گنجینه‌های روزی در قرآن:استغفار
آرشیو
چکیده
متن
از دیدگاه وحی، بین اعمال انسان و حوادث زندگانی او، ارتباطی تکوینی برقرار است. دستگاه آفرینش بنابر اراده‌الهی، به تناسبِ‌هر یک از اعمال انسان، عکس‌العملی در خور نشان می‌دهد و به فراخور آن عمل، آثار و نتایجی را در همین دنیا به صاحب عمل می‌رساند. آری، چه بسیار افعالی که باعثِ ریزش خیرات، برکاتِ مادّی و معنوی فراوان در زندگی انسان می‌شود و چه بسیار افعالی که باعث فرو باری‌محنت‌ها، بلاها، و گرفتاری ها می‌شود.
قرآنِ کریم، انسانها را به نگریستن از افقی برتر و توجّه به این رابطه‌ها فرا می‌خواند؛تا با تمسّک به افعال خیر و ترک‌افعال شرّ، به سعادتِ‌دنیا و آخرت نایل شوند. در این سلسله نوشتار، به مددِ‌نازل کننده قرآن، بر‌انیم تا عوامل فزونی دهنده‌روزی و برکت را از منظرِ قرآن به نظاره بنشینیم.عواملی چون: استغفار، ایمان، تقوا، دُعا، توکّل، شکر، ازدواج، قرض دهی و….
بدان امید که این تلاش، گشایشِ راهی باشد به سوی توسعه همه‌جانبه و ایجاد قابلیتی برای بارشِ خیرات و برکاتِ الهی. ان‌شاءَ اللّه.
1. استغفار
توبه از گناهان و آمرزش خواهی از خداوند غافر، امری است که بسیار مورد تأکید قرآن و پیشوایان دین قرار گرفته است. در کلام پیشوایان معصوم(ع)، استغفار به عنوانِ‌بهترین دُعا و عبادت، ارزشمندترین توسّل، موثّرترین سلاح گناهکاران و نجات‌بخش‌ترین شفیع، به گونه‌ای کم‌نظیر، مورد تأکید واقع شده و آثاری برای آن، ذکر شده است.
در این‌جا، استغفار و توبه را به عنوان عامل ریزش روزی و برکت در گستره قرآن و روایات مورد توجّه و تحقیق قرار می‌دهیم. در قرآن کریم، سه آیه بسیار عجیب وجود دارد که به روشنی اثر استغفار را در فزونی روزی بیانگر است:دو آیه اول از زبان حضرت هود(ع) خطاب به قومِ‌بی‌ایمان و گناه‌کار عاد وارد شده است:
«وَأنِ استََغفِرُوا رَبَّکُم ثُمَّ‌تُوبوا إِلَیهِ یمَتِّعکُم مَتاعاً‌حَسَناً إلی أجَلٍ مُسَمّی ویؤتِ‌کُلَّ‌ذِی فَضلٍ فَضلَهُُ…؛ و اینکه از پروردگار خود آمرزش بطلبید؛سپس [با ایمان ناب و عمل صالح] به سوی‌او باز‌گردید تا شما را تا مدّت معینی [از مواهبِ زندگی این جهان] به خوبی بهره‌مند سازد و به هر صاحب فضیلتی، به مقدارِ‌فضیلتش ببخشد…». (سوره هود، آیه 3)
قوم عاد، مردمی بلند قامت، درشت هیکل و سخت نیرومند بودند. این قوم، تمدنی بسیار پیشرفته و عظیمی داشتند که به فرموده‌قرآن:«لَم یخلََق مِثلُها فی البلاد؛ در هیچ عصری مثلِ آنان آفریده نشده است». (سوره فجر، آیه 8) این مردمان همیشه، غرقِ در نعمت‌خدا و آبادانی و فزونی برکات الهی بودند تا این که به تدریج وضع خود را تغییر دادند و به بُت‌پرستی و عصیان روی آوردند. خدای تعالی به خاطر انحرافشان از راه حقّ، برادرشان هود(ع) را مبعوث کرد تا به سوی حقّ، دعوت و ارشادشان کند. با این که هود(ع) در هدایت آنان نهایت استعداد و سعی‌خود را به کار گرفت، امّا جز عدّه‌اندکی به او ایمان نیاوردند و بیشتر مردمان بر دشمنی و لجبازی‌های خود اصرار ورزیدند و نسبت سفاهت و دیوانگی به آن حضرت دادند. در نتیجه خداوند هم «سنّتِ‌تغییر» را بر آنان جاری فرمود، چرا که: «اِنَّ اللّه لایغیرُ‌ما بقومٍ حتّی یغیروا ما بانفُسِهِم؛ خداوند، احوال و سرنوشتِ‌هیچ قومی را تغییر نمی‌دهد مگر آن که خودشان، تغییر کنند. (سوره رعد، آیه 11) به خواستِ‌الهی، آسمان تا هفت سالِ‌تمام از باریدن، دریغ کرد تا آن که قوم عاد دچار، قحطی، گرانی، خشکسالی و ضعف و ناتوانی شدند. در این احوال هم، هود(ع) مثل همیشه از درِ‌خیر‌خواهی و مهربانی به سوی ایشان روی آورد و راهِ چاره را «طلبِ مغفرت از پروردگار»، «توبه از شرک و بت‌پرستی» و «ایمان به خداوند و عمل صالح» دانست.
طبق آنچه در تفسیر گران‌سنگِ‌المیزان در ذیل دو آیه فوق آمده است:منظور از «توبه» که بعد از «استغفار»با جمله«ثمَّ‌توبوا الیه» بدان تأکید شده است، «بازگشتِ حقیقی به سوی خدا با ایمان و عمل صالح» می‌باشد.1
آیه‌سوم از زبان حضرت نوح(ع) خطاب به مردمِ‌مجرم و گناه‌کار زمانه‌اش وارد شده است:
«اِستَغفروا ربَّکم اِنَّه کانَ‌غَفّاراً یرسِلِ السَّماءَ علیکُم مِدراراً‌ویمدِدکُم بِاَموال وبنین وَیجعَل لَکُم جَنّاتٍ ویجعَل لکم اَنهاراً؛ از پروردگار خود آمرزش بخواهید که او بسیار آمرزنده است؛ تا باران‌های مفید و پر‌برکت را از آسمان بر شما پیوسته دارد و شما را با مال بسیار و فرزندان متعدّد یاری رساند و باغ‌های خرّم و نهرهای جاری به شما عطا فرماید». (سوره نوح، آیه 1210)
امام صادق(ع) با استناد به آیه فوق می‌فرمایند:«هنگامی که رسیدنِ روزی‌ات را همراهِ سختی و کندی دیدی، زیاد استغفار کن، چرا که خداوند عزّوجلّ در کتابش می‌فرماید: از پروردگارتان، طلبِ مغفرت نمایید که او بسیار آمرزنده است تا از آسمان پیوسته بر شما بباراند و با اموال و فرزندان فراوان یاری‌تان رساند (یعنی در دنیا) و باغ‌های خرّم و نهرهای جاری عطایتان فرماید (یعنی در آخرت)».2
در آیه فوق برای اثر استغفار سه بهره‌ارزشمند در دنیا معرفی شده است:«بارشِ پیوسته باران‌های مفید»، «وسعت و مال فراوان» و «نعمتِ‌برخورداری از فرزندان».
روایت شده که شخصی خدمتِ‌امام رضا(ع) آمد و از «خشکسالی» شکایت کرد. حضرت در بیان راهِ‌چاره فرمودند: «استغفار کن». شخص دیگری به پیشگاه حضرت آمد و از «فقر و ناداری»شکایت کرد. حضرتش فرمودند:«استغفار کن» فرد سومی به محضرش شرفیاب شد و از حضرت خواست تا دعایی فرماید که خداوند پسری به او عطا فرماید. حضرت، به او فرمودند:«استغفار کن». حاضران باتعجّب پرسیدند:سه نفر با سه خواسته متفاوت، خدمتِ شما آمدند و شما همه را به «استغفار» توصیه فرمودید؟! فرمود:من این توصیه را از خود نگفتم. همانا در این توصیه از کلامِ خداوند الهام گرفتم و آن گاه آیه‌فوق را تلاوت فرمودند.3
بهترین وقت استغفار
بهترین وقت استغفار، سحرگاهان به‌ویژه سحرِ شب جمعه می‌باشد تا جایی که استغفار کنندگان در سحرگاهان مورد مدح خداوند عالمیان قرار می‌گیرند:
«… المستغفرینَ بِالأَسحارِ». (سوره آل عمران، آیه 17)
«وبالأَسحارِهُم یستَغفِرونَ». (سوره ذاریات، آیه 18)
امام صادق(ع) در تفسیر آیه فوق می‌فرمایند: «هر کس در وقت سحر، هفتاد مرتبه استغفار کند از اهلِ این آیه خواهد بود».4
چگونگی استغفار
امام صادق(ع) می‌فرماید:«هر که در نماز وتر و در حالی که به قیام ایستاده است، هفتاد مرتبه بگوید: اَستَغفِرُ اللّهَ واَتُوبُ إلَیه؛ و تا یک‌سال تمام بر آن مواظبت کند (و در صورت عدم موفقیت به نماز شب، قضای آن را به جا آورد) خداوند او را در زمره «استغفار کنندگان در سحرگاه» می‌نویسد و آمرزش و مغفرت خویش را بر او واجب می‌گرداند».5
و آن حضرت در روایت دیگری می‌فرمایند:
«هر که دو ماه پیاپی هر روز چهارصد مرتبه این ذکر استغفار را بخواند، خداوند او را گنجی از دانش یا مالِ فراوان کرامت فرماید: «اَستَغفرُ اللّه الّذی لاإله الاّ‌هُوَ الحَی القَیومُ الرَّحمنُ‌الرَّحیمُ بَدیعُ‌السّمواتِ والأَرضِ مِن جمیعِ ظُلمی وجرمی واِسرافی عَلی نفسی واَتوبُ إِلیهِ».6
1. تفسیر المیزان، ترجمه‌موسوی همدانی، ج10، ص209 و210.
2. بحار الانوار، ج78، ص201، روایت29.
3. مجمع البیان، ذیل تفسیر آیه 12 10 سوره نوح.
4. نورالثقلین، ج 5، ص 123، روایت 15.
5. خصال، ص 581، روایت 3.
6. وسایل الشیعه، ج 7، باب 48.
قرآنِ کریم، انسانها را به نگریستن از افقی برتر و توجّه به این رابطه‌ها فرا می‌خواند؛تا با تمسّک به افعال خیر و ترک‌افعال شرّ، به سعادتِ‌دنیا و آخرت نایل شوند. در این سلسله نوشتار، به مددِ‌نازل کننده قرآن، بر‌انیم تا عوامل فزونی دهنده‌روزی و برکت را از منظرِ قرآن به نظاره بنشینیم.عواملی چون: استغفار، ایمان، تقوا، دُعا، توکّل، شکر، ازدواج، قرض دهی و….
بدان امید که این تلاش، گشایشِ راهی باشد به سوی توسعه همه‌جانبه و ایجاد قابلیتی برای بارشِ خیرات و برکاتِ الهی. ان‌شاءَ اللّه.
1. استغفار
توبه از گناهان و آمرزش خواهی از خداوند غافر، امری است که بسیار مورد تأکید قرآن و پیشوایان دین قرار گرفته است. در کلام پیشوایان معصوم(ع)، استغفار به عنوانِ‌بهترین دُعا و عبادت، ارزشمندترین توسّل، موثّرترین سلاح گناهکاران و نجات‌بخش‌ترین شفیع، به گونه‌ای کم‌نظیر، مورد تأکید واقع شده و آثاری برای آن، ذکر شده است.
در این‌جا، استغفار و توبه را به عنوان عامل ریزش روزی و برکت در گستره قرآن و روایات مورد توجّه و تحقیق قرار می‌دهیم. در قرآن کریم، سه آیه بسیار عجیب وجود دارد که به روشنی اثر استغفار را در فزونی روزی بیانگر است:دو آیه اول از زبان حضرت هود(ع) خطاب به قومِ‌بی‌ایمان و گناه‌کار عاد وارد شده است:
«وَأنِ استََغفِرُوا رَبَّکُم ثُمَّ‌تُوبوا إِلَیهِ یمَتِّعکُم مَتاعاً‌حَسَناً إلی أجَلٍ مُسَمّی ویؤتِ‌کُلَّ‌ذِی فَضلٍ فَضلَهُُ…؛ و اینکه از پروردگار خود آمرزش بطلبید؛سپس [با ایمان ناب و عمل صالح] به سوی‌او باز‌گردید تا شما را تا مدّت معینی [از مواهبِ زندگی این جهان] به خوبی بهره‌مند سازد و به هر صاحب فضیلتی، به مقدارِ‌فضیلتش ببخشد…». (سوره هود، آیه 3)
قوم عاد، مردمی بلند قامت، درشت هیکل و سخت نیرومند بودند. این قوم، تمدنی بسیار پیشرفته و عظیمی داشتند که به فرموده‌قرآن:«لَم یخلََق مِثلُها فی البلاد؛ در هیچ عصری مثلِ آنان آفریده نشده است». (سوره فجر، آیه 8) این مردمان همیشه، غرقِ در نعمت‌خدا و آبادانی و فزونی برکات الهی بودند تا این که به تدریج وضع خود را تغییر دادند و به بُت‌پرستی و عصیان روی آوردند. خدای تعالی به خاطر انحرافشان از راه حقّ، برادرشان هود(ع) را مبعوث کرد تا به سوی حقّ، دعوت و ارشادشان کند. با این که هود(ع) در هدایت آنان نهایت استعداد و سعی‌خود را به کار گرفت، امّا جز عدّه‌اندکی به او ایمان نیاوردند و بیشتر مردمان بر دشمنی و لجبازی‌های خود اصرار ورزیدند و نسبت سفاهت و دیوانگی به آن حضرت دادند. در نتیجه خداوند هم «سنّتِ‌تغییر» را بر آنان جاری فرمود، چرا که: «اِنَّ اللّه لایغیرُ‌ما بقومٍ حتّی یغیروا ما بانفُسِهِم؛ خداوند، احوال و سرنوشتِ‌هیچ قومی را تغییر نمی‌دهد مگر آن که خودشان، تغییر کنند. (سوره رعد، آیه 11) به خواستِ‌الهی، آسمان تا هفت سالِ‌تمام از باریدن، دریغ کرد تا آن که قوم عاد دچار، قحطی، گرانی، خشکسالی و ضعف و ناتوانی شدند. در این احوال هم، هود(ع) مثل همیشه از درِ‌خیر‌خواهی و مهربانی به سوی ایشان روی آورد و راهِ چاره را «طلبِ مغفرت از پروردگار»، «توبه از شرک و بت‌پرستی» و «ایمان به خداوند و عمل صالح» دانست.
طبق آنچه در تفسیر گران‌سنگِ‌المیزان در ذیل دو آیه فوق آمده است:منظور از «توبه» که بعد از «استغفار»با جمله«ثمَّ‌توبوا الیه» بدان تأکید شده است، «بازگشتِ حقیقی به سوی خدا با ایمان و عمل صالح» می‌باشد.1
آیه‌سوم از زبان حضرت نوح(ع) خطاب به مردمِ‌مجرم و گناه‌کار زمانه‌اش وارد شده است:
«اِستَغفروا ربَّکم اِنَّه کانَ‌غَفّاراً یرسِلِ السَّماءَ علیکُم مِدراراً‌ویمدِدکُم بِاَموال وبنین وَیجعَل لَکُم جَنّاتٍ ویجعَل لکم اَنهاراً؛ از پروردگار خود آمرزش بخواهید که او بسیار آمرزنده است؛ تا باران‌های مفید و پر‌برکت را از آسمان بر شما پیوسته دارد و شما را با مال بسیار و فرزندان متعدّد یاری رساند و باغ‌های خرّم و نهرهای جاری به شما عطا فرماید». (سوره نوح، آیه 1210)
امام صادق(ع) با استناد به آیه فوق می‌فرمایند:«هنگامی که رسیدنِ روزی‌ات را همراهِ سختی و کندی دیدی، زیاد استغفار کن، چرا که خداوند عزّوجلّ در کتابش می‌فرماید: از پروردگارتان، طلبِ مغفرت نمایید که او بسیار آمرزنده است تا از آسمان پیوسته بر شما بباراند و با اموال و فرزندان فراوان یاری‌تان رساند (یعنی در دنیا) و باغ‌های خرّم و نهرهای جاری عطایتان فرماید (یعنی در آخرت)».2
در آیه فوق برای اثر استغفار سه بهره‌ارزشمند در دنیا معرفی شده است:«بارشِ پیوسته باران‌های مفید»، «وسعت و مال فراوان» و «نعمتِ‌برخورداری از فرزندان».
روایت شده که شخصی خدمتِ‌امام رضا(ع) آمد و از «خشکسالی» شکایت کرد. حضرت در بیان راهِ‌چاره فرمودند: «استغفار کن». شخص دیگری به پیشگاه حضرت آمد و از «فقر و ناداری»شکایت کرد. حضرتش فرمودند:«استغفار کن» فرد سومی به محضرش شرفیاب شد و از حضرت خواست تا دعایی فرماید که خداوند پسری به او عطا فرماید. حضرت، به او فرمودند:«استغفار کن». حاضران باتعجّب پرسیدند:سه نفر با سه خواسته متفاوت، خدمتِ شما آمدند و شما همه را به «استغفار» توصیه فرمودید؟! فرمود:من این توصیه را از خود نگفتم. همانا در این توصیه از کلامِ خداوند الهام گرفتم و آن گاه آیه‌فوق را تلاوت فرمودند.3
بهترین وقت استغفار
بهترین وقت استغفار، سحرگاهان به‌ویژه سحرِ شب جمعه می‌باشد تا جایی که استغفار کنندگان در سحرگاهان مورد مدح خداوند عالمیان قرار می‌گیرند:
«… المستغفرینَ بِالأَسحارِ». (سوره آل عمران، آیه 17)
«وبالأَسحارِهُم یستَغفِرونَ». (سوره ذاریات، آیه 18)
امام صادق(ع) در تفسیر آیه فوق می‌فرمایند: «هر کس در وقت سحر، هفتاد مرتبه استغفار کند از اهلِ این آیه خواهد بود».4
چگونگی استغفار
امام صادق(ع) می‌فرماید:«هر که در نماز وتر و در حالی که به قیام ایستاده است، هفتاد مرتبه بگوید: اَستَغفِرُ اللّهَ واَتُوبُ إلَیه؛ و تا یک‌سال تمام بر آن مواظبت کند (و در صورت عدم موفقیت به نماز شب، قضای آن را به جا آورد) خداوند او را در زمره «استغفار کنندگان در سحرگاه» می‌نویسد و آمرزش و مغفرت خویش را بر او واجب می‌گرداند».5
و آن حضرت در روایت دیگری می‌فرمایند:
«هر که دو ماه پیاپی هر روز چهارصد مرتبه این ذکر استغفار را بخواند، خداوند او را گنجی از دانش یا مالِ فراوان کرامت فرماید: «اَستَغفرُ اللّه الّذی لاإله الاّ‌هُوَ الحَی القَیومُ الرَّحمنُ‌الرَّحیمُ بَدیعُ‌السّمواتِ والأَرضِ مِن جمیعِ ظُلمی وجرمی واِسرافی عَلی نفسی واَتوبُ إِلیهِ».6
1. تفسیر المیزان، ترجمه‌موسوی همدانی، ج10، ص209 و210.
2. بحار الانوار، ج78، ص201، روایت29.
3. مجمع البیان، ذیل تفسیر آیه 12 10 سوره نوح.
4. نورالثقلین، ج 5، ص 123، روایت 15.
5. خصال، ص 581، روایت 3.
6. وسایل الشیعه، ج 7، باب 48.
تبلیغات
