا و لباس کودکان، گستردن و جمع کردن بستر کودکان.
4ـ نقش دایه و پرستار: شیر دادن و تروخشک کردن کودکان.
5ـ نقش مسؤول خرید: خریدن میوه، گوشت، نان و مواد اولیه‌ی غذایی (البته در خانواده‌هایی که این‌گونه خریدها بر عهده‌ی زن خانواده است).
6 ـ نقش آشپز: پختن و تهیه‌ی غذا.
7ـ نقش معلّم خانگی: برای تقویت درسی بچه‌ها (املا گفتن، دیدن تکلیف‌ها) در خانواده‌هایی که مادر، تحصیل کرده است.
نقش‌های برون خانه‌ای زن
1ـ‌کارهای آزاد: خیاطی،آرایش‌گری، گل‌دوزی، گل‌سازی، حساب‌داری، منشی‌گری، قالی‌بافی، ماشین‌نویسی، روزنامه‌نگاری، خبرنگاری، قلاب‌بافی.
2ـ کار‌های اداری:
الف‌ـ بیمارستان‌ها: پزشکی ، پرستاری.
ب‌ آموزش و پرورش: آموزگار.
ج‌ـ نهضت سواد‌آموزی: آموزشیار.
د‌ـ آموزش عالی: استاد دانشگاه.
ه ـ نمایندگی مجلس.
وـ مهندسی در رشته‌های گوناگون.
ز ـ…
همه‌ی این نقش‌های درون و برون خانه‌ای ر جامعه‌ی ایرانی فارغ از دین یا مذهب خاص برعهده‌ی زن گذاشته یا زن آن‌ها را بر عهده گرفته است. چه‌بسا در جامعه‌های دیگر ـ‌چه اسلامی یا غیر اسلامی‌ـ برخی از این نقش‌ها اصلاً مطرح نباشد یا زن، نقش‌های دیگری را خود به دلخواه پذیرفته باشد.
دید‌گاه اسلام
می‌توان گفت اسلام بر همه‌ی نقش‌هایی که جامعه بر عهده‌ی زن گذاشته یا زن، خود، آن‌ها را پذیرفته، صحّه گذارده است به شرط آن‌که:
1ـ این نقش‌ها بر اراده‌ی زن تحمیل نشده و زن با قصد و اراده، آن‌ها را پذیرفته باشد. همه‌ی این نقش‌ها به نوعی قرارداد صریح یا ضمنی است و همه می‌دانیم که یکی از شرایط اصلی صحّت قرارداد، رضایت طرفین قرارداد است.3 بنابراین، همه‌ی مشاغلی که به نوعی خارج از اراده و خواست زن بر او تحمیل شود، اعتبار شرعی و قانونی ندارد.4
2ـ‌ او می‌تواند در برابر نقش‌هایی که جامعه از او خواسته یا خود به دلخواه پذیرفته است، اجرت بخواهد و در این زمینه، جامعه و خانواده حقّ ندارد زن ر استثمار کند.
تبیین «کوثر»
خداوند در نخستین آیه‌ی سوره‌ی کوثر خطاب به پیامبر‌(ص) می‌فرماید:
«إنّا أعطیناک الکوثر؛
ما به تو سرچشمه‌ی خوبی‌ها (خیر کثیر و فراوان) را عطا کردیم».
مفسران بیش از بیست مصداق برای کوثر بیان کرده‌اند.5 با توجّه به قرینه‌ی رویارویی «کوثر» ب «ابتر» و این‌ نشانه که سوره در مقام دلجویی و تسلّی پیامبر(ص) آمده است به نظر می‌رسد، بارزترین مصداق کوثر همان فاطمه زهرا‌(س) باشد.
با این فرض، این پرسش به میان می‌آید که چرا زهرا‌(س) کوثر است؟ با دقّت در معنای کوثر و موقعیت‌های فردی و اجتماعی زهرا‌(‌س) و نقش‌هایی که او به‌عنوان بانوی بانوان جهان (سیدة نساء العالمین) ایفا کرد، به این پرسش می‌توان پاسخ داد.
زبان شناسان در توضیح این واژه گفته‌اند: «الکوثر ما من شأنه الکثرة؛ کوثر آن است که شأن فراوانی داشته باشد».6 در توضیح بیشتر این واژه می‌توان آن را به چشمه تشبیه کرد. هرچشمه‌ای در ذات خود، جوشش، فراوانی، زایش، دهش و بخشش (الخیر الکثیر) دارد، بر خلاف یک استخر پر آب که ممکن است فراوانی داشته باشد، ولی جوشش، زایش، دهش و بخشش ندارد.
تفاوت کوثر (که این سوره از آن گفت‌وگو می‌کند) با شخص متکاثر و افزون طلب (که سوره تکاثر از آن سخن گفته) در همین نکته نهفته است. افزون طلب ممکن است ثروت فراوان داشته باشد، ولی ثروت او، زایش، رویش و بخشش ندارد. در مقابل، کوثر هرچه داشته باشد (هرچند هم اندک باشد)، دارای رویش، جوشش، بخشش و زایش نیز هست. کوثر از امکاناتِ کم، بهترین بهره برداری‌ها را می‌کند ، ولی شخص متکاثر، امکانات و سرمایه‌های فراوان را به هدر می‌دهد و فریاد «هل من مزید»7 و افزون طلبی‌اش همواره بلند است.
زهرا (س‌) به عنوان مصداق برجسته‌ای از کوثر همه نقش‌هایی را که به عنوان «برترین بانوی جهان» از او انتظار می‌رفت، به خوبی ایفا کرده است.بعضی از این نقش‌ها مانند نقش مادری، همسری و دختری تا اندازه‌ای برای ما شناخته شده است،8 ولی زهرا‌ افزون بر این، نقش‌های دیگری را نیز در جامعه و زمان خویش ایفا کرده که متأسفانه تاکنون به خوبی تحلیل و تبیین نشده است.اینک آن‌ها را برمی‌شماریم:
1ـ رهبری فکری و اعتقادی یک جریان اجتماعی
تاریخ نگاران در این زمینه نوشته‌اند پس از مرگ پیامبر(ص)، دو حرکت و جریان متضاد پدید آمد که رهبری این حرکت‌ها را دو زن بر عهده داشتند:
الف ـ حرکت اول، انقلاب فاطمی بود که موجودیت نظام سیاسی خلیفه‌ی اول را با خطر روبه رو کرد.
ب ـ در حرکت دوّم که مقابل حرکت اول بود، عایشه (دختر خلیفه‌ی اول) در برابر علی‌(ع)، همسر زهرا (س) ایستاد.
هر چند این دو حرکت به پیروزی کامل نرسیدند، ولی نتیجه‌ی نسبی حرکت اول آن بود که خلیفه‌ی اول را به گریه واداشت تا آن‌‌جا که او ناچار شد جمله‌ی «اقیلونی»9 را بر زبان جاری کند.
در حرکت دوّم عایشه مجبور شد که آرزو کند کاش هرگز از خانه بیرون نمی‌رفت و به همراه طلحه و زبیر، جنگ جمل ر راه نمی‌انداخت.10
2ـ مفسّری ژرف‌نگر
تفسیر به معنای پرده برداشتن از چهره‌ی پنهان آیات است.حضرت زهرا (‌س) با مهارتی بی‌نظیر از چهره‌ی پنهان آیات،پرده برمی‌گیرد و به کمک آن‌ها به تحلیل، تبیین و ریشه‌یابی واقعیت‌های موجود اجتماعی می‌پردازد.
«ای مهاجران! این حکم خداست که میراث مرا بربایند و حرمتم را نپایند؟ پسر ابو‌قحافه! مگر خدا گفته است که تو از پدر ارث نبَری و میراث مرا از من بِبُری؟ این چه بدعتی است که در دین می‌گذارید، مگر از داور و از روز رستاخیز خبر ندارید؟… آیا به عمد، کتاب خدا را رها کردید و پشت سر افکندید که می‌گوید: سلمیان از پدرش داوود ارث برد… آیا خداوند شما را به آیه‌ای ویژه گرداند و پدرم را از (شمول) آن بیرون بُرد؟ یا این که می‌گویید پیروان دو آیین از یکدیگر ارث نمی‌برند و من و پدرم را از دو آیین می‌دانید یا آن‌که شما به عام و خاصّ قرآن از پدر و پسر عمویم آگاه ترید؟»11
بر ژرف اندیشان قرآن پژوه پوشیده نیست که پرداختن به هریک از جنبه‌های گوناگون استدلا‌های قرآنی، تفسیری، فقهی و اصولی که در این خطبه آمده است، پژوهشی گسترده را می‌طلبد.
3ـ‌منتقدی سترگ
زهرا (‌س) در دو جنبه‌ی انتقاد از نظام حاکم و انتقاد از وضعیت عمومی مردم به ویژه مهاجران و انصار که گذشته‌های درخشانشان را فراموش کردند و دست از یاری حق فروهشتند، سخنان توفنده و آتشینی دارد. شایسته است‌جوانان با احساس، آرمان‌گرا و اهل ذوق به‌ویژه دانشجویان علوم اجتماعی، سیاسی و تاریخی به پژوهش‌های بایسته در این زمینه ر وی آورند.12
افزون بر این‌ها، نقش فاطمه زهرا‌(س) به عنوان کارشناس مسایل حقوقی (حقوق مدنی13 و حقوق اساسی)، زمان شناس آگاه از جریان‌ها، گرایش‌ها، جناح‌بندی‌ها و قطب‌بندی‌های اجتماعی،14 هنرمند و هنرشناس،15 آموزگار16 و کارشناس تربیتی و ده‌ها عنوان دیگر برای جامعه‌ و نسل جوان ما هنوز ناشناخته است.
باری، این جمله‌ی زیبا در حقّ او چه خوب صدق می‌کند که: «المدفونة سراً قدراً».17 بر آیند همه‌ی این نقش‌ها که زهرا‌(س‌) در عمر کوتاه ولی پربار خویش ایفا کرد، همان سخنی است که بارها پیامبر‌(ص) در توصیف او فرمود:
«ابنتی فاطمة سیدةُ نساء العالمین؛»
«دخترم فاطمه سرور زنان جهان است».18
1.آناتومی جامعه، فرامرز رفیع‌پور، صص413 ـ414.
2.منظور ما مسؤولیت‌های درون خانه‌ای است.
3.تراضی طرفین قرارداد از آیه 29 نساء برداشت می‌شود: «إلاّ أن تکون تجارةً عن تراضٍ».
4.در فقه و حقوق از آن با عنوان «بیع مکره» یاد می‌شود که البته اختصاصی به بیع ندارد.
5.المیزان، علامه طباطبایی، ج2،ص370.
6.مجمع‌البیان، طبرسی، ج10، ص548.
7.برگرفته از: ق،30.
8.نک: فاطمه فاطمه است، دکتر علی شریعتی؛ کشتی پهلو گرفته، سید مهدی شجاعی؛ بانوی نمونه‌ی اسلام، ابراهیم امینی.
9.اقاله:موافقت بر نقض بیع(مجمع‌البحرین) و به معنای درگذشتن از کاری (لسان العرب). اقیلونی؛ یعنی از من درگذرید.نک: شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید، ج 17، ص157.
10.فدک فی التاریخ، سید محمد باقر صدر.
11. مواد فراوانی از استدلال به قرآن در خطبه ی آن حضرت به چشم می‌خورد.
12.نک:زهرا برترین بانوی جهان، خطبه‌ی حضرت زهرا‌(س) در مسجد مدینه،ناصر مکارم شیرازی.
13.حضرت زهرا (س) در خطبه‌ی خود در مسجد، پنج آیه برای تثبیت «نهاد ارث» خواند و برای آن‌ها استدلال حقوقی ارایه کردکه برای دانش‌پژوهان حقوق قابل تأمل است.
14.برای فهم جنبه‌ی زمان آگاهی حضرت زهرا (‌س) و نیز نظریه‌ی نخبگان در سخنان آن حضرت نک: خطبه‌ی حضرت زهرا‌(س) به‌ویژه فراز «النخبة التی انتخبت».
15.نک: اشعار حضرت زهرا (‌س) به‌ویژه اشعاری که برای کودکانش ترنّم می‌کرد. بحارالانوار، ج43، ص286 ؛ نهج‌الحیاة، محمّد دشتی.
16.نک: زندگی شاگردان و دست پروردگان آن حضرت از جمله «فضّه». بحارالانوار، ج43، ص87.
17.کسی که به خاک سپردنش، راز آلود و قدر و جایگاهش ناشناخته ماند. مصباح کفعمی، ص716.
18.بحارالانوار، ج8، ص22.