شناخت آیات
آرشیو
چکیده
متن
سؤالات زیادی از طرف خوانندگان پیرامون علوم قرآنی به دست ما رسیده است، در این شماره بحث مکی و مدنی را با توجه به پرسشهای رسیده به صورت گفت‌و‌گویی با آقای محمّد عبداللهیان تقدیم می‌داریم:
به عنوان اولین سؤال: سابقه بحث تقسیم سوره‌ها به مکی و مدنی به چه زمانی بر‌می‌گردد؟
از نقل قول ابن‌عباس (پسر عموی پیامبر اکرم(ص)) که گفته است: 32 سوره مدنی و82 سوره مکّی است معلوم میشود این بحث از همان ابتدا مطرح بوده است.
پس این بحث مبنای روایی از طریق پیامبر اکرم(ص) یا ائمه(ع) ندارد؟
در اکثر موارد همین طور است؛ یعنی روایاتی که سوره‌های مکی و مدنی را دقیقاً از هم جدا کند نداریم گرچه در موارد بسیار کمی به این نکته اشاره شده است.
بنابراین مبنای تقسیم‌بندی سوره‌ها به مکی و مدنی بر چه اساسی است؟
از قدیم در بین مفسّران و محققان علوم قرآنی دو طریق متفاوت وجود داشته است طریق اول: موردی و آماری است که خود به سه روش انجام می‌گیرد: اول: تکیه بر نقل قول تاریخی، دوم: توجه به معنای بعضی از آیات، سوم: بررسی شأن نزول‌ها که بدین روشها می‌توان در بسیاری از آیات و سوره‌ها، مکی و مدنی را از یکدیگر جدا کرد.
طریق دوم:ـ‌که به روش عقلی و استنباطی مشهور است‌ـ بدین صورت است که گفته‌اند: سوره‌های مکی و مدنی هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارد و ما به کمک این ویژگی‌ها مواردی را که ندانیم سوره‌ای مکی است یا مدنی پیدا می‌کنیم.
آیا در مجموع فقط همین دو روش نقلی و عقلی وجود دارد؟
همینطور است، ولی با توجه به دو نکته: یکی اینکه روش اول غالب است؛ دیگر اینکه این‌دو روش قابل جمع هستند؛ یعنی ممکن است در مواردی با کمک هر دو روش بفهمیم که سوره‌ای مکی است یا مدنی.
در تبیین روش نقلی گفته شد که توجه میشود به اینکه سوره‌ها در چه زمانی و یا مکانی نازل شده است. آیا بین این‌دو فرقی هست؟ چون به هر حال پیامبر اکرم(ص)13 سال اول در مکه بودند و10 سال آخر را در مدینه؟
اتفاقاً فرق بسیار مهمّی است. در بین محققان علوم قرآنی، گروهی عنصر زمان را در نظر گرفته‌اند و بر مبنای آن سوره ها را تقسیم کرده‌اند؛ یعنی اینکه ما از هر طریق اگر بفهمیم سوره‌ای یا آیه‌ای قبل از هجرت نازل شده است، مکی و هر آنچه بعد از هجرت نازل شده، مدنی است. طبق این تقسیم بندی؛ آیات و سوره هایی که بعد از هجرت ـ‌اگرچه در مکه یا اطراف مکه‌ـ نازل شده باشند، مدنی است، ولی طبق نظریه دیگری، مبنای تقسیم، مکان نزول است؛ یعنی اگر سوره‌ای در مکه نازل شده، مکی است، اگرچه بعد از هجرت باشد و سوره‌ای که در مدینه نازل شده، مدنی است؛ البته به نظر ما و بسیاری دیگر، مبنای اول معقول‌تر و بهتر است، چون طبق مبنای دوم بسیاری از آیات و سور که در مسافرتها و غزوات نازل شده‌اند بلا‌تکلیف می‌مانند؛ علاوه بر آن هجرت پیامبر‌اکرم(ص)اتفاق بسیار مهمی در تاریخ اسلام است که باعث شده آیات و سوره‌های قبل و بعد از هجرت تفاوت‌های بسیاری به لحاظ محتوا و شکل با هم داشته باشند.
آیا مبنای دیگری هم در این تقسیم بندی وجود دارد؟
بلی؛بعضی مبنا را خطابات قرآنی گرفته‌اند و گفته‌اند: چون در مکه افراد کمی دعوت پیامبر اکرم(ص)را پذیرفته بودند، پس خطابات «یا ایها الناس» مربوط به سوره‌های مکی است و در مدینه چون جمع مؤمنان درست شده بود، خطابات «یا ایها الذین آمنوا» مربوط به سوره‌های مدنی است. به نظر ما این نظریه اشکالات و موارد نقض فراوان دارد که از ذکر آنها خودداری می‌کنیم و ما همان مبنای زمانی را با اهمیت می‌دانیم که توضیح دادیم.
ویژگی سوره‌های مکّی و مدنی کدام است؟
سوره‌هایی که در ابتدای بعثت پیامبر‌اکرم(ص) در محیط مکه با آن فضای خاص نازل شده، درصدد ساختن اولین انسان‌های مؤمن است یعنی با مجموعه شرایط موجود این سوره‌ها پیام و هدف خاصی دارند و در آنها مباحث عقیدتی، اخلاقی و قصّه زیاد به چشم می‌خورد چنان که کوتاهی سوره‌ها و آیات از خصوصیات آنهاست.
امّا در مدینه بعد از تشکیل حکومت بدست پیامبر اکرم(ص)و نیازمندی‌های یک حکومت و شرایط مدینه، مسائل خاصی را طلب می‌کرده است، لذا در سوره‌های مدنی مباحث و مسائل جهاد، قوانین اجتماعی و چگونگی برخورد با اهل کتاب و منافقان که جامعه اسلامی برای حل مشکلات خویش نیازمند به آنها بوده زیاد دیده میشود.
البته از یک نکته نباید غفلت کرد و آن اینکه هیچ کدام از این موارد عمومیت ندارند؛ مثلاً‌سوره‌های زلزال و بینه با اینکه کوتاه هستند ولی در مدینه نازل شده‌اند.
چرا سوره‌ها و آیات را از یکدیگر جدا می‌کنید، زیرا هرگاه سوره‌ای نازل شود؛ یعنی کل آیاتش نازل شده است. آیا لزومی در این جدا سازی هست؟
این که گفته میشود: فلان سوره مکّی است یا مدنی منظور اکثر آیات آن است، زیرا ممکن است سوره‌ای مدنی باشد، ولی بعضی از آیاتش مکی باشند یا بر عکس. مثلاً‌سوره انعام مکی است، ولی گفته شده آیات91 تا 93 و151 تا 154 مدنی هستند. این بحث به صورت دقیق‌تر در تاریخچه حفظ و جمع‌آوری قرآن مطرح شده است.
آیا امکان دارد سوره‌ای دوبار نازل شده باشد؛ یعنی هم مکی باشد و هم مدنی؟
آری؛ درباره سوره حمد گفته شده که هم در مکه نازل شده است و هم در مدینه، لذا بعضی آیه شریفه: «ولقد آتینک سبعاً‌من المثانی»؛ هفت آیه‌ای که دوبار نازل شده است را حمل بر همین معنا کرده‌اند.
تقسیم سوره‌ها به مکی و مدنی چه فواید مهمّی دارد؟
همانطوری که می‌دانید قرآن کریم به ترتیب زمان نزول تدوین نشده است. توجه به زمان نزول سوره‌ها، سیر و مراحل مختلف دعوت پیامبر اکرم(ص) را مشخص می‌کند و از طرفی با توجّه به زمان نزول سوره‌های قرآنی و به‌دست آوردن فضا و شرایط نزول، تفسیرِ دقیق‌تر و گویاتری از آیات به‌دست می‌آوریم؛ علاوه بر اینها حلّ بعضی از مسائل فقهی و کلامی نیز مترتب بر دانستن این تقسیم است، مثلاً دو آیه ای که دارای مفهوم مخالف هستند با فهمیدن زمان ترتیب نزول آنها، ناسخ و منسوخ آنها را پیدا می‌کنیم. یا اگر مفهوم آیه‌ای عام بود و یا مطلق یعنی هیچ قیدی نداشت و در آیه‌ای دیگر همان مفهوم به‌صورت خاص یا مقید بیان شده باشد با فهمیدن زمان ترتیب نزول مشکل را حل می‌کنیم.
به عنوان اولین سؤال: سابقه بحث تقسیم سوره‌ها به مکی و مدنی به چه زمانی بر‌می‌گردد؟
از نقل قول ابن‌عباس (پسر عموی پیامبر اکرم(ص)) که گفته است: 32 سوره مدنی و82 سوره مکّی است معلوم میشود این بحث از همان ابتدا مطرح بوده است.
پس این بحث مبنای روایی از طریق پیامبر اکرم(ص) یا ائمه(ع) ندارد؟
در اکثر موارد همین طور است؛ یعنی روایاتی که سوره‌های مکی و مدنی را دقیقاً از هم جدا کند نداریم گرچه در موارد بسیار کمی به این نکته اشاره شده است.
بنابراین مبنای تقسیم‌بندی سوره‌ها به مکی و مدنی بر چه اساسی است؟
از قدیم در بین مفسّران و محققان علوم قرآنی دو طریق متفاوت وجود داشته است طریق اول: موردی و آماری است که خود به سه روش انجام می‌گیرد: اول: تکیه بر نقل قول تاریخی، دوم: توجه به معنای بعضی از آیات، سوم: بررسی شأن نزول‌ها که بدین روشها می‌توان در بسیاری از آیات و سوره‌ها، مکی و مدنی را از یکدیگر جدا کرد.
طریق دوم:ـ‌که به روش عقلی و استنباطی مشهور است‌ـ بدین صورت است که گفته‌اند: سوره‌های مکی و مدنی هر یک ویژگی‌های خاص خود را دارد و ما به کمک این ویژگی‌ها مواردی را که ندانیم سوره‌ای مکی است یا مدنی پیدا می‌کنیم.
آیا در مجموع فقط همین دو روش نقلی و عقلی وجود دارد؟
همینطور است، ولی با توجه به دو نکته: یکی اینکه روش اول غالب است؛ دیگر اینکه این‌دو روش قابل جمع هستند؛ یعنی ممکن است در مواردی با کمک هر دو روش بفهمیم که سوره‌ای مکی است یا مدنی.
در تبیین روش نقلی گفته شد که توجه میشود به اینکه سوره‌ها در چه زمانی و یا مکانی نازل شده است. آیا بین این‌دو فرقی هست؟ چون به هر حال پیامبر اکرم(ص)13 سال اول در مکه بودند و10 سال آخر را در مدینه؟
اتفاقاً فرق بسیار مهمّی است. در بین محققان علوم قرآنی، گروهی عنصر زمان را در نظر گرفته‌اند و بر مبنای آن سوره ها را تقسیم کرده‌اند؛ یعنی اینکه ما از هر طریق اگر بفهمیم سوره‌ای یا آیه‌ای قبل از هجرت نازل شده است، مکی و هر آنچه بعد از هجرت نازل شده، مدنی است. طبق این تقسیم بندی؛ آیات و سوره هایی که بعد از هجرت ـ‌اگرچه در مکه یا اطراف مکه‌ـ نازل شده باشند، مدنی است، ولی طبق نظریه دیگری، مبنای تقسیم، مکان نزول است؛ یعنی اگر سوره‌ای در مکه نازل شده، مکی است، اگرچه بعد از هجرت باشد و سوره‌ای که در مدینه نازل شده، مدنی است؛ البته به نظر ما و بسیاری دیگر، مبنای اول معقول‌تر و بهتر است، چون طبق مبنای دوم بسیاری از آیات و سور که در مسافرتها و غزوات نازل شده‌اند بلا‌تکلیف می‌مانند؛ علاوه بر آن هجرت پیامبر‌اکرم(ص)اتفاق بسیار مهمی در تاریخ اسلام است که باعث شده آیات و سوره‌های قبل و بعد از هجرت تفاوت‌های بسیاری به لحاظ محتوا و شکل با هم داشته باشند.
آیا مبنای دیگری هم در این تقسیم بندی وجود دارد؟
بلی؛بعضی مبنا را خطابات قرآنی گرفته‌اند و گفته‌اند: چون در مکه افراد کمی دعوت پیامبر اکرم(ص)را پذیرفته بودند، پس خطابات «یا ایها الناس» مربوط به سوره‌های مکی است و در مدینه چون جمع مؤمنان درست شده بود، خطابات «یا ایها الذین آمنوا» مربوط به سوره‌های مدنی است. به نظر ما این نظریه اشکالات و موارد نقض فراوان دارد که از ذکر آنها خودداری می‌کنیم و ما همان مبنای زمانی را با اهمیت می‌دانیم که توضیح دادیم.
ویژگی سوره‌های مکّی و مدنی کدام است؟
سوره‌هایی که در ابتدای بعثت پیامبر‌اکرم(ص) در محیط مکه با آن فضای خاص نازل شده، درصدد ساختن اولین انسان‌های مؤمن است یعنی با مجموعه شرایط موجود این سوره‌ها پیام و هدف خاصی دارند و در آنها مباحث عقیدتی، اخلاقی و قصّه زیاد به چشم می‌خورد چنان که کوتاهی سوره‌ها و آیات از خصوصیات آنهاست.
امّا در مدینه بعد از تشکیل حکومت بدست پیامبر اکرم(ص)و نیازمندی‌های یک حکومت و شرایط مدینه، مسائل خاصی را طلب می‌کرده است، لذا در سوره‌های مدنی مباحث و مسائل جهاد، قوانین اجتماعی و چگونگی برخورد با اهل کتاب و منافقان که جامعه اسلامی برای حل مشکلات خویش نیازمند به آنها بوده زیاد دیده میشود.
البته از یک نکته نباید غفلت کرد و آن اینکه هیچ کدام از این موارد عمومیت ندارند؛ مثلاً‌سوره‌های زلزال و بینه با اینکه کوتاه هستند ولی در مدینه نازل شده‌اند.
چرا سوره‌ها و آیات را از یکدیگر جدا می‌کنید، زیرا هرگاه سوره‌ای نازل شود؛ یعنی کل آیاتش نازل شده است. آیا لزومی در این جدا سازی هست؟
این که گفته میشود: فلان سوره مکّی است یا مدنی منظور اکثر آیات آن است، زیرا ممکن است سوره‌ای مدنی باشد، ولی بعضی از آیاتش مکی باشند یا بر عکس. مثلاً‌سوره انعام مکی است، ولی گفته شده آیات91 تا 93 و151 تا 154 مدنی هستند. این بحث به صورت دقیق‌تر در تاریخچه حفظ و جمع‌آوری قرآن مطرح شده است.
آیا امکان دارد سوره‌ای دوبار نازل شده باشد؛ یعنی هم مکی باشد و هم مدنی؟
آری؛ درباره سوره حمد گفته شده که هم در مکه نازل شده است و هم در مدینه، لذا بعضی آیه شریفه: «ولقد آتینک سبعاً‌من المثانی»؛ هفت آیه‌ای که دوبار نازل شده است را حمل بر همین معنا کرده‌اند.
تقسیم سوره‌ها به مکی و مدنی چه فواید مهمّی دارد؟
همانطوری که می‌دانید قرآن کریم به ترتیب زمان نزول تدوین نشده است. توجه به زمان نزول سوره‌ها، سیر و مراحل مختلف دعوت پیامبر اکرم(ص) را مشخص می‌کند و از طرفی با توجّه به زمان نزول سوره‌های قرآنی و به‌دست آوردن فضا و شرایط نزول، تفسیرِ دقیق‌تر و گویاتری از آیات به‌دست می‌آوریم؛ علاوه بر اینها حلّ بعضی از مسائل فقهی و کلامی نیز مترتب بر دانستن این تقسیم است، مثلاً دو آیه ای که دارای مفهوم مخالف هستند با فهمیدن زمان ترتیب نزول آنها، ناسخ و منسوخ آنها را پیدا می‌کنیم. یا اگر مفهوم آیه‌ای عام بود و یا مطلق یعنی هیچ قیدی نداشت و در آیه‌ای دیگر همان مفهوم به‌صورت خاص یا مقید بیان شده باشد با فهمیدن زمان ترتیب نزول مشکل را حل می‌کنیم.
تبلیغات
