دوره‌های ترتیل قسمت آخر
آرشیو
چکیده
متن
چند سالی است که نوارهایی پراکنده و سپس مجموعه‌های کاملی از قرائت ترتیبی برخی قاریان کشور عربستان سعودی وارد کشورمان شده است، این قاریان کسانی هستند که در مساجد کشور عربستان به اقامه نماز جماعت مشغول‌اند. نوارهای مزبور یا از نمازهای جماعت و تراویح ضبط شده و یا به سبک و سیاق آنها خوانده و ضبط گردیده است.
گفتنی است، نماز تراویح، عبارتست از نمازهایی مستحبی که اهل سنّت در شب‌های ماه مبارک رمضان می‌خوانند و امام جماعت، پس از سوره مبارکه حمد، در هررکعت بخشی از ایات سوره‌های قرآن را از اول تا آخر می‌خواند. لازم به ذکر است، از ابتدای قرآن، سوره‌های بزرگ به واحدهای موضوعی کوچکتری تقسیم شده و پایان هرواحد ـ در برخی قرآن‌ها ـ با علامت «ع» (رکوع) مشخص گردیده است. تقسیم‌بندی فوق، در قرآن کریم بسیار نظام‌مند و دقیق است و انس با آنها و رعایت آنها، قاری را در تدبّر و فهم مراد ایات و سور، یاری می‌رساند. باری هریک از این تقسیمات به طور معمول در یک رکعت نماز خوانده می‌شود و به این ترتیب قرآن کریم به طور مقطّع در نمازها ختم می‌شود.
نکته دیگری که قابل ذکر است این است که در برخی بلاد اهل سنّت، هنگامی که جوانی قرآن را حفظ می‌کند، به عنوان امام این گونه نمازها برگزیده می‌شود تا یک دوره قرآن را به صورت فوق در نمازها بخواند.1 گروهی از شیوخ و اساتید نیز در صف اول می‌ایستند و ضمن به جای آوردن نماز، قرائت وی را بررسی می‌کنند و در مواقع لازم به او کمک می‌رسانند.
برخی از این دوره‌ها، در اصل از ترکیب قطعاتی به یکدیگر حاصل شده که عیناً در نمازها
خوانده شده است، به همین دلیل، نقاط اتصال مشخص، و همراه با تغییر شدید سرعت و ارتفاع صوت خواننده است.
همچنین از آنجا که اهل سنّت هنگام خواندن نماز خود را ملزم به گفتن «بسم اللّه الرحمن الرحیم» در اوایل سور نمی‌دانند، در برخی از این نوارها (نظیر نوارهای «عبدالرحمن السدیس»، «هانی عبد‌الرحیم الرفاعی» و «احمد العجمی») «بسم اللّه» توسط شخص دیگری در اوایل سوره‌ها خوانده شده است. برخی از این نوارها (نظیر نوارهای «شاطری») به کلی فاقد بسم اللّه الرحمن الرحیم ـ نه با صدای قاری و نه با صدای کسی دیگر ـ است و متأسفانه این گونه دوره‌ها، به عنوان «دوره تلاوت قرآن» به بیرون عرضه گردیده است. در شمار دیگری از نوارها (نظیر نوارهای «سعد العامری» و «محمد ایوب») اصل گفتن «بسم اللّه» توسط قاری با صدای بلند رعایت می‌شود. نا‌گفته نماند که در احادیث ائمه معصومین(س)، به گفتن «بسم اللّه» و بلند گفتن آن تأکید شده و از نگفتن آن به سرقت کریم‌ترین و عظیم‌ترین ایه قرآن تعبیر شده است.2
این نوارها توسط اشخاص مختلفی خوانده شده که شمار آنها نیز رو به افزایش است و در این نوشتار به دلیل رعایت اختصار و پرهیز از مکررات، قصد بررسی تک‌تک نوارها و دوره‌ها وجودندارد، بلکه کلیاتی که بربیشتر آنها منطبق و ذکر آنها لازم است، بیان می‌گردد.
نوارهای مزبور یک اثر هنری خارق‌العاده که توسط یک یا چند قاری حرفه‌ای معدود خوانده شده باشند نیستند، بلکه قرائت موجود در آنها، در درجه اول، یک فریضه و وظیفه انسان مسلمان، یعنی «قرائت قرآن در نماز» می‌باشد.
اتصال و پیوند مبارک «قرائت قرآن و نماز»، آثاری نظیر موارد زیر را به دنبال آورده است: در این نوارها تقید به برخی قید و بندهای مسأله تجوید وجود ندارد. و قرائت، کم و بیش حالت عادی یک شخص عرب زبان را دارد. پیش از این، در آغاز نوارهایی که متعلق به «خالد بن عبد‌اللّه القحطانی» هست گوینده‌ای ضمن بیان تعلّق بخش‌های تلاوت شده به نماز تراویح، به مسأله بالا نیز تصریح کرده است. چنین مسأله‌ای در مورد نوارهای افراد دیگر نیز صدق می‌کند. اگر گاهی شخصی مانند «علی عبدالرحمن الحذیفی» کوشیده تا نکات و قواعد تجوید مصطلح را به کار گیرد، قرائت وی از حالت توازن طبیعی خارج شده و به سوی مبالغه و افراط در برخی زمینه‌ها نظیر «استعلاء»، «استفال»، «اخفا»، «قلقله» و… رفته است.
این نوارها، همچنین، عاری از نغمه‌ها و آهنگ‌های مصطلح می‌باشند. نا‌گفته نماند، در کشور عربستان نظیر بسیاری از دیگر کشورهای اسلامی، خواندن قرآن با آهنگ و موسیقی ویژه، مرسوم و متداول نمی‌باشد، در عین حال، پیوند بین «قرائت قرآن» و «نماز»، خود عاملی بازدارنده در این زمینه است. نبود آهنگ‌های ساختگی، امکان بروز موسیقی آسمانی الفاظ و عبارت قرآنی را تا
حدی فراهم ساخته است و این قرائت‌ها در نزد مردم، همچنان قبول خاطر یافته است و شنوندگان به دلیل سهولت چنین قرائتی با آن احساس قرابت بیشتری می‌کنند.
مسأله دیگری که در این نوارها زیاد به چشم می‌خورد، بیتوجهی به مسأله مهم وقف و ابتدا است که در زیر نمونه‌هایی از این موارد ذکر می‌گردد.
«هانی عبد‌الرحیم الرفاعی»، در سوره بقره چنین خوانده است:
واذ اخذنا میثاق بنی‌اسرائیل لا تعبدون إلا اللّه وبالوالدین احسانا (وقف) وبذی القربی والیتامی والمساکین وابن السبیل (وقف) وقولوا للناس حسناً (وقف) واقیموا الصلوة. (سوره بقره، ایه 83)
وی در ایه‌ای دیگر چنین خوانده است:
أفتؤمنون ببعض الکتاب (وقف) و تکفرون ببعض (وقف) فما جزاء من یفعل ذلک منکم (وقف) الا خزی فی الحیوة الدنیا.(وقف) (سوره بقره،ایه 85)
«مطرود» نیز شمار زیادی از ایات را نظیر نمونه‌های زیر قرائت می‌کند:
خلق اللّه فی أرحامهنّ (وقف) ان کنّ یؤمن باللّه والیوم الآخر. (سوره بقره، ایه228)
ثم کان من الذین آمنوا وتواصوا بالصبر (وقف) وتواصوا بالمرحمة. (سوره بلد، ایه17)
قل قتال فیه کبیر وصد عن سبیل اللّه وکفر به (وقف) والمسجد الحرام واخراج اهله منه اکبر.
(سوره بقره، ایه 217)
وی در ایه‌ای دیگر خوانده است:
ومن یرتدّ منکم عن دینه فیمت وهو کافر (وقف) فاولئک حبطت اعمالهم فی الدنیا والآخرة .
(سوره بقره، ایه 217)
«سدیس» نیز خوانده است:
ان یشأ یذهبکم ایها الناس ویستخلف من بعدکم ما یشاء (وقف) کما أنشأکم من ذریة قوم آخرین.
(سوره انعام، ایه 133)
وقف در بیشتر موارد فوق، غیر تام و ابتداها نیز نامناسب است و جدا از این نمونه‌ها اشکالات وقف و ابتدا در این نوارها فراوان است. اتصال ایات کوچک به یکدیگر نیز به وفور دیده می‌شود. گروهی از این قاریان هر یک به نسبتی به این مسأله توجه می‌کنند و می‌توان دوره ترتیبی «شیخ محمد ایوب» و «حذیفی» را در این زمینه از اقران خود ، برخوردار از دقت و توجه بیشتر دانست.
به طور کلی آنچه در این نوارها، اصل به نظر می‌رسد، اکتفا به خواندن قرآن و گذر کردن است. مشاهدات و اظهارات حجاج بیت‌اللّه‌الحرام، درباره کم توجهی و چه بسا بیتوجهی قراء و حفاظ سعودی، به تدبر عمیق در ایات الهی و ربط دادن معارف والای آن به صحنه‌های اندیشه و عمل، مؤید این مطلب است.
با توجه به آنچه درباره پیوند بین قرائت قرآن و نماز گفته شد، ذکر این نکته لازم است که در فقه‌جعفری خواندن نماز مستحبی به جماعت جایز نمی‌باشد و نیز لازم است که نمازگزار در نماز واجب پس از حمد به خواندن یک سوره کامل مبادرت کند و قرائت بخشی از یک سوره کافی نیست.
با این وجود در همین مکتب، ارتباط بین قرائت قرآن و نماز بسیار ارزشمند و مورد توجه است و پرداختن به این موضوع بسیار مهم، از دیدگاه ایات و روایات، فرصت جداگانه‌ای را می‌طلبد.
در این‌جا این نکته را می‌توان مورد اشاره قرارداد که جهت محروم نماندن از فیوض و آثار فراوان قرائت قرآن در نماز، می‌توان در نمازهای مستحبی به قرائت مواضع مختلف قرآن پرداخت. در این نمازها، خواندن یک سوره کامل پس از حمد واجب نمی‌باشد.
استواری پیوند «قرائت قرآن» و «نماز»، راهی مطمئن به سوی ترویج قرآن و همگانی شدن قرائت آن از مرتبه انحصار به گروهی خاص به سطح همه مردم نماز خواند، از پیر و جوان، عرب و عجم، با سواد و بی‌سواد و نیز عدم تعیین گروهی خاص با عنوان قاری و حافظ حرفه‌ای که در مکتب رسول اکرم(ص) نیز جایگاهی ندارند. (خوشبختانه قاریان محترم کشور ما از این عارضه مصون مانده‌اند).
آنچه در این چند شماره گذشت، عبارت از بررسی برخی رفتارهای درست و نا‌درست در زمینه قرائت قرآن کریم با تکیه اصلی و در عین حال نه چندان صریح برآموزه‌های قرآن و سنّت بود و مجموع آنچه گذشت ـ نه تک‌تک آنها ـ می‌تواند تا حدی وجوه مثبت و منفی را در این زمینه تبیین کند.
1 ـ دکتر تیجانی السماوی (از کشور تونس) در آغاز کتاب «ثم اهتدیت» به خاطره‌ای از اولین نماز تراویح خود اشاره می‌کند و آثار آن را در مورد خود بر می‌شمارد.
2 ـ ر. ک. بحار الانوار، دار احیاء التراث العربی. 1412، 89/138 ـ 144.
گفتنی است، نماز تراویح، عبارتست از نمازهایی مستحبی که اهل سنّت در شب‌های ماه مبارک رمضان می‌خوانند و امام جماعت، پس از سوره مبارکه حمد، در هررکعت بخشی از ایات سوره‌های قرآن را از اول تا آخر می‌خواند. لازم به ذکر است، از ابتدای قرآن، سوره‌های بزرگ به واحدهای موضوعی کوچکتری تقسیم شده و پایان هرواحد ـ در برخی قرآن‌ها ـ با علامت «ع» (رکوع) مشخص گردیده است. تقسیم‌بندی فوق، در قرآن کریم بسیار نظام‌مند و دقیق است و انس با آنها و رعایت آنها، قاری را در تدبّر و فهم مراد ایات و سور، یاری می‌رساند. باری هریک از این تقسیمات به طور معمول در یک رکعت نماز خوانده می‌شود و به این ترتیب قرآن کریم به طور مقطّع در نمازها ختم می‌شود.
نکته دیگری که قابل ذکر است این است که در برخی بلاد اهل سنّت، هنگامی که جوانی قرآن را حفظ می‌کند، به عنوان امام این گونه نمازها برگزیده می‌شود تا یک دوره قرآن را به صورت فوق در نمازها بخواند.1 گروهی از شیوخ و اساتید نیز در صف اول می‌ایستند و ضمن به جای آوردن نماز، قرائت وی را بررسی می‌کنند و در مواقع لازم به او کمک می‌رسانند.
برخی از این دوره‌ها، در اصل از ترکیب قطعاتی به یکدیگر حاصل شده که عیناً در نمازها
خوانده شده است، به همین دلیل، نقاط اتصال مشخص، و همراه با تغییر شدید سرعت و ارتفاع صوت خواننده است.
همچنین از آنجا که اهل سنّت هنگام خواندن نماز خود را ملزم به گفتن «بسم اللّه الرحمن الرحیم» در اوایل سور نمی‌دانند، در برخی از این نوارها (نظیر نوارهای «عبدالرحمن السدیس»، «هانی عبد‌الرحیم الرفاعی» و «احمد العجمی») «بسم اللّه» توسط شخص دیگری در اوایل سوره‌ها خوانده شده است. برخی از این نوارها (نظیر نوارهای «شاطری») به کلی فاقد بسم اللّه الرحمن الرحیم ـ نه با صدای قاری و نه با صدای کسی دیگر ـ است و متأسفانه این گونه دوره‌ها، به عنوان «دوره تلاوت قرآن» به بیرون عرضه گردیده است. در شمار دیگری از نوارها (نظیر نوارهای «سعد العامری» و «محمد ایوب») اصل گفتن «بسم اللّه» توسط قاری با صدای بلند رعایت می‌شود. نا‌گفته نماند که در احادیث ائمه معصومین(س)، به گفتن «بسم اللّه» و بلند گفتن آن تأکید شده و از نگفتن آن به سرقت کریم‌ترین و عظیم‌ترین ایه قرآن تعبیر شده است.2
این نوارها توسط اشخاص مختلفی خوانده شده که شمار آنها نیز رو به افزایش است و در این نوشتار به دلیل رعایت اختصار و پرهیز از مکررات، قصد بررسی تک‌تک نوارها و دوره‌ها وجودندارد، بلکه کلیاتی که بربیشتر آنها منطبق و ذکر آنها لازم است، بیان می‌گردد.
نوارهای مزبور یک اثر هنری خارق‌العاده که توسط یک یا چند قاری حرفه‌ای معدود خوانده شده باشند نیستند، بلکه قرائت موجود در آنها، در درجه اول، یک فریضه و وظیفه انسان مسلمان، یعنی «قرائت قرآن در نماز» می‌باشد.
اتصال و پیوند مبارک «قرائت قرآن و نماز»، آثاری نظیر موارد زیر را به دنبال آورده است: در این نوارها تقید به برخی قید و بندهای مسأله تجوید وجود ندارد. و قرائت، کم و بیش حالت عادی یک شخص عرب زبان را دارد. پیش از این، در آغاز نوارهایی که متعلق به «خالد بن عبد‌اللّه القحطانی» هست گوینده‌ای ضمن بیان تعلّق بخش‌های تلاوت شده به نماز تراویح، به مسأله بالا نیز تصریح کرده است. چنین مسأله‌ای در مورد نوارهای افراد دیگر نیز صدق می‌کند. اگر گاهی شخصی مانند «علی عبدالرحمن الحذیفی» کوشیده تا نکات و قواعد تجوید مصطلح را به کار گیرد، قرائت وی از حالت توازن طبیعی خارج شده و به سوی مبالغه و افراط در برخی زمینه‌ها نظیر «استعلاء»، «استفال»، «اخفا»، «قلقله» و… رفته است.
این نوارها، همچنین، عاری از نغمه‌ها و آهنگ‌های مصطلح می‌باشند. نا‌گفته نماند، در کشور عربستان نظیر بسیاری از دیگر کشورهای اسلامی، خواندن قرآن با آهنگ و موسیقی ویژه، مرسوم و متداول نمی‌باشد، در عین حال، پیوند بین «قرائت قرآن» و «نماز»، خود عاملی بازدارنده در این زمینه است. نبود آهنگ‌های ساختگی، امکان بروز موسیقی آسمانی الفاظ و عبارت قرآنی را تا
حدی فراهم ساخته است و این قرائت‌ها در نزد مردم، همچنان قبول خاطر یافته است و شنوندگان به دلیل سهولت چنین قرائتی با آن احساس قرابت بیشتری می‌کنند.
مسأله دیگری که در این نوارها زیاد به چشم می‌خورد، بیتوجهی به مسأله مهم وقف و ابتدا است که در زیر نمونه‌هایی از این موارد ذکر می‌گردد.
«هانی عبد‌الرحیم الرفاعی»، در سوره بقره چنین خوانده است:
واذ اخذنا میثاق بنی‌اسرائیل لا تعبدون إلا اللّه وبالوالدین احسانا (وقف) وبذی القربی والیتامی والمساکین وابن السبیل (وقف) وقولوا للناس حسناً (وقف) واقیموا الصلوة. (سوره بقره، ایه 83)
وی در ایه‌ای دیگر چنین خوانده است:
أفتؤمنون ببعض الکتاب (وقف) و تکفرون ببعض (وقف) فما جزاء من یفعل ذلک منکم (وقف) الا خزی فی الحیوة الدنیا.(وقف) (سوره بقره،ایه 85)
«مطرود» نیز شمار زیادی از ایات را نظیر نمونه‌های زیر قرائت می‌کند:
خلق اللّه فی أرحامهنّ (وقف) ان کنّ یؤمن باللّه والیوم الآخر. (سوره بقره، ایه228)
ثم کان من الذین آمنوا وتواصوا بالصبر (وقف) وتواصوا بالمرحمة. (سوره بلد، ایه17)
قل قتال فیه کبیر وصد عن سبیل اللّه وکفر به (وقف) والمسجد الحرام واخراج اهله منه اکبر.
(سوره بقره، ایه 217)
وی در ایه‌ای دیگر خوانده است:
ومن یرتدّ منکم عن دینه فیمت وهو کافر (وقف) فاولئک حبطت اعمالهم فی الدنیا والآخرة .
(سوره بقره، ایه 217)
«سدیس» نیز خوانده است:
ان یشأ یذهبکم ایها الناس ویستخلف من بعدکم ما یشاء (وقف) کما أنشأکم من ذریة قوم آخرین.
(سوره انعام، ایه 133)
وقف در بیشتر موارد فوق، غیر تام و ابتداها نیز نامناسب است و جدا از این نمونه‌ها اشکالات وقف و ابتدا در این نوارها فراوان است. اتصال ایات کوچک به یکدیگر نیز به وفور دیده می‌شود. گروهی از این قاریان هر یک به نسبتی به این مسأله توجه می‌کنند و می‌توان دوره ترتیبی «شیخ محمد ایوب» و «حذیفی» را در این زمینه از اقران خود ، برخوردار از دقت و توجه بیشتر دانست.
به طور کلی آنچه در این نوارها، اصل به نظر می‌رسد، اکتفا به خواندن قرآن و گذر کردن است. مشاهدات و اظهارات حجاج بیت‌اللّه‌الحرام، درباره کم توجهی و چه بسا بیتوجهی قراء و حفاظ سعودی، به تدبر عمیق در ایات الهی و ربط دادن معارف والای آن به صحنه‌های اندیشه و عمل، مؤید این مطلب است.
با توجه به آنچه درباره پیوند بین قرائت قرآن و نماز گفته شد، ذکر این نکته لازم است که در فقه‌جعفری خواندن نماز مستحبی به جماعت جایز نمی‌باشد و نیز لازم است که نمازگزار در نماز واجب پس از حمد به خواندن یک سوره کامل مبادرت کند و قرائت بخشی از یک سوره کافی نیست.
با این وجود در همین مکتب، ارتباط بین قرائت قرآن و نماز بسیار ارزشمند و مورد توجه است و پرداختن به این موضوع بسیار مهم، از دیدگاه ایات و روایات، فرصت جداگانه‌ای را می‌طلبد.
در این‌جا این نکته را می‌توان مورد اشاره قرارداد که جهت محروم نماندن از فیوض و آثار فراوان قرائت قرآن در نماز، می‌توان در نمازهای مستحبی به قرائت مواضع مختلف قرآن پرداخت. در این نمازها، خواندن یک سوره کامل پس از حمد واجب نمی‌باشد.
استواری پیوند «قرائت قرآن» و «نماز»، راهی مطمئن به سوی ترویج قرآن و همگانی شدن قرائت آن از مرتبه انحصار به گروهی خاص به سطح همه مردم نماز خواند، از پیر و جوان، عرب و عجم، با سواد و بی‌سواد و نیز عدم تعیین گروهی خاص با عنوان قاری و حافظ حرفه‌ای که در مکتب رسول اکرم(ص) نیز جایگاهی ندارند. (خوشبختانه قاریان محترم کشور ما از این عارضه مصون مانده‌اند).
آنچه در این چند شماره گذشت، عبارت از بررسی برخی رفتارهای درست و نا‌درست در زمینه قرائت قرآن کریم با تکیه اصلی و در عین حال نه چندان صریح برآموزه‌های قرآن و سنّت بود و مجموع آنچه گذشت ـ نه تک‌تک آنها ـ می‌تواند تا حدی وجوه مثبت و منفی را در این زمینه تبیین کند.
1 ـ دکتر تیجانی السماوی (از کشور تونس) در آغاز کتاب «ثم اهتدیت» به خاطره‌ای از اولین نماز تراویح خود اشاره می‌کند و آثار آن را در مورد خود بر می‌شمارد.
2 ـ ر. ک. بحار الانوار، دار احیاء التراث العربی. 1412، 89/138 ـ 144.
تبلیغات
