شکوه جانبازی

«وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ وَ اللّهُ رَءُوُفّ بِالعِبادِ؛ و بعضی از انسانها کسانی هستند که به‌خاطر خشنودی خدا بذل جان می‌کنند، و خداوند نسبت به بندگان مهربان است».(سوره بقره، آیه 207)
یکی از موقعیت‌های بسیار ارجمند در تاریخ اسلام، واقعه مهم «لیلة المبیت» است که به آغاز هجرت رسول خدا(ص) انجامید و فضیلت و برتری امام علی(ع) را بر تمامی اصحاب پیامبر به ظهور و بروز رساند و قرآن کریم با گزارش این واقعه؛ حقانیت ایثارگری و جانبازی امیرالمؤمنین را امضا کرد.
لیلة المبیت
شب اول ماه ربیع الأول سال سیزدهم بعثت، سرآغاز هجرت رسول اللّه‌(ص) از مکّه مکرّمه به مدینه منوره می‌باشد. امام علی(ع) آن شب را در بستر رسول خدا آرمید، همان شبی که کافران و مشرکان مکه هم داستان شدند تا با کشتن پیام‌آور توحید؛ چراغ یکتا پرستی را خاموش کنند و از پس آن، موحدان را نابود سازند. لیکن امام علی(ع) جان خود را به خطر انداخت و آرمیدن در بستر رسول خدا را که کاری خطرناک بود، عاشقانه پذیرفت.
اکنون مناسب است اندکی خود را به حال و هوای آن زمان نزدیک کنیم:
درست سیزده سال پیامبر و علی فضای سنگین و ملال آور شهر مکّه را تحمّل کرده‌اند؛ ولی آزار متعصّبان کور دل و بت پرست رو به افزایش است و هیچ‌گونه نشانه‌ای از کاهش وجود ندارد، همچنین غم از دست دادن یاورانی چون حضرت ابوطالب و حضرت خدیجه(ع) بر قلب مبارک پیامبر سنگینی می‌کند. مشرکان از تلاش خود برای محو جلوه‌های توحید نه تنها دست بر نداشته‌اند؛ بلکه اخیراً تصمیم گرفته‌اند تا با کشتن رسول خدا به هدف شوم خود برسند.
پیامبر اکرم از توطئه آنان آگاه گردید، در شب هجرت به سوی غار ثور، به علی(ع) فرمودند تا در بستر او بخوابد و از پارچه روانداز او استفاده کند، به این شب عزیز که فداکاری امیرالمؤمنین را آشکار ساخت «لیلة المبیت» می‌گویند.
مکان و شأن نزول
هنگامی که رسول خدا(ص) در راه هجرت به سوی مدینه بود، این آیه شریفه بر وجود مقدس ایشان نازل گردید.1
روایات موجود در منابع حدیثی شیعه و اهل سنت بر این حقیقت تصریح دارند که آیه شریفه: «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یشْری…». درباره امام علی(ع) نازل گردیده است. خدای تعالی او را در آیه مباهله: «…وَ اَنْفُسَنا وَ اَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ» نفس رسول خدا نامید و در لیلة المبیت مصداق «یشْری نَفْسَهُ» شد، بذل جان کرد، پیش‌مرگ شد و جان خود را برای پیامبر ایثار کرد تا آن حضرت زنده بماند و مقدمات هجرت به‌سوی مدینه که از غار ثور آغاز شد، فراهم گردد.2
روایات
نظر به اهمیت و تنوع روایاتی که در ذیل آیه آمده است، به تعدادی از آنها در این بخش و در بخش آخر (گزارش رویداد) اشاره می‌کنیم:
1. احمد بن حنبل نقل می‌کند: آن کسی که آیه شریفه: «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یشْری …» از او سخن به میان آورده است، علی بن أبی طالب است، او در خانه و بستر رسول خدا بیتوته کرد، پیامبر خدا(ص) لباس خود را به او پوشاند و در مکان خویش قرار داد، مشرکان خیال کردند که رسول اللّه است.3
2. ابن عباس می‌گوید: این آیه در حق علی بن أبی طالب نازل شده است، زمانی که نبی اکرم(ص)، از چنگ مشرکان مکّه فرار کرد و علی(ع) در بستر او آرمید، این‌آیه بین شهر مکه و مدینه منوره نازل شد.4
3. علی بن ابراهیم در کتاب تفسیرش می‌گوید: در آیه: «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللّهِ‌…». مقصود حضرت علی(ع)، است و معنای «یشْری نَفْسَهُ» عبارت است از: یبْذُلُ؛ یعنی از انسانها افرادی هستند که بذل جان می‌کنند.5
4. «امام زین العابدین(ع) می‌فرماید: کلام خدای تعالی: «وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یشْری» در مورد حضرت علی(ع) نازل گردیده است، وقتی که او در بستر رسول خدا(ص) بیتوته کرد.6
گزارش رویداد
کافران در آخرین نشست خود به اتفاق آرا تصمیم گرفتند تا از هر قبیله‌ای فردی خشن و آدمکش انتخاب شود و آنان در یک شب به خانه محمد(ص) یورش آورند و او را به قتل برسانند.تا اگر کسی عزم قصاص یا انتقام داشت و به خونخواهی آن حضرت برخاست، نتواند موفق شود و در نتیجه خون حضرت محمد(ص) به هدر رود.
اما خدای تعالی به هرچه که مخفی است و در پشت پرده می‌گذرد آگاهی کامل دارد. او پیامبرش را از این توطئه خطرناک مطّلع ساخت و رسول خدا(ص) نیز امام علی(ع) را خبر داد. پس از آن که پیامبر دانست امام علی برای هرگونه فداکاری آماده است، توصیه‌های لازم را به ایشان فرمود و سپس وطن خود، ـ‌مکّه‌ـ را ترک کرد.
شب است، در و دیوار مکّه بوی توطئه می‌دهد، تاریکی شب برق شمشیرهای برهنه را که برای ریختن خون رسول خدا مهیا شده می‌نگرد، امام علی در حالی‌که خود را برای شهادت آماده کرده بود در بستر مطهّر پیامبر آرمید کفّار به خانه وحی یورش بردند تا به مقصد شوم خود برسند. همین که شمشیرها را بالا بردند تا بر پیامبر خدا فرود آورند، تصمیمشان عوض شد، گفتند: اولاً از وجود محمّد(ص) آگاه شویم، ثانیاً او را بیدار کنیم تا درد کشته شدن را بچشد و برق شمشیرهایی را که برای ضربه زدن به او متّحد گردیده است، از نزدیک ببیند.7
او را بیدار کردند! لیکن او را ندیدند! آه از نهاد کینه‌مند آنان برخاست. عجبا! پس او کجاست؟! این اَبَر مرد کیست که به جای محمّد(ص) آرمیده است؟!
آری؛ آنان علی را دیدند، همان جوان مؤمن و مخلص و فدایی رسول اللّه، آیا می‌توانستند از علی نشانی پیامبر خدا(ص) را بگیرند؟ هرگز، چون امام علی در راه خدا از هیچ‌کس هراس و ترسی نداشت و غیر ممکن بود محل اختفای آن حضرت را به دشمنان بگوید.
خدای تعالی جبرئیل و میکائیل را فرو فرستاد تا امام علی را از گزند مشرکان و بت پرستان مکّه حفاظت کنند و تقدیر الهی چنین رقم خورد تا او نیز سالها بماند و صدها بار جانبازی و فداکاری خود را به نمایش بگذارد.
امام علی(ع) در شب هجرت پیامبر، جان بر کف نهاد و بدین ترتیب لیاقت خود را در «لیلة المبیت» ثابت کرد تا مصداق آیه کریمه: «… کسانی هستند که به منظور خشنودی خدای تعالی بذل جان می‌کنند‌…». قرار گیرد.8
1. تفسیر نور الثقلین، ج1،ص 205، حدیث 761.
2. تفسیر حضرت امام حسن عسکری(ع)، ص373.
3. مُسند احمد، ج1‌،ص331، بحار الأنوار، ج19،ص86.
4. تفسیر نور الثقلین، ج1،ص205.
5. تفسیر علی بن ابراهیم، ج1،ص71.
6. تفسیر نور الثقلین، ج1،ص204، حدیث 757.
7. همان منبع، حدیث 759.
8. تأویل الآیات ـ‌سید شرف الدین، ج1 ص89 ـ 90، شواهد التنزیل حسکانی، ج1،ص96، مختصر تاریخ دمشق ابن منظور، ج17،ص319.