نقد و معرفی:اساسی ترین منابع قرآن پژوهی
آرشیو
چکیده
متن
حدیثی از رسول اکرم(ص) به این مضمون نقل شده است که فرموده‌اند: چون کسی در نوجوانی و جوانی قرآن بیاموزد،معرفت قرآنی با خون و گوشت او سرشته می‌شود. بنده به عنوان یک قرآن‌پژوه،بارها و بارها در جلسات قرآنی، مساجد، سخنرانیها یا محافل دانشگاهی با این سؤال و مسأله مواجه می‌شوم که عزیزان نوجوان و جوان از من می‌پرسند: با چه منابعی قرآن‌پژوهی را آغاز کنیم. من به فراخور حال مخاطب،چند اثر را نام می‌برم.
اکنون مناسب دیدم که خوب است اساسی‌ترین منابعی را که من خود سالیان سال،با آنها انس داشته‌ام و ارزش و کارایی آنها، به دستم آمده است، در اینجا معرفی کنم.
1. تفسیر:
در زمینه تفسیر قرآن هنوز تفسیری که برای جوانان و نوجوانان نوشته شده باشد نداریم و بعضی از پیش خود از آنجا که شهرت تفسیر المیزان حضرت علامه طباطبایی ـ اعلی‌اللّه مقامه ـ را شنیده‌اند، به سراغ ترجمه فارسی المیزان می‌روند و این کار درست نیست و چندان حاصلی ندارد،زیرا المیزان برای قرآن‌شناسان و به اصطلاح «منتخبان»[کسانی که به اعلای مطالعات علمی رسیده‌اند و به نوعی از تحصیل عادی و حتی عالی فراغت یافته‌اند] نوشته شده است. لذا در عین آنکه تفسیر مهم و کارآمدی هست، ولی برای از میان سالی به بالا خوب است. حدوداً از 45سالگی به بعد و نه برای 15 25سالگی که مراد ما در این مقاله است. بهترین تفسیری که تا به امروز برای عامه و برای مراجعه کننده، ساده و بدون اطلاعات فراوان قرآنی ـ اسلامی نوشته شده است، تفسیر نمونه است که نزدیک به 30جلد است. خوشبختانه این تفسیر یک خلاصه پنج جلدی دارد. ناگفته نماند که این تفسیر را عده‌ای از فضلای قرآن‌پژوه حوزه علمیه قم،زیر نظر ایت‌الله مکارم شیرازی فراهم کرده‌اند. آری خلاصه پنج‌جلدی این تفسیر، برای نوجوانان و جوانان مناسب است. تفسیر نور جناب حجةالاسلام والمسلمین محسن قرائتی هم زبان و بیان ساده و دلنشینی دارد.
2. ترجمه:
اولین توصیه اینجانب به مخاطبان این مقاله این است که از ترجمه‌های تحت‌اللفظی که طی هزار سال، دوام و رواج داشته است، بپرهیزند و شیفته سخنان کسی یا کسانی که داد سخن می‌دهند و در بیان اهمیت ترجمه قدما کوشا هستند، نشوند، زیرا بنده به تحقیق و تجربه دریافته‌ام که حتی یک ترجمه از صدها ترجمه‌قدما(که دهها نمونه‌آن چاپ شده است) برای امروزیان و به ویژه برای نوجوانان و جوانان مناسب نیست و خوشبختانه در این مدت بیست سال(بعد از پیروزی انقلاب اسلامی)، بیش از ده ترجمه‌خوب، درست، دقیق و مفهوم، به بازار کتاب و فرهنگ عرضه شده است که از آن میان، شش ترجمه را توصیه می‌کنم:
1ـ ترجمه ایت‌اللّه مکارم شیرازی
2ـ ترجمه آقای عبدالمحمد ایتی
3ـ ترجمه آقای محمدمهدی فولادوند
4ـ ترجمه آقای دکتر سید جلال الدین مجتبوی
5ـ ترجمه آقای مسعود انصاری
6 ترجمه بهاءالدین خرمشاهی[زیرا بدون ذره‌ای هوای نفس و دفاع از خود عرض می‌کنم که زبان ترجمه اینجانب بسیار ساده و همه فهم و زودیاب است و استقبال از آن در مدت دوسال و نیم از زمان انتشارش حاکی از همین است].
بشارت بدهم که ترجمه‌ای ویژه کودکان و جوانان نیز به همت یکی از برجسته‌ترین صاحبنظران ادبیات کودکان و نوجوانان یعنی آقای مصطفی رحماندوست در دست تهیه و تدوین است و اولین بخش آن که ترجمه جزء سی‌ام قرآن کریم است و در روانی مانند آب و در زلالی هم مانند آب است، به تعداد کمی چاپ شده و برای نظرخواهی از اهل نظرعرضه گردیده است. تکمیل و انتشار کامل این ترجمه، نقطه‌عطفی در ترجمه قرآن کریم به فارسی است.
3. فرهنگ:
لغتنامه‌های قرآنی عربی و عربی‌ـ‌فارسی فراوان است. یکی از بهترین آنها لسان‌التنزیل اثری از مؤلف گمنام، به تصحیح آقای دکتر مهدی محقق است. ترجمه‌این بنده هم در قطع رحلی، دارای یک واژه‌نامه دوازده هزار مدخلی در پایان کتاب است. اگر کسی واژه‌نامه مفصل‌تر بخواهد بهترین آنها قاموس قرآن نوشته استاد قرشی است که هفت جلد آن در سه مجلد به چاپ رسیده است.
4. فهرستها:
فهرستها، آمار مرجعی هستند که خودشان مراد نیستند، بلکه کلیدی هستند که در تحقیق و مراجعه به قرآن را به روی پژوهش باز می‌کنند.
بهترین فهرستهای ایه‌یاب و واژه‌یاب قرآن کریم،سه اثر است که داشتن هر کدام برای مخاطبان ما کافی است:
الف ـ المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، اثر محمد فؤاد عبدالباقی که حدوداً 60 ـ70 سال پیش تدوین شده و صدها هزار نسخه از آن در جهان اسلام و ایران به طبع رسیده است. کار این فهرست(ها) این است که با جست و جو در آنها در زیر ماده اصلی هر کلمه محل آن کلمه را در قرآن کریم پیدا می‌کنیم. ولی برای این کار، باید ریشه‌کلمه را بشناسیم. مثلاً مستضعفین را در ریشه«ضعف» جست و جو کنیم.
ب ـ فرهنگ آماری کلمات قرآن کریم، اثری 3جلدی، تدوین آقای دکتر محمود روحانی که آسان‌یاب‌تر از کتاب قبلی است و مثلاً همان کلمه مستضعفین را باید در «م» (و سپس «سین» و سپس «ضاء» و غیره) جست و جو کرد.
ج ـ فهارس قرآن، اثر دکتر محمود رامیار که هم فهرست الفبایی(مانند فهرست و فرهنگ دکتر روحانی) به دست داده است و هم فهرست موضوع‌یاب.
اما جمع و جور‌ترین فهرست یا فرهنگ موضوع‌یاب قرآنی اثری است به نام فرهنگ موضوعی قرآن، تدوین کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی(چاپ سوم، انتشارات ناهید، 1377) که در یک جلد و چهارصد صفحه دو ستونی است. مثلاً خمس را باید در «خ» و زکات را در «ز» جستجو کرد. درست مانند فرهنگ معین، یا لغتنامه دهخدا.
5. تاریخ قرآن:
دو تاریخ قرآن، در بازار کتاب امروز وجود دارد. یکی اثر دکتر محمدباقر حجتی به نام پژوهشی در تاریخ قرآن، دیگری که اندکی نایاب است، تاریخ قرآن اثر شادروان دکتر محمود رامیار .
6. اعلام قرآن:
اعلام، جمع کلمه عَلَم است. عَلَم یعنی اسم خاص که گاه جغرافیایی است مانند مَدین، مدینه. گاه تاریخی مانند یکایک پیامبران یا شخصیتهایی چون قارون که در قرآن از آنها یاد شده است. بهترین اعلام قرآن، کتابی است به همین نام از شادروان دکتر محمد خزائلی، چاپ انتشارات امیرکبیر. کتاب کوچک «قرآن شناخت» نوشته‌اینجانب، هم اعلام قرآن را به کوتاهی معرفی کرده است.
7. احکام قرآن:
مراد از احکام قرآن فقه قرآن یا شرح ایات احکام است و مسایلی چون ازدواج و طلاق و کفار و سوگند شکستن و نظیر اینها. بهترین اثر در این زمینه بر مبنای فقه شیعه «احکام قرآن» اثر شادروان دکتر محمد خزائلی است.
8. اخلاق قرآن:
بهترین اثر در این زمینه که هم اخلاق حمیده و هم اخلاق رذیله را شرح می‌دهد فرهنگ واره اخلاق قرآن، اثری جمع و جور و یک جلدی، از دکتر جعفر شعار است.
9. کلیات:
مراد آثاری است که مباحثی کلی و در عین حال لازم در زمینه‌قرآن‌شناسی و قرآن‌پژوهی را معرفی می‌کند. کتاب قرآن شناخت،اثر اینجانب برای همین منظور و برای مخاطبان جوان نوشته شده است و چاپ چهارم آن هم از سوی انتشارات طرح نو انتشار یافت. این کتاب به کلاسها و آموزشگاههای کنکور هم راه یافته است و بسیار دانش‌آموزپسند از آب در آمده است.
اما کتاب مفصل‌تر از این در همین زمینه شناخت قرآن، اثر قرآن‌شناس بزرگ معاصر، استاد حاج سید علی کمالی دزفولی است که از سوی نشر اسوه انتشار یافته است.
10. دایرة المعارف قرآنی:
به فارسی فقط یک اثر، آن هم به تازگی انتشار یافته است. این اثر «دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی» نام دارد که هفده مؤلف، در نگارش آن همکاری داشته‌اند. افتخار جمع و تدوین این اثر با نگارنده این سطور بوده است. این کتاب مشتمل بر 3600مقاله است. مقالات همه امضا و کتابشناسی دارد. زبان و بیان این دانشنامه روشن و همه‌فهم است و داشتن این کتاب، محقق جوان را از داشتن بعضی از کتابهایی که نام بردیم مانند اعلام قرآن و احکام قرآن هم بی‌نیاز می‌گرداند. در این کتاب، بیش از 800کتاب قرآنی عربی، انگلیسی و فارسی معرفی شده است و بیش از 800تن از قرآن‌پژوهان که از این میان دویست زندگینامه از معاصران زنده و به قلم خودشان است.
اینها که برشمردیم و به کوتاهی معرفی کردیم، اساسی‌ترین آثار در میان آثار و مراجع قرآن‌پژوهی است و داشتن آنها نیاز یک دهه تحقیق پژوهشگران جوان را برآورده می‌سازد.
اکنون مناسب دیدم که خوب است اساسی‌ترین منابعی را که من خود سالیان سال،با آنها انس داشته‌ام و ارزش و کارایی آنها، به دستم آمده است، در اینجا معرفی کنم.
1. تفسیر:
در زمینه تفسیر قرآن هنوز تفسیری که برای جوانان و نوجوانان نوشته شده باشد نداریم و بعضی از پیش خود از آنجا که شهرت تفسیر المیزان حضرت علامه طباطبایی ـ اعلی‌اللّه مقامه ـ را شنیده‌اند، به سراغ ترجمه فارسی المیزان می‌روند و این کار درست نیست و چندان حاصلی ندارد،زیرا المیزان برای قرآن‌شناسان و به اصطلاح «منتخبان»[کسانی که به اعلای مطالعات علمی رسیده‌اند و به نوعی از تحصیل عادی و حتی عالی فراغت یافته‌اند] نوشته شده است. لذا در عین آنکه تفسیر مهم و کارآمدی هست، ولی برای از میان سالی به بالا خوب است. حدوداً از 45سالگی به بعد و نه برای 15 25سالگی که مراد ما در این مقاله است. بهترین تفسیری که تا به امروز برای عامه و برای مراجعه کننده، ساده و بدون اطلاعات فراوان قرآنی ـ اسلامی نوشته شده است، تفسیر نمونه است که نزدیک به 30جلد است. خوشبختانه این تفسیر یک خلاصه پنج جلدی دارد. ناگفته نماند که این تفسیر را عده‌ای از فضلای قرآن‌پژوه حوزه علمیه قم،زیر نظر ایت‌الله مکارم شیرازی فراهم کرده‌اند. آری خلاصه پنج‌جلدی این تفسیر، برای نوجوانان و جوانان مناسب است. تفسیر نور جناب حجةالاسلام والمسلمین محسن قرائتی هم زبان و بیان ساده و دلنشینی دارد.
2. ترجمه:
اولین توصیه اینجانب به مخاطبان این مقاله این است که از ترجمه‌های تحت‌اللفظی که طی هزار سال، دوام و رواج داشته است، بپرهیزند و شیفته سخنان کسی یا کسانی که داد سخن می‌دهند و در بیان اهمیت ترجمه قدما کوشا هستند، نشوند، زیرا بنده به تحقیق و تجربه دریافته‌ام که حتی یک ترجمه از صدها ترجمه‌قدما(که دهها نمونه‌آن چاپ شده است) برای امروزیان و به ویژه برای نوجوانان و جوانان مناسب نیست و خوشبختانه در این مدت بیست سال(بعد از پیروزی انقلاب اسلامی)، بیش از ده ترجمه‌خوب، درست، دقیق و مفهوم، به بازار کتاب و فرهنگ عرضه شده است که از آن میان، شش ترجمه را توصیه می‌کنم:
1ـ ترجمه ایت‌اللّه مکارم شیرازی
2ـ ترجمه آقای عبدالمحمد ایتی
3ـ ترجمه آقای محمدمهدی فولادوند
4ـ ترجمه آقای دکتر سید جلال الدین مجتبوی
5ـ ترجمه آقای مسعود انصاری
6 ترجمه بهاءالدین خرمشاهی[زیرا بدون ذره‌ای هوای نفس و دفاع از خود عرض می‌کنم که زبان ترجمه اینجانب بسیار ساده و همه فهم و زودیاب است و استقبال از آن در مدت دوسال و نیم از زمان انتشارش حاکی از همین است].
بشارت بدهم که ترجمه‌ای ویژه کودکان و جوانان نیز به همت یکی از برجسته‌ترین صاحبنظران ادبیات کودکان و نوجوانان یعنی آقای مصطفی رحماندوست در دست تهیه و تدوین است و اولین بخش آن که ترجمه جزء سی‌ام قرآن کریم است و در روانی مانند آب و در زلالی هم مانند آب است، به تعداد کمی چاپ شده و برای نظرخواهی از اهل نظرعرضه گردیده است. تکمیل و انتشار کامل این ترجمه، نقطه‌عطفی در ترجمه قرآن کریم به فارسی است.
3. فرهنگ:
لغتنامه‌های قرآنی عربی و عربی‌ـ‌فارسی فراوان است. یکی از بهترین آنها لسان‌التنزیل اثری از مؤلف گمنام، به تصحیح آقای دکتر مهدی محقق است. ترجمه‌این بنده هم در قطع رحلی، دارای یک واژه‌نامه دوازده هزار مدخلی در پایان کتاب است. اگر کسی واژه‌نامه مفصل‌تر بخواهد بهترین آنها قاموس قرآن نوشته استاد قرشی است که هفت جلد آن در سه مجلد به چاپ رسیده است.
4. فهرستها:
فهرستها، آمار مرجعی هستند که خودشان مراد نیستند، بلکه کلیدی هستند که در تحقیق و مراجعه به قرآن را به روی پژوهش باز می‌کنند.
بهترین فهرستهای ایه‌یاب و واژه‌یاب قرآن کریم،سه اثر است که داشتن هر کدام برای مخاطبان ما کافی است:
الف ـ المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، اثر محمد فؤاد عبدالباقی که حدوداً 60 ـ70 سال پیش تدوین شده و صدها هزار نسخه از آن در جهان اسلام و ایران به طبع رسیده است. کار این فهرست(ها) این است که با جست و جو در آنها در زیر ماده اصلی هر کلمه محل آن کلمه را در قرآن کریم پیدا می‌کنیم. ولی برای این کار، باید ریشه‌کلمه را بشناسیم. مثلاً مستضعفین را در ریشه«ضعف» جست و جو کنیم.
ب ـ فرهنگ آماری کلمات قرآن کریم، اثری 3جلدی، تدوین آقای دکتر محمود روحانی که آسان‌یاب‌تر از کتاب قبلی است و مثلاً همان کلمه مستضعفین را باید در «م» (و سپس «سین» و سپس «ضاء» و غیره) جست و جو کرد.
ج ـ فهارس قرآن، اثر دکتر محمود رامیار که هم فهرست الفبایی(مانند فهرست و فرهنگ دکتر روحانی) به دست داده است و هم فهرست موضوع‌یاب.
اما جمع و جور‌ترین فهرست یا فرهنگ موضوع‌یاب قرآنی اثری است به نام فرهنگ موضوعی قرآن، تدوین کامران فانی و بهاءالدین خرمشاهی(چاپ سوم، انتشارات ناهید، 1377) که در یک جلد و چهارصد صفحه دو ستونی است. مثلاً خمس را باید در «خ» و زکات را در «ز» جستجو کرد. درست مانند فرهنگ معین، یا لغتنامه دهخدا.
5. تاریخ قرآن:
دو تاریخ قرآن، در بازار کتاب امروز وجود دارد. یکی اثر دکتر محمدباقر حجتی به نام پژوهشی در تاریخ قرآن، دیگری که اندکی نایاب است، تاریخ قرآن اثر شادروان دکتر محمود رامیار .
6. اعلام قرآن:
اعلام، جمع کلمه عَلَم است. عَلَم یعنی اسم خاص که گاه جغرافیایی است مانند مَدین، مدینه. گاه تاریخی مانند یکایک پیامبران یا شخصیتهایی چون قارون که در قرآن از آنها یاد شده است. بهترین اعلام قرآن، کتابی است به همین نام از شادروان دکتر محمد خزائلی، چاپ انتشارات امیرکبیر. کتاب کوچک «قرآن شناخت» نوشته‌اینجانب، هم اعلام قرآن را به کوتاهی معرفی کرده است.
7. احکام قرآن:
مراد از احکام قرآن فقه قرآن یا شرح ایات احکام است و مسایلی چون ازدواج و طلاق و کفار و سوگند شکستن و نظیر اینها. بهترین اثر در این زمینه بر مبنای فقه شیعه «احکام قرآن» اثر شادروان دکتر محمد خزائلی است.
8. اخلاق قرآن:
بهترین اثر در این زمینه که هم اخلاق حمیده و هم اخلاق رذیله را شرح می‌دهد فرهنگ واره اخلاق قرآن، اثری جمع و جور و یک جلدی، از دکتر جعفر شعار است.
9. کلیات:
مراد آثاری است که مباحثی کلی و در عین حال لازم در زمینه‌قرآن‌شناسی و قرآن‌پژوهی را معرفی می‌کند. کتاب قرآن شناخت،اثر اینجانب برای همین منظور و برای مخاطبان جوان نوشته شده است و چاپ چهارم آن هم از سوی انتشارات طرح نو انتشار یافت. این کتاب به کلاسها و آموزشگاههای کنکور هم راه یافته است و بسیار دانش‌آموزپسند از آب در آمده است.
اما کتاب مفصل‌تر از این در همین زمینه شناخت قرآن، اثر قرآن‌شناس بزرگ معاصر، استاد حاج سید علی کمالی دزفولی است که از سوی نشر اسوه انتشار یافته است.
10. دایرة المعارف قرآنی:
به فارسی فقط یک اثر، آن هم به تازگی انتشار یافته است. این اثر «دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی» نام دارد که هفده مؤلف، در نگارش آن همکاری داشته‌اند. افتخار جمع و تدوین این اثر با نگارنده این سطور بوده است. این کتاب مشتمل بر 3600مقاله است. مقالات همه امضا و کتابشناسی دارد. زبان و بیان این دانشنامه روشن و همه‌فهم است و داشتن این کتاب، محقق جوان را از داشتن بعضی از کتابهایی که نام بردیم مانند اعلام قرآن و احکام قرآن هم بی‌نیاز می‌گرداند. در این کتاب، بیش از 800کتاب قرآنی عربی، انگلیسی و فارسی معرفی شده است و بیش از 800تن از قرآن‌پژوهان که از این میان دویست زندگینامه از معاصران زنده و به قلم خودشان است.
اینها که برشمردیم و به کوتاهی معرفی کردیم، اساسی‌ترین آثار در میان آثار و مراجع قرآن‌پژوهی است و داشتن آنها نیاز یک دهه تحقیق پژوهشگران جوان را برآورده می‌سازد.
تبلیغات
