انعکاس عقاید محمد بن عبد الوهاب در میان علمای اسلامی

کتابها و رساله‏هایى که معاصران محمد بن عبد الوهاب و علماى متاخر از عامه در رد عقاید یا به عنوان نصیحت او نوشته‏اند، خیلى بیشتر از آن است که در اینجا ذکر شود از جمله در کتاب «التوسل بالنبى و بالصالحین‏» تالیف: ابى حامد بن مرزوق نام چهل و دو کتاب در این باره ذکر گردیده است که در اینجا فهرستوار نقل مى‏کنیم:
1- شیخ محمد بن سلیمان کردى شافعى استاد محمد بن عبدالوهاب در تقریظى که به رساله سلیمان بن عبدالوهاب (برادر محمد بن عبدالوهاب) نوشته، او را ضال و مضل خوانده است.
2- استاد دیگر وى، عبدالله بن عبداللطیف شافعى کتابى در رد محمد بن عبدالوهاب نوشته و آن را «تجرید سیف‏الجهاد لمدعى‏الاجتهاد» نامیده است.
3- «الصواعق والرد فى عشرین کراسا» تالیف: علامه عفیف الدین عبدالله بن داود حنبلى. بر این کتاب علماى بصره و بغداد و حلب و احساء و بلاد دیگر تقریظهائى نوشته‏اند و محتویات کتاب را تایید کرده‏اند و این کتاب را محمد بن بشیر قاضى راس‏الخیمه تلخیص کرده است.
4- علامه محقق «محمد بن عبدالرحمن بن عفالق‏» حنبلى در رد پسر عبدالوهاب کتاب بزرگى نوشته و آن را «تهکم‏المقلدین بمن ادعى تجدیدالدین‏» نامیده است و در آن اقوال و نظریات محمد بن عبدالوهاب را به بهترین وجه رد کرده است.
5- رساله‏اى که علامه احمد بن على قبانى بصرى شافعى نوشته است.
6- رساله عبدالوهاب بن احمد برکات شافعى احمدى مکى.
7- رساله شیخ عطاء مکى موسوم به «الصارم الهندى فى عنق النجدى‏» .
8- رساله شیخ عبدالله بن عیسى مویسى.
9- رساله شیخ احمد مصرى احسائى.
10- یکى از علماى بیت‏المقدس رساله‏اى نوشته، موسوم به «السیوف الصقال فى اعناق من انکر على الاولیاء بعد الانتقال‏» .
11- السیف الباتر لعنق المنکر على الاکابر» تالیف: سید علوى بن احمد الحداد.
12- رساله شیخ محمد بن شیخ احمد بن عبداللطیف احسائى.
13- «تحریص الاغبیاء على الاستغاثة بالانبیاء و الاولیاء» تالیف: علامه عبدالله بن ابراهیم میر غنى، مقیم طائف.
14- سید علوى بن احمد الحداد گفت که در مکه در مقام ابراهیم شیخ محمد صالح زمزمى شافعى را دیدم که در این باره کتابى جمع‏آورى کرده است.
15- همان سید علوى مذکور گفت که در طائف طاهر حنفى را دیدم که کتابى بنام «الانتصار للاولیاء الابرار» در این باره تالیف کرده بود.
16- باز همان سید گفت که جوابهاى علماى بزرگ از مذاهب اربعه از اهل حرمین شریفین و احساء و بصره و بغداد و حلب و یمن و دیگر شهرهاى اسلامى، چه به نثر و چه به نظم، بى‏شمار بود که همه آنها را مردى از آل ابن عبدالرزاق از حنبلیهاى بحرین است، نزد من آورد که چون در سفر بودم استنساخ آنها برایم ممکن نشد، اما همه آنها را مطالعه کردم.
17- همان سید علوى گفت: شیخ محدث صالح فلانى مغربى با یک کتاب پرحجم که در آن نامه‏ها و رساله‏ها و جوابها جمع‏آورى شده بود، پیش ما آمد، همه آنها از علماى مذاهب اربعه: حنفى; مالکى; شافعى و حنبلى در رد محمد بن عبدالوهاب بود.
18- هنگامى که محمد بن عبدالوهاب جمعى را که سرهایشان را نتراشیده بودند، بى‏رحمانه کشت. علامه سید منعمى قصیده‏اى در رد او سرود که مطلع آن این است:
ا فى حلق راسى بالسکاکین والحد حدیث صحیح بالاسانید عن جدى
19- علامه سید عبدالرحمن یکى از علماى بزرگ احساء نیز در رد او قصیده‏اى طولانى دارد که تعداد ابیات آن بالغ بر 65 بیت است، سروده که با بیت زیر آغاز مى‏شود:
بدت فتنة کاللیل قد غطت الافقا و شاعت فکادت تبلغ الغرب و الشرقا
20- مصباح الانام و جلاء الظلام، فى رد شبه البدعى النجدى، التى اضل بها العوام، تالیف: علامه سید علوى بن حداد.
21- الصواعق الالهیه فى الرد على الوهابیة، تالیف: شیخ سلیمان بن عبدالوهاب نجدى.
22- رساله در رد رساله ابن عبدالوهاب، تالیف علامه محقق شیخ‏الاسلام تونس، شیخ اسماعیل التمیمى مالکى (متوفى 1248) .
23- رساله علامه محقق شیخ صالح کواش تونسى.
24- رساله علامه محقق سید داود بغدادى حنفى.
25- شیخ ابن غلبون اللیبى در رد قصیده صنعانى که در آن ابن عبدالوهاب را مدح کرده، به همان وزن قصیده‏اى سروده که تعداد ابیات آن 40 بیت است که مطلع آن این است:
سلام على اهل الاصابة والرشد ولیس على نجد و من حل فى نجد 26- سید مصطفى مصرى بولاقى نیز در رد قصیده صنعانى، قصیده‏اى سروده که مجموع ابیات آن 126 بیت است و قصیده مزبور با بیت زیر آغاز مى‏گردد:
بحمد ولى الحمد لا الذم استبدى وبالحق لا بالخلق للحق استهدى
27- سید طباطبائى بصرى نیز در رد قصیده صنعانى، قصیده‏اى گفته که صاحب کتاب «سعادة‏الدارین‏» ابیاتى را در کتاب خود آورده است. و همین قصیده‏ها سبب شد که صنعانى از عقیده خود برگشت و در رد قصیده خود قصیده دیگرى سرود و گفت: «رجعت عن القول الذى قلت فى النجدى...» .
28- کتاب «سعادة‏الدارین فى الرد على الفریقین الوهابیة: و مقلده الظاهریة‏» تالیف: علامه شیخ ابراهیم سمنودى منصورى، در دو جلد چاپ شده است.
29- زینى دحلان مفتى مکه (متوفى 1304) در رساله‏اى موسوم به «الدرر السنیة فى الرد على‏الوهابیة‏» عقاید وهابیان را رد کرده است.
البته سید احمد زینى دحلان مفتى مکه علاوه بر رساله «الدرر السنیة‏» فصلى را هم در کتاب معروف «الفتوحات‏الاسلامیة‏» زیر عنوان «فتنة‏الوهابیة‏» به همین موضوع اختصاص داده و در آن به شیخ محمد و عقاید او سخت تاخته است. وى در همین کتاب، قسمتى از سخنان محمد بن سلیمان کردى را نیز که در رد عقاید محمد بن عبدالوهاب و خطاب به وى مى‏باشد، ذکر کرده است (1) .
30- «شواهد الحق فى التوسل بسیدالخلق‏» تالیف: شیخ یوسف نبهانى که این کتاب، هم در رد ابن تیمیه و هم در رد محمد بن عبدالوهاب است.
31- «الفجر الصادق فى الرد على منکرى التوسل و الکرامات و الخوارق‏» تالیف: علامه عراق جمیل افندى صدقى زهارى.
32- «اظهار العقوق ممن منع التوسل بالنبى والولى الصدوق‏» تالیف: شیخ مشرقى مالکى جرائرى.
33- مرحوم علامه مفتى فاس شیخ مهدى وازتانى رساله‏اى در جواز توسل نوشته که در آن محمد بن عبدالوهاب را رد کرده است.
34- «غوث العباد ببیان الرشاد» تالیف: شیخ مصطفى حمامى مصرى.
35- «جلال الحق فى کشف احوال اشرار الخلق‏» تالیف: شیخ ابراهیم حلمى قادرى اسکندرى.
36- «البراهین الساطعة‏» تالیف: علامه شیخ سلامه غرامى (متوفى 1379) .
37- «النقول الشرعیة فى الرد على الوهابیة‏» شیخ حسن شطى حنبلى دمشقى.
38- رساله‏اى نیز در تایید مذهب صوفیه و رد معترضین آنها.
39- رساله‏اى در حکم توسل به انبیاء و اولیاء نوشته شیخ محمد حسنین مخلوف.
40- «المقالات الوافیة فى الرد على الوهابیة، تالیف: شیخ حسن خزبک.
41- «الاقوال المرضیة فى الرد على الوهابیة‏» تالیف شیخ عطا الکسم دمشقى از فقهاى حنفى.
42- علامه شیخ عبدالعزیز قرشى علجى مالکى احسائى در رد ابن عبدالوهاب قصیده‏اى گفته که 95 بیت است و مطلع آن این است:
الا ایها الشیخ الذى بالهدى رمى سترجع بالتوفیق حظا و مغنما
و من یک سماه‏النفیس لربه سعى النصر فى مسعاه ایان یمما (2)
گذشته از اینها، کتابهاى دیگرى در رد عقاید محمد بن عبدالوهاب تالیف یافته که یک یک عقاید او را مطرح و با دلیل رد کرده‏اند از جمله :
43- کتاب «الاصول الاربعة فى تردید الوهابیة‏» تالیف: خواجه محمد حسن جان صاحب سرهندى مجددى (به زبان فارسى) خواجه در این کتاب به نقل ازکتابها و رساله‏هاى طرفداران وهابیت در هند و برخى از رساله‏هاى دیگر، گوید که: عقاید وهابیان متجاوز از 250 مورد است و قسمتى از آنها را ذکر کرده است (3) . سپس در مقام رد آنها بر آمده است.
44- «تطهیر الفؤاد من دنس الاعتقاد» تالیف: شیخ محمد نجیب مطیعى حنفى از بزرگان علماى ازهر.
45- کتاب «ضیاءالصدور لمنکرالتوسل باهل القبور» تالیف: ظاهرشاه میان سیان بن عبدالعظیم سیان مدینى.
46- «المنعة الوهبیة فى الرد على الوهابیة‏» تالیف: داود بن سلیمان بغدادى نقشبندى.
47- «اشدالجهاد فى ابطال دعوى الاجتهاد» تالیف: شیخ داود موسوى بغدادى که همراه با کتاب منحة‏الوهبیة به چاپ رسیده است.
48- «کشف النور عن اصحاب القبور» تالیف: عبدالغنى افندى نابلسى.
49- «سیف الابرار على الفجار» تالیف: محمد عبدالرحمن حنفى (به زبان فارسى) .
50- «سیف الجبار المسلول على الاعداء الابرار» تالیف: شاه فضل رسول قادرى (به عربى و فارسى) .
51- «مدارج السنیة فى رد على الوهابیة‏» به کوشش عامر قادرى، معلم دارالعلوم کراچى.
52- «کشف النقاب عن عقاید ابن عبدالوهاب‏» تالیف: سید علینقى هندى.
53- «ازهاق الباطل فى ردالفرقة‏الوهابیة‏» تالیف: امام الحرمین محمد بن داود همدانى.
54- «اللمعات الفریدة فى المسائل المفیدة‏» تالیف: سید ابراهیم رفاعى.
55- رساله «الاوراق البغدادیة فى الحوادث النجدیة‏» تالیف: سید ابراهیم راوى رفاعى.
56- «صالح الاخوان فى الرد على من قال على المسلمین بالشرک والکفران‏» نوشته: داود بن سلیمان بغدادى.
57- «علماء المسلمین و الوهابیون‏» تالیف: حسین حلمى بن سعید استانبولى.
58- «فصل الخطاب فى الرد على محمد بن عبدالوهاب‏» تالیف: شیخ سلیمان، برادر محمد بن عبدالوهاب (4) .
59- «فصل الخطاب فى رد ضلالات ابن عبدالوهاب‏» تالیف: احمد بن على بصرى مشهور به قبانى (5) .
60- «الوهابیة فى نظر علماء المسلمین‏» تالیف: احسان عبداللطیف بکرى.
61- «البرادة من الاختلاق فى الرد على اهل الشقاق و النفاق فى الرد على الفرقة الوهابیة الضالة‏» شیخ على زین‏العابدین سودانى.
62- «التوسل‏» تالیف: شیخ علامه مفتى محمد عبدالقیوم قادرى هزاروى.
63- «الدولة‏المکیة بالمادة الغیبة‏» تالیف: احمد رضا، خان صاحب قادرى.
64- «البصائر لمنکرى التوسل باهل المقابر» تالیف: شیخ حمدالله داجوى هندى.
در این موقع علماء شیعه نیز در نقد آراء ابن عبدالوهاب دوشادوش علماء اهل سنت تلاشهاى فراوانى نموده و کتابهاى ارزشمندى نوشته‏اند از جمله:
65- «الآیات البینات فى قمع البدع و الضلالات‏» تالیف: شیخ محمد حسین کاشف‏الغطاء بن حسین (متوفى 1373) .
66- «منهج‏الرشاد» تالیف: شیخ جعفر کاشف‏الغطاء (متوفى 1228) و اولین کتابى است که از طرف علماء شیعه بر رد عقاید محمد بن عبدالوهاب نوشته شده (6) نویسنده محقق این کتاب را در پاسخ به مساله‏اى که یکى از امراء آل سعود به نام «عبدالعزیز بن سعود» براى او فرستاده بود، نوشت و در آن رساله قسمت عمده عقاید محمد بن عبدالوهاب جمع‏آورى شده بود.
67- «الآیات الجلیة فى رد شبهات الوهابیة‏» تالیف: شیخ مرتضى کاشف‏الغطاء (متوفى 1349ه) .
68- «البراهین الجلیة فى دفع شبهات الوهابیة‏» تالیف: سید محمد حسن قزوینى (متوفى 1380ه) چاپ نجف، مطبوعات النجاح، 1346ه. این کتاب تحت عناوین زیر به فارسى برگردانده شده است:
1- فرقه وهابى و پاسخ به شبهات آنها، ترجمه على دوانى، چاپ وزارت ارشاد اسلامى.
2- نقدى بر اندیشه وهابیها، ترجمه حسن طارمى، چاپ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
69- «ازاحة‏الوسوسة عن تقبیل الاعتاب المقدسة‏» تالیف: شیخ عبدالله بن محمد حسن مامقانى (متوفى 1351ه) در نجف به ضمیمه کتاب «مخزن‏المعانى‏» چاپ شده است.
70- «دعوى الهدى الى الورع فى الافعال والفتوى‏» تالیف: شیخ محمد جواد بلاغى (متوفى 1352ه) طبع نجف، 1344 و نیز «انوارالهدى‏» چاپ نجف در سال 1340ه از همین مؤلف.
71- «الرد على الوهابیة‏» تالیف: شیخ محمد على غروى اردوبادى، که در سال 1345ه چاپ شده است.
72- «الرد على الوهابیة‏» تالیف: سید حسن صدر کاظمى (متوفى 1354ه) طبع بغداد 1344ه.
73- «کشف الارتیاب فى اتباع محمد بن عبدالوهاب‏» تالیف: علامه سید محسن امین شامى (متوفى 1373ه) این کتاب گرانقدر که مکرر چاپ شده است، از جامعیت‏خاصى برخوردار است که هم تاریخچه و هم عقاید و افکار آنها را به صورت بسیار گسترده و مشروح مطرح کرده و مورد نقد و بررسى علمى قرار داده است. و در سال 1962م توسط فرزند فاضل مؤلف تجدید چاپ و فصلهاى تازه و پاورقیهاى مفیدى بر آن افزوده شده است. این کتاب به وسیله سید ابراهیم سید علوى و تهرانى و سید حسن افتخارزاده به‏طور جداگانه ترجمه و تلخیص شده است.
74- «هذه هى الوهابیة‏» تالیف: شیخ محمد جواد مغنیه (متوفى 1400ه) در این کتاب وهابیگرى آن‏طور که در کتابهاى آنهاست، مورد بحث قرار گرفته است و تناقض و اختلال سخنان و افکار آنان را خاطرنشان ساخته است و این کتاب توسط: سید ابراهیم سید علوى به نام «این است آئین وهابیت‏» به فارسى ترجمه شده و به وسیله انتشارات غدیر تهران چاپ شده.
75- «الدعوة‏الاسلامیة‏» تالیف: محمد خنیزى نجفى، این کتاب در رد کتاب «الصراع بین الوثنیة والاسلام‏» به تالیف: عبدالله قصیقى نویسنده وهابى مصرى است که وى آن را در رد «کشف الارتیاب‏» نوشته است و تاکنون چند مجلد آن چاپ شده است.
76- «التبرک‏» تالیف: شیخ على احمدى میانجى، چاپ مؤسسه البعثة، تهران. این کتاب محور و موضوع اصلى خود را پیرامون تبرک جستن صحابه و تابعین به آثار پیامبر صلى الله علیه وآله و صالحان اختصاص داده است و در این نوشته ثابت‏شده است که تبرک جستن به آثار رسول خدا صلى الله علیه وآله به خلاف ادعاى وهابیان نه تنها شرک نیست، بلکه نشانه ایمان و یقین نیز هست.
77- «المواسم والمراسم‏» تالیف: سید جعفر مرتضى عاملى که در تهران چاپ شده و درباره مشروعیت اقامه مراسم جشن در اعیاد و سوگوارى و حزن در ماتم.
78- «صفحة عن آل سعودالوهابیین و آراء علماء السنة فى الوهابیة‏» به قلم: سید مرتضى رضوى.
79- «وهابیان‏» نوشته على اصغر فقیهى، از انتشارات صبا، تهران. بررسى و تحقیق‏گونه‏اى درباره عقاید و تاریخ فرقه وهابیت است که تاکنون سه مرتبه چاپ شده است.
80- «آئین وهابیت «تالیف: شیخ جعفر سبحانى، این کتاب مکرر چاپ شده است.
مؤلف کتاب غیر از «آئین وهابیت‏» کتابهاى دیگرى نیز در رد وهابیت نوشته که از جمله «مع‏الوهابیین فى خططهم و عقائدهم‏» ، «الوهابیة فى المیزان‏» و «اخیرالردود لآخرها» در رد وهابیت نوشته است.
غیر از اینها، کتابها و رساله‏هاى دیگرى نیز توسط علماى شیعه و سنى در رد وهابیت نوشته شده است که ذکر این تعداد در اینجا کافى است. ولى ناگفته پیداست وهابیان متعصب غالبا حاضر نیستند حتى یک صفحه از این کتابها را مطالعه کنند، اعم از آنچه از سوى علماى اهل سنت نوشته شده باشد یا علماى شیعه. آنها نه تنها این کتابها را کتب ضلال مى‏پندارند، بلکه مطالعه بسیارى از آثار اسلامى، حتى کتب فقهى که از سوى علماى اهل سنت نوشته شده، راموجب کفر مى‏شمارند زیرا آنها همه مردم را جز خودشان کافر و مشرک خیال مى‏کنند و طبعا آثار آنها را آثار ضلال و گمراهى مى‏پندارند.
پى‏نوشت‏ها:
1) الفتوحات الاسلامیة ج‏2، ص 260.
2) التوسل بالنبى، از صفحه 249 تا 254.
3) الاصول الاربعة، ص 6.
4) ایضاح المکنون، ج‏2، ص 190.
5) الذریعة: ج‏23، ص 186- آقاى فقیهى اشتباها نسبت این کتاب را به شیخ محمد حسین کاشف‏الغطاء داده (وهابیان، ص 195) .
6) مدرک قبل.