نگارش قرآن در عصر پیامبر (ص)

گـر نبودی کوشش احمد تو هم می‌پرستیدی چو اجدادت صنـم
انـدرین وادی مرو بی‌‌این دلیل لا احبّ الآفلین گو چون خلیل
«مولوی»
قرآن کریم، متشکل از واژگان عربی است که آنها هسته‌های زنجیره آیات را می‌سازند و آیات نیز به نوبه خود ساختمان بسته و پیوسته سوره‌ها را. اکنون پرسشی که در میان است، این است که آیا سبک و ساختار کنونی قرآنی که در دست ماست، در عهد رسول خدا(ص) و توسط ایشان شکل گرفته است و یا اسباب و عوامل دیگری در ساز و کار این موضوع سهیم بوده‌اند؟
مناسب آن است که جهت نتیجه‌گیری از این پرسش، آن را تجزیه نموده، اجزای آن را به صورت گزینه‌ای مورد ارزیابی قرار دهیم. به عبارت دیگر، در این‌جا، ما با سه سؤال مواجهیم:
اول آنکه، ساختار الفاظ و عبارات قرآن که هسته‌های بنای آیات را تشکیل می‌دهند، توسط چه کسی صورت پذیرفته است؟
دوّم آنکه، ترتیب و چینش آیات و تشکیل ساختمان منسجم هرسوره چگونه و توسط چه کسی شکل گرفته است؟
سوم آنکه، ترتیب و تنظیم جایگاه سوره‌ها به سبک موجود در مصحف، که از سوره حمد آغاز و به سوره ناس ختم می‌گردد، توسط چه کسی شکل گرفته است؟
نخست لازم است اشاره‌ای به مفهوم این واژه‌ها بکنیم. «آیه»، در لغت به معنای علامت، نشانه و دلالت است. این کلمه در قرآن دارای کاربردهای متعددی همچون نشانه روشن و منشأ پند و عبرت است. «وَلَقَد آتَینا مُوسی تِسعَ آیاتٍ بَینات»،(سوره اسراء، آیه 101). «فَالیومَ نَنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلفَکَ آیةً»،(سوره یونس، آیه 92). «اَتَبنُونَ بِکُلَّ رِیع آیةً تَعبَثُون»،(سوره شعراء، آیه 128). همان‌طور که در یک اصطلاح خاص، برجملات و قطعات قرآن که مرکب از حروف و کلمات است و کوچکترین واحدهای قرآن است «آیه» اطلاق شده است. «تَلکَ آیاتُ الکِتابِ الحَکیم»،(سوره لقمان، آیه2). این اصطلاح که ویژه آیات تشریعی و مربوط به خود قرآن است، در عصر پیامبر اکرم(ص) و ائمه‌(ع) رایج و متعارف بوده است. از «اَنس» نقل شده است که رسول خدا(ص) فرمودند: «هر کس صد آیه از قرآن را بخواند از غافلان به شمار نمی‌آید».
بنابر رأی مشهور، نخستین آیات نازل شده، آیه‌های آغازین سوره علق است: «اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَق… ما لَم یعْلَم» و آیات آخر سوره بقره: «وَاتَّقُوا یوْماً تُرْجَعُونَ فِیه إِلَی اللّهِ ثُمَّ تُوَفّی کُلُّ نَفْسٍ ما کَسَبَتْ وَهُمْ لا یظلَمُونَ».
1 ـ تجلّی وحی الهی در قالب واژگان عربی
همان‌گونه که پیشتر یادآوری گردید، از متن قرآن کریم صراحتاً استفاده می شود که تفصیل یابی و تفریق قرآن در قالب الفاظ معین و ترکیب جملات و آیات، وحی است از طرف خداوند و پیامبر(ص) هیچ نقشی در آن نداشته است. «وَقُرآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلی النّاسِ عَلی مُکثٍ وَنزّلناهُ تَنْزیلاً»،(سوره اسراء، آیه 106). «اِنّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیّاً لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ. وَانّهُ فِی اُمِّ الْکِتابِ لَدَینا لَعَلی حَکیمْ».(سوره زخرف، آیه 3 و4)
بدین سان، این طور نبوده است که معانی و حقایق برقلب پیامبر القا گردد و آن حضرت آنها را در قالب عبارات خویش ریخته باشد. به بیان دیگر، چنین نیست که وحی «تجربه» شده و سپس «تعبیر» انسانی به خود گرفته باشد. از همین روی، امت اسلامی به اتفاق براین عقیده‌اند که ساختار کلمات و تشکیل آیه‌های قرآن، وحی خداوند است و اساساً، قرآن بودن قرآن و اعجاز متن آن در همین است که پیام‌های والای الهی در قالب الفاظ ویژه، و ساختار و ترکیب جملات مخصوص، اعجاز قرآن را پدید آورده است به طوری که هیچ‌کس را یارای مانند سازی آن نیست. این نکته برای زبان شناسان عرب که با قرآن آشنایی دارند، به‌خوبی ملموس است که حتی سخنان و احادیث رسول خدا(ص) نیز با قرآن تمایز چشمگیری دارد.
2 ـ معماری وحی و ساختمان سوره‌ها
«سوره» از ریشه «سُؤر» به معنی باقیمانده و بازمانده چیزی است و ممکن است منظور آن باشد که قرآن باقیمانده و مکمّل شرایع الهی است که برپیامبران پیشین نازل نشده بود و به عنوان اکمال دین و شریعت برپیامبر خاتم(ص) وحی گردید. یا از ریشه «سور» به معنی رفعت، منزلت و حصار شهر نیز آمده است. سوره‌های قرآن، مجموعه آیاتی هستند که به وسیله «بسم اللّه الرحمن الرحیم» از همدیگر جدا شده‌اند.
کمترین شماره آیات در یک سوره، سه آیه است (سوره کوثر) و بیشترین آنها 286 آیه (سوره بقره) است.
اوّلین سوره کاملی که برپیامبر نازل گردید، سوره حمد و آخرین آنها سوره «نصر» است. بی‌گمان زنجیره آیات در هرسوره و ساختمان سوره‌ها و قرار دادن «بسم اللّه» در آغاز هرسوره و تعیین نام آنها توقیفی و توسط رسول خدا(ص) انجام گرفته است. جلال الدین سیوطی، موضوع یاد شده را مستند به نصوص قطعی و اتفاق دانشمندان اسلامی می‌داند.(1) هرچند ممکن است سوره‌ها و همین‌طور آیه‌های قرآن در طول تاریخ قرآن، به حسب محتوایشان از سوی دانشمندان اسلامی نام‌های دیگری نیز یافته باشند، لیکن آن چه مسلّم است این است که متن تمام سوره‌ها در روزگار حضور رسول خدا(ص) و با نظارت ایشان نگاشته شد و در زمان حیات آن حضرت، قرآن به عنوان مصحف کامل درآمد. چنانکه احمد حنبل دانشمندِ محدثِ اهل سنت روایاتی چند در این‌باره نقل کرده که پیامبر خدا(ص) فرمود: «من ادام النظر الی المصحف متّع ببصره، آن کس که نگاه خویش برمصحف دوزد، از بینایی چشم خویش بهره‌مند خواهد گردید».
3 ـ تعیین جایگاه سوره‌ها به شیوه فعلی
تعیین جایگاه سوره‌ها به شیوه فعلی، هرچند غالب مصادیق آن به حسب ترتیب نزول می‌باشد، اما در مصادیقی که معیار ترتیب نزول رعایت نشده است، مانند سوره‌های بزرگ آغاز قرآن، این را نیز گروهی از دانشمندان اسلامی مربوط به عصر رسول خدا(ص) و به دستور ایشان می‌دانند،(2) و بعضی مربوط به زمان بعد از رسول خدا(ص) می‌دانند. هرچند که مصدر تقسیم و ترتیب ایشان نیز اشاره‌ای از پیامبر بوده است که فرمود: «به جای تورات هفت سوره بزرگ قرآن «سبع طوال» و به جای انجیل«مثانی» ـ سوره‌هایی که بسیار خوانده می‌شود، یعنی از هود تا نحل ـ و به جای زبور «مئین» ـ سوره‌هایی که حدود صد آیه دارد ـ را به من داده‌اند و نیز سوره‌های «مفصّلات» ـ سورهای کوتاه که مکرر با «بسم اللّه» از هم جدا می‌شود ـ و قرآن مهیمن است و علاوه برسایر کتب آسمانی به من داده شده است».(3)
البته پس از آنکه معلوم گشت متن سوره‌های قرآن توقیفی و توسط رسول خدا سامان یافته است، این موضوع چندان ثمره علمی و عملی ندارد که ترتیب سوره‌ها به سبک کنونی را، کار پیامبر تلقی نماییم و یا سلیقه و اجتهاد صحابه، که نشأت یافته از سخن پیامبر‌اکرم(ص) بود. گرچه برخی خواسته‌اند به ارتباط ویژه‌ای میان اختتام هرسوره و شروع سوره دیگر قائل شوند، لکن ممکن است این ارتباط و مناسبت درباره سوره‌هایی صدق کند که در آنها ترتیب نزول حفظ شده است. یا آنکه ترتیب تقریبی تقدّم سور طولانی و سپس صدگان‌ها و متوسط‌ها، تا سوره‌های کوتاه مبتنی بریک معنای مشخص و نظم آهنگ ویژه‌ای است که می‌بایست در جایگاه خاص خود تأمل گردد.
1. ر. ک: الاتقان سیوطی 1/172.
2. بدرالدین زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، 1/256.
3. مجمع البیان طبرسی، 9/14، الاتقان سیوطی 1، نوع 17.