بالاتر از جهاد

«ولتکن منکم امة یدعون الی الخیر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و اولئک هم المفلحون1؛ «و باید از میان شما گروهی [مردم را] به نیکی دعوت کنند و به کار شایسته وادارند و از زشتی باز دارند و آنان همان رستگارانند.» کنتم خیر أمة اخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تَنهون عن المنکر بالله...2؛شما بهترین امتی هستید که برای مردم پدیدار شده‌اید: به کار پسندیده فرمان می‌دهید و از کار ناپسند باز می‌دارید و به خدا ایمان دارید...».
پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: «کسی که امر به معروف و نهی از منکر کند، جانشین خداوند در زمین و جانشین پیامبر و کتاب او است».3
امام باقر (ع) می‌فرماید: «امر به معروف و نهی از منکر دو فریضه بزرگ الهی است که دیگر فرایض به عدد آن‌ها برپا می‌شوند و به وسیله این دو: راه‌ها امن، کسب و کار مردم حلال، حقوق افراد تأمین، زمین‌ها آباد، انتقام از دشمن گرفته و کارها به سامان می‌شود».4
مردی خدمت پیامبر (ص) آمد ـ در حالی که آن حضرت بر منبر نشسته بود ـ پرسید:
«بهترین مردم کیست؟»
پیامبر فرمود: « آن کس که از همه بیش‌تر امر به معروف و نهی از منکر کند و از همه پرهیزگارتر باشد و در راه خشنودی خداوند گام بردارد».5
بی‌شک یکی از کارهایی که قرآن و امامان معصوم برای آن اهمیت فراوان قایل شده‌اند، مسأله «امر به معروف و نهی از منکر» است. در کتب روایی نیز بخشی به نام «امر به معروف و نهی از منکر» اختصاص یافته است که نشان دهنده اهمیت موضوع است.
جامعه شناسان، اجتماعی بودن انسان را یکی از امور وجدانی و طبیعی او دانسته‌اند و انسان را «بالطبع» اجتماعی می‌دانند. از این روی می‌گویند: هر «ضرر فردی» نیز به شکلی به «ضرر اجتماعی» برمی‌گردد و متوجّه جامعه می‌شود.
از آیات و روایات نیز استفاده می‌شود که امر به معروف و نهی از منکر دو مرحله دارد:
1. مرحله فردی. در این مرحله هر فردی با رعایت شرایط و حدودی که در جای دیگر باید از آن سخن گفت، می‌تواند ناظر به اعمال دیگران باشد و برای حفظ ارزش‌های اجتماعی و انسانی، به خطاکاران تذکر دهد. هر شخصی تا آن جا که می‌داند و آگاهی دارد، باید به دیگر افراد جامعه درباره کارهای اشتباهشان تذکر دهد و آنان را به کار خوب و معروف ارشاد کند.لازمه زندگی دسته‌جمعی و حق طبیعی انسان‌های دیگر این است که نسبت به جامعه و سرنوشت خویش حساس باشند و احساس مسؤولیت کنند و این با دخالت و تجسس در زندگی خصوصی افراد تفاوت دارد.درباره آنچه در اجتماع رخ می‌دهد و ممکن است که دودش به چشم دیگران نیز برود، باید غیرت به خرج داد و نگذاشت که اصول اجتماعی و اخلاقی زیر پا گذاشته شود.
جوانی خدمت پیامبر (ص) آمد و عرض کرد: آیا اجازه می‌دهید فلان عمل خلاف را انجام دهم؟ اصحاب بر او اعتراض کردند و فریاد زنان،جوان را شماتت کردند. اما پیامبر (ص) به آرامی پرسید: آیا تو خود راضی هستی شخص دیگری آن خیانت و عمل خلاف را نسبت به مادر و خواهر تو انجام دهد؟ جوان برآشفت و به شدّت، پاسخ منفی داد. آن گاه پیامبر (ص) فرمود: مردم نیز نمی‌پسندند و راضی نیستند که تو چنین کنی. سپس پیامبر (ص) در حق او دعا کرد.
پیامبر علاوه بر نشان دادن ارتباط نزدیک زندگی اجتماعی انسان‌ها، نشان داد که امر به معروف و نهی از منکر مستلزمِ خشونت نیست و نباید نسبت به فرد خاطی تندی کرد؛ بلکه باید او را راهنمایی و ارشاد کرد.
2. مرحله عمومی و مربوط به حکومت و قوانین جامعه اسلامی. حکومت دینی باید گروهی را متشکل از افراد آگاه و مطمئن و با تجربه انتخاب کند تا این مهم را انجام دهند؛ ولی آنچه مهم است این است که این امر از طرف خود مردم و همگانی باشد تا تأثیر بیش‌تری داشته باشد. احزاب، اصناف و انجمن‌ها کانون‌هایی هستند که می‌توانند به صورت گروهی و متشکّل این مهمّ را انجام دهند و در جاهایی که از دست اشخاص به تنهایی کاری برنمی‌آید، امر به معروف و نهی از منکر کنند.
حضرت علی (ع) می‌فرماید: «تمام کارهای نیک و حتی جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر چون آب دهان است در برابر دریای پهناور».6
درس‌ها و عبرت‌ها:
1. انجام این مهمّ به عهده تک تک افراد جامعه و حکومت است؛
2. امر به معروف و نهی از منکر نباید بهانه‌ای برای دخالت در زندگی افراد قرار گیرد؛
3. افراد متّقی و پرهیزگار این مهم را بیش‌تر از افراد دیگر انجام می‌دهند؛
4. امر به معروف و نهی از منکر به قدرت و آگاهی فرد بستگی دارد؛
5. امر به معروف برای جلوگیری از منکر و هدایت فرد است؛ پس نباید خود به منکر تبدیل شود و با لحن و زبانی نامناسب و حسّاسیت برانگیز، ظهور کند.
1. سوره آل عمرن، آیه 110.
2. سوره آل عمران، آیه 104.
3. مجمع البیان، ج 2، ذیل آیه.
4. وسائل الشیعه، ج 11، باب امر به معروف و نهی از منکر، حدیث 6.
5. مجمع البیان، ج 2، ذیل آیه.
6. نهج البلاغه، حکمت 374.