دوره های ترتیل / قرائت محمدعلی پرهیزگار

یکی از دوره‌های مشهور قرائتِ ترتیبی قرآن کریم، دوره‌ای است که توسط حافظ و قاری ممتاز کشورمان جناب آقای علی پرهیزگار، تلاوت شده است. ایشان در کشور چهره‌ای شناخته شده است.
کسانی که با وی سابقه آشنایی دارند، خُلق و خُوی قرآنی وی را تصدیق می‌کنند و تواضع‌اش را می‌ستایند. او از کسانی است که دو حسنِ حفظ و قرائت قرآن را با هم جمع کرده است.
از دیگر نکات مثبت وی، حُسن بصیرتی است که در موضوعات مربوط به تعلیم و ترویج قرآن کریم دارد.
ایشان مهم‌ترین نیاز جامعه را «خواندن» قرآن مجید می‌داند و معتقد است باید کاری انجام گیرد تا مردم به این مهم، که مورد غفلت قرار گرفته و به ضعف وقلّت گراییده بپردازند. وی سخن گفتن از تفسیر، مفاهیم و موارد مشابه را به مراحل بعدی موکول می کند.
او نقش تشویق را در ترویج قرآن بسیار ارزنده می‌داند و برای شروع آموزش قرآن به کودکان، سنّی را معین نمی‌‌کند. همچنین معتقد است؛ کسی که به سراغ حفظ قرآن می‌رود؛ نباید در این اندیشه باشد که حفظ قرآن را در چه زمانی به پایان خواهد برد.
استاد پرهیزگار، در یکی از مصاحبه‌های خود به برخی قرائتهای فاقد اثر مطلوب که در جامعه رواج دارد، اشاره کرده است(1) از دیگر توصیه‌های ارزشمند ایشان، خودداری از روشهای معمول، یعنی شناساندن حروف، علائم، صداها و قواعد به کودکان و نوجوانان قرآن آموز و لزوم بهره‌گیری از روشهای سمعی و وارد کردن آنان در جریان مستقیم صوت قرآن است. او نوارهای قرآن را به شرطی عملی می داند که در درجه اول، درست انتخاب شوند و در درجه دوم، برمبنای روشی صحیح از آنها استفاده گردد. همچنین دوره‌های ترتیبی، محمود خلیل الحصری و محمد صدیق منشاوی را از بهترین‌ها می‌شمارد.(2)
تقریباً تمامی آنچه آقای پرهیزگار ضمن موارد فوق به زبان آورده، با قرآن، حدیث و یافته‌های علمی‌نوین مطابقت دارد. حال با‌این تمهید به‌معرفی اجمالی دوره‌ترتیبی استاد‌پرهیزگار می‌پردازیم.
دوره ترتیبی استاد پرهیزگار، اولین دوره‌ای است که توسط یک قاری و حافظ شیعی در کشور ما تلاوت گردیده است. ایشان این دوره‌ را به اصرار برخی اساتید تلاوت کرده و بحمدللّه در کشور مورد استقبال قرآن دوستان قرار گرفته است. تاریخ تلاوت این دوره به بیش از ده سال قبل باز می‌گردد و شاید به دلیل همین تقدم زمانی باشد که در کنار محاسنی که دارد، برخی ضعف‌ها نیز در آن به چشم می‌خورد. به این معنا که اگر او هم اکنون فرصت و امکان تلاوتی جدید می‌یافت، بسیاری از این اشکالات که به نظر می‌رسد، خود ایشان نیز برآنها وقوف یافته و برطرف می‌کردند.
از جمله نقاط قوّت دوره ترتیبی استاد پرهیزگار، صدای صاف و شفاف ، ادای واضح و قوی حروف وعبارات قرآنی و ادای مدهای مستحب و اجرا شدن این دوره، توسط یک جوان شیعی حافظ قرآن و برخوردار از اخلاق قرآنی است.
اما با همه این اوصاف، این دوره از ضعف‌هایی برخوردار است که نقد آنها لازم می‌باشد.
نخستین اشکال این دوره، عدم رعایت مسأله وقف و ابتدا در آن است. بسیاری از وقوف مطلق درون آیات و حتی وقف برسر آیات رعایت نشده و در برخی سور آخر قرآن، گاه چندین آیه متصل به یکدیگر خوانده می‌شوند.
حال آنکه، مسأله وقف و ابتدا، یکی از مهمترین ارکان تلاوت قرآن کریم و یکی از دو رکن ترتیل (به معنای قرآنی آن) است(3) و دارای ارتباط مستقیم و پیوندی ناگسستنی با معنا دهی آیات نورانی آن است. این‌مسأله،‌سنت‌بسیار ارزشمندی است که علاوه بردلالت ظاهر‌آیات الهی و با‌نظم آهنگینی که کلام وحی ایجاب می‌کند واز معلّم قرآن وخاتم رسولان به جای مانده است و در برخی از روایات براین نکته تأکید شده که پیامراکرم‌(ص)، قرائت خود را به صورت آیه آیه در می‌آورد.(4)
ناگفته نماند، بعدها برخی قاریان، میان آیاتی که با بعد از خود ارتباط دارند و آیاتی که ارتباط ندارند، جهت وصل یا عدم وصل آنها، تفکیک قائل شدند. ولی اطلاق اخباری «تطیر خبرا خیر و عدم ذکر استثنا» در آنها و نیز موسیقی و نظم آهنگ کلام الهی، جایی برای این گونه تفکیک‌ها باقی نمی‌گذارد.
متأسفانه، این سنت ارزشمند نبوی همواره مورد بی‌توجهی قرار می‌گیرد و موجب پدید آمدن حالتی ناشایست در قرائات می شود. تمامی این نقایص را نباید متوجه جناب آقای پرهیزگار دانست، بلکه این ضعف و اشکالی عمومی است که در امر آموزش قرآن کریم در کشور ما وجود دارد و از همان آغاز قرآن آموزی، اهمیت وقف تبیین نمی‌شود و هم گام با عبارتی که از قرآن فراگرفته می‌شود، وقوف آموزش داده نمی‌شوند و این برخلاف آن چیزی است که در صدر اسلام وجود داشته است(5). قسمتی از این ضعف نیز ـ چنانکه اشاره شد ـ به ظرف زمانی تلاوتِ دوره آقای پرهیزگار باز می‌گردد.
به عنوان نمونه، سه آیه نخست سوره مبارکه حاقه و آیات بیست و نه و سی سوره مبارکه معارج در دوره استاد پرهیزگار به یکدیگر متصل گردیده‌اند.
نکته دوم در قرائت استاد پرهیزگار این است که نحوه قرائت و آهنگهای به کار گرفته شده و کم و زیاد شدن ارتفاع صدا، گاهی به حدی شدید می‌شود که از معنویت قرائت تا حدی کاسته می‌شود ـ‌نظیر آیه 31 سوره معارج و آیات 15 و16مزمل‌ـ. در صورتی که در روایات متعدد، خواندن قرآن همراه با حزن، رقّت و آرامش توصیه شده است(6) آنچه در نحوه قرائت معصومین‌(ع) نقل شده، گواه همین مطلب است. عبارات قرآنی، همچون معانی آن، دارای حالتی از «شکوه و جلال» است و اظهار این اوصاف در صوت قرآن لازم می‌باشد.
نکته سوم، وجود حالتی است که در اصطلاح خواندن، «تحریر» نامیده می‌شود. جناب آقای پرهیزگار، گاهی هنگام وقف در اواخر آیات، به صدای خود حالت تحریر می‌بخشد. هرچند تحریر و یا به قول حدیث، «ترجیع» در تلاوت «تحقیق» قاریان جدید دیده می‌شود. ولی خوشبختانه نوع دوره‌های ترتیبی از این عارضه مصون مانده‌اند، حق هم همین است. زیرا، در قرائتی که ملاک و معیار «ترتیل» تلقی می‌شود اصل برمتانت و وقار لحن است. مدهای موجود در آیه هجده وبیست و دو سوره مبارکه مجادله برخوردار از حالت مزبور می‌باشند.
تذکر مطلبی ضروری است و آن این که، در این قبیل نوشتارها، مقصود بررسی دوره‌ها از لحاظ صوت، لحن و تجوید نیست، زیرا این کار اگر لازم باشد. به عهده دیگران است، بلکه آنچه مد نظر می‌باشد، سنجش آنها برحسب رهنمودهای قرآن و حدیث می‌باشد.
به امید روزی که همه فعالیتهای قرآنی ما و از آن جمله قرائت قرآن کریم مبتنی بررهنمودهای ارزشمند قرآن و