دوره های ترتیل(3)قرائت استاد شیخ محمود خلیل الحصری

از دیگر قاریانی که دارای دوره‌های ترتیبی قرآن کریم است، استاد شیخ محمود خلیل الحصری است.
تولد وی در یکی از روستاهای «طنطا» در کشور مصر بود و از آنجا که شغل پدرش حصیربافی بوده، وی به «حصری» مشهور گشته است.
پدر، به دلیل علاقه‌ای که به قرآن کریم داشت، فرزند خود را راهی مکتب قرآن کرد. این مکتب، کیلومترها با روستای محمود نوجوان فاصله داشت و او به دلیل صعب‌العبور بودن راه‌های آن زمان، با پای پیاده طی طریق می‌کرد و به گفته خودش در طول راه، شیرین‌ترین آیات را انتخاب می‌کرد و زیر لب زمزمه می‌کرد.(1)
در واقع حال و هوای پاکِ کودکی، آب و هوای لطیف روستا و آهنگ ملکوتی قرآن کریم، چیزهایی بود‌ند که از همان آغاز شخصیت محمود خلیل الحصری را شکل می‌دادند.
در مورد قرائت تجویدِ حصری، گاهی دیده می‌شود که برخی اساتید محترم کشورمان، قرائت حصری را قرائتی قابل اعتنا نمی‌شمارند و حتی این موضوع را به قرآن آموزان نیز القا می‌کنند. لکن لازم است گفته شود، ممکن است قرائت حصری، از لحاظ برخی تکنیکهایی که در زمینه قرائت، پدید آورده شده، در سطح چندان بالایی قرار نداشته باشد. ولی نبایستی چنین چیزی، موجب سبک شمردن روش و سبک وی گردد. زیرا قرائت وی، نمادی از قرائت بی‌پیرایه و بی‌آلایش است و در نوع خود، ناخالصی‌ای به درون آن راه نیافته است.
متانت و تقید به اصول قرائت و دانسته‌های آن، از ویژگی‌های قرائت استاد حصری است و با اینکه با نغمات و مقامات آشنایی کامل داشته، اثری از افراط در بکارگیری این موارد در قرائتش به جانگذاشته است. در حالی که می‌بینیم در یک جامعه اسلامی تمامی قاریان قرآن به عملیات خاص و خیره کننده، صوت و لحن و به کارگیری نغمات دست می‌زنند، تا جایی که این کار به صورت اصلی تفکیک ناپذیر از قرائت قرآن درمی‌آید و قرائت قاری مقیدی، چون حصری در حاشیه قرار می‌گیرد.
با این اوصاف، قرائت وی زیبایی و طراوت خاص خود را داراست. حصری، در حدود سالهای 1350 سفری به ایران داشته و از شهرهای قم و مشهد دیدار کرده است. در مشهد مقدس دیداری با آیت اللّه میلانی‌(ره) داشته و در شهر قم نیز در آستانه مقدسه حضرت معصومه‌(س) به قرائت بخشی از قرآن (آیات 28 تا 35 سوره احزاب که شامل آیه تطهیر است) پرداخته و این قرائت که سالها مورد استفاده قرار گرفته، نمونه‌ای از زیبایی و هنر است.
گفتنی است که وی در زمان خود به عنوان «شیخ القرا»(2) و به تعبیر صحیح‌تر به سمت ریاست انجمن قاریان مصر برگزیده شده و این حاکی از مهارت و استادی وی است که مورد اعتماد دیگر قاریان هم زمان خویش بوده است.
یکی از موارد تقید حصری این بوده که قرائت بیش از یک روایت (حفص، ورش و…) را در یک جلسه واحد جایز نمی شمرده است. یعنی معتقد بود آغاز قرائت به هر روایتی که باشد، رعایت آن تا آخر قرائت لازم و واجب خواهد بود.
همچنین اکثر قریب به تمام قرائات تجوید وی، قرائت حفص از عاصم می‌باشد و نگارنده به قرائتی از سوره نور توسط ایشان دست یافتم که به قرائت «ابن‌کثیر» می‌باشد.
این در حالی است که برخی قاریان در یک جلسه قرائت و بلکه در یک نَفَس، جهت هنرنمایی‌های خود، چندین روایت را با هم می‌خوانند.
وی چنین اعمالی و حتی کمتر از آن را به هیچ وجه جایز نمی‌شمرد و قرّا دیگر را نیز از این عمل به‌شدت نهی می‌کرده است.(3) در میان قاریان مصری، کسانی که این اصل بسیار مهم را رعایت می‌کنند و نیز به طور کلی از رسمیت بخشیدن به قرائات و روایات دیگر (غیر از روایت صحیح و مشهور حفص از عاصم) خود‌داری می‌کنند، بسیار اندک‌اند «شیخ ابوالعینین شعیشع» و تا حدودی «شحات انور»، از این دسته‌اند.
توضیحی در مورد موضوع اختلاف قرائات لازم است و آن اینکه در آغاز نزول قرآن پیامبر‌اکرم‌(ص) جهت تسهیل ترویج قرآن و تشویق افراد به آموختن قرآن، وجوه مختلفی را که اصحاب می‌خواندند، تجویز می‌فرمود. تا اصحاب کم‌کم نسبت به خواندن صحیح و اصل قرآن توانایی و تسلط پیدا کنند. اختلاف لهجات و نیز تعصبات قبیله‌ای عرب جاهلی در این تسهیل بی‌تأثیر نبوده است. البته این تسهیل، بدون حساب و کتاب نبوده بلکه قیودی داشته، از جمله آنکه: هرکس همانگونه که آموخته بخواند و قرائات در هم خلط و مزج نگردد و وضعی غریب پیش نیاید.(4) به گفته برخی محققان این تسهیل امروز نیز وجود دارد. البته نه به صورت پدید آوردن قرائات جدید، بلکه به این صورت که قرائت قرآن تا جایی که ممکن است برای افرادی که با آن آشنایی ندارند و یا در قرائت قرآن با مشکل مواجه‌اند آسان گرفته شود تا به مرور زمان خواندن آنها اصلاح و تقویت گردد.(5) که نظری مفید و ارزشمند است.
استاد محمود خلیل الحصری، غیر از قرائتهای تجوید، دارای سه دوره ترتیبی است:
1 ـ دوره‌ای سی ساعته.
2 ـ دوره‌ای در چهل وسه ساعت که حالت آموزشی دارد
3ـ دوره‌ای به روایت ورش از نافع.
درباره انگیزه وی در قرائت دوره ترتیبی گفته شده است که: طی سفری به کویت به قرآنی برمی‌خورد که پس از خواندن، متوجه تحریفاتی در الفاظ آن می‌گردد. پی‌گیری حصری او را متوجه این نکته می‌کند که این قرآن در اسرائیل و از سوی صهیونیسم و به هدف ضربه زدن به قرآن مجید، چاپ شده است. استاد، ردّی براین عمل می‌نگارد و منتشر می‌سازد و نیز به قرائت تمام قرآن برروی نوار اقدام می‌کند و این اولین دوره ترتیبی تلاوت شده است.(6)
با توجه به آنچه درباره مسأله عدد قرائات گفته شد، احتمال دارد وی دوره «ورش» را نیز به همین منظورتلاوت کرده باشد. زیرا همانگونه که گفتیم، حصری، از کسانی است که در قرائت تحقیق خود نیز جایگاه چندانی را برای قرائات دیگر در نظر نمی‌گیرد و تخصیص دوره‌ای مستقل به روایت ورش، محل تأمل می‌باشد. هرچند قرائات متعددی از سوی فقها تجویز شده است و در این بین قرائت عاصم و نافع شایسته‌ترین آنهاست و دارای صحیح‌ترین اسناد و برخوردار از فصیح‌ترین لهجه‌ها و لغات می‌باشد.(7)
حصری ـ چنانکه گفته شد ـ دوره دیگری را در چهل و سه ساعت تلاوت کرده که عنوان دوره آموزشی به خود گرفته است. از ویژگیهای این دوره، تأنی در تلاوت است و به همین دلیل محدود به قالب سی ساعتی نگردیده است. زیرا امروزه تصوری وجود دارد که دوره ترتیبی عادی قرآن، حتماً بایستی در سی کاست یک ساعتی و یا معادل آن خوانده شود و بقیه نیز از آن تبعیت کنند. حال آنکه آموزه‌های قرآن و حدیث از این تقیدات قالبی ابا دارند و قرائت قرآن بسته به شرایط سنی و جسمی اشخاص و حالات گوناگون هرشخصی در ساعات شبانه روز و نیز مواضع مختلف قرآن متفاوت است. ممکن است گروهی قرآن را در سی ساعت به پایان برند و عده‌ای در پنجاه ساعت و شماری دیگر در بیست ساعت.
از امام رضا(ع) ذیل دستور الهی «فاقرءوا ما تیسّر منه» آمده است: « قرآن را چندانکه از خشوع قلب و صفای درون برخوردار هستید بخوانید». پیامبر‌اکرم(ص) نیز فرموده‌اند: «قرآن را چندان که قلوب شما با آن انس یافته بخوانید و چون رویگردانی پدیدار شد، قرائت را به پایان برید».(8)
اصل دیگری که حصری در قرائت خود ـ چه قرائت تجوید و چه دوره‌های ترتیبی ـ همواره مورد توجه قرار می‌دهد، مسأله وقف و ابتدا است. گفتنی است خود وی دارای آثار مکتوبی در زمینه علوم قرآنی می‌باشد که از آن جمله کتابی با نام «معلم الاهتدا الی معرفة الوقف والابتدا»(1) است که به فارسی ترجمه گردیده است.
وی از معدود قاریانی است که هیچگاه از وقف بررؤوس آیات تخطی نمی‌کند و تا آنجا که نگارنده بررسی کرده، در همه قرائتهای تحقیقی و ترتیبی این اصل را رعایت کرده است. تنها مورد استثنا همان آیه 151 سوره صافات است که به آیه بعد به دلیل مفهوم آیه متصل کرده‌اند:
اَلا إِنَّهُم مِن اِفکِهِم لَیقُلوُنَ وَلَــدَ اللّهُ وَإِنَّـهُـم لَکاذِبُونَ
نظیر این مورد را در معرفی دوره ترتیبی منشاوی نیز آوردیم.
اکنون، نظری اجمالی به دوره‌های ترتیبی وی می‌افکنیم:
دوره سی ساعتی وی، نخستین دوره ترتیبی تلاوت شده است که با سوره حمد و بقره آغاز می‌شود و از سرعت نسبتاً زیادی برخوردار است و این سرعت محسوس می‌باشد. در بخشهای بعدی این سرعت کاهش می‌یابد. این دوره دارای زیبایی و متانت خاص خود است و مسایلی که پیش از این، مورد اشاره قرار گرفت در آن‌رعایت شده است. محمود خلیل الحصری از یک‌سو به مسأله وقف و ابتدا ـ چنانکه اشاره شد ـ توجه زیادی دارد و از سوی دیگر برخی مبانی و نظرات خود را اعمال کرده که در مواردی مغایر با وقفهای مطلق است. به عنوان مثال در آیه‌125 سوره بقره چنین تلاوت کرده است:
«وَإذْ جَعَلْنَا الْبَیتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَأمْناً وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إبْراهِیمَ مُصَلّی وَعَهِدْنا (وقف) إلی إبْراهِیمَ وَإسْمعیلَ أنْ طَهِّرَا بَیتِی…»
و در بخشی از آیه 102 سوره بقره چنین خوانده است:
« وَما یعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یقُولا إنّما نَحْنُ فِتْنَة فَلاتَکْفُرْ فَیتَعَلَّمُونَ مِنْهُما…»
در واقع وی از برخی وقوف مطلق که در مصاحف به خط طاهر خوشنویس، حبیب اللّه فضایلی، نیریزی، رأفت الارزنجانی، حامد الآمدی و دیگران با «ط» مشخص شده‌اند، گذر می‌کند.
این در حالی است که در دوره آموزشی به عکس چنین حالتی عمل کرده است. یعنی در جاهایی که موردی برای وقف مطلق و غیر آن وجود ندارد، وقف کرده است. «وَلِلّهِ ما فِی السَّماواتِ وَما فِی الأرْضِ (وقف) لِیجْزِی الَّذینَ اَساءُوا بِما عَمِلُوا وَ یجزِی الَّذینَ اَحْسَنوا بِالْحُسْنی». (سوره نجم، آیه 31)
«قالُوا کَذلِکِ (وقف) قالَ رَبّکِ (وقف) انَّهُ هُوَ الحَکیمُ العَلیمُ».(سوره ذاریات، آیه 30)
حالات فوق موجب بروز احتمالاتی جدید در معنای آیات می‌گردد و بحثهایی را پدید می‌آورد.
دوره روایت ورش وی، دارای قرائتی کند است و وقفهای شش حرکتی روایت «ورش» از نافع باعث کاهش بیشتر سرعت قرائت می‌شود. این دوره تا آنجا که نگارنده یافته از کیفیت صوتی خوبی برخودار نمی‌باشد.
1 ـ زندگی‌نامه قاریان مشهور جهان، قم، مؤسسه نوار استاد مطهری، زمستان1374، ص55.
2 ـ گزیده تلاوت قاریان معروف جهان، شرکت حکمت بیان، تهران، بی‌تا.
3 ـ گفتگوی نگارنده با شیخ ابوالعینین شعیشع.
4 ـ حجتی، سید محمد باقر، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، دفتر نشر فرهنگی اسلامی، تهران، 1368، ص283.
5 ـ شاهین، عبد‌الصبور، تاریخ القرآن الکریم، بحث الاحرف السبعة.
6 ـ زندگی‌نامه قاریان مشهور جهان.
7 ـ پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، ص 363.
8 ـ مجمع البیان، ج10، ص576.