امام علی علیه السلام، شهید ماه رمضان

شهید ماه رمضان و شوق شهادت
شهادت اجر و مزد جهاد است. یعنی آن کس که در راهِ احیای دین خدا و زنده کردن ارزشهای معنوی و اخلاقی و اِماته و اضمحلال ضد ارزشها قیام و اقدام می‏کند، از سرپل شهادت می‏گذرد و همراه با خیل عظیم انبیا، شهدا، صدیقان و صالحان به روح و رضوان بارمی‏یابد و با دیدن آن نعمت‏ها و نیل به آن تنعّمات آرزو می‏کند که ای کاش بازماندگان من می‏دانستند که خداوند با من چه کرد وچه کرامت و مقامی در انتظار من بوده است: ﴿یا لیْت قوْمی یعلمون٭ بما غَفَرلی ربّی وجعلنی من المکرمین﴾[۱] . لذا هیچ گونه نگرانی و اضطرابی برای او نیست.
آن کس که به این مقامات آشناست و از آنها خبر دارد به ما می‏گوید: شما نیز قبل از حرکت برای زیارت سیّد و سالار شهیدان سه روز روزه بگیرید و پیش از حرکت غسل کنید و آن گاه که به کنار فرات رسیدید غسل را تجدید کنید و پس از باریافتن به محضر آن امام همام(علیه‏السلام) از خدا بخواهید و آرزو کنید که شما نیز به چنین مقامی باریابید: «فیالیْتنى کنْتُ معکم فأفوز معکم»[۲] ؛ ای کاش من نیز با شما می‏بودم و همراه شما به فوز و رستگاری می‏رسیدم. آن که سبقت گرفت و به‏کوی محبوب رفت، به بازماندگان می‏گوید: ای کاش می‏آمدید و می‏دیدید که اینجا چه خبر است. چنانکه ادامه‏دهندهٴ راه او، در انتظار به سرمی‏برد و می‏گوید: ای کاش با شما می‏بودم. به هر صورت هر دو گروه بر سر پیمانی که برای جهاد در راه دین و فداکاری در راه آیین الهی بسته‏اند صادقانه ایستادگی کرده و می‏کنند: ﴿من المؤمنین رجالٌ صدقوا ما عاهدوا الله علیْه فمنْهم من قضی نحْبه ومنهم من ینتظر وما بدّلوا تبدیلا﴾[۳] .
آنچه ذکر شد منفعتی است که مستقیماً به خود مجاهد می‏رسد. اما منفعتی که از رهگذر جهاد او به جامعه و مکتب می‏رسد فراوان است که به یکی از آنها در این بیان امیرالمؤمنین(علیه السلام) اشاره شده است: «فرض الله…الجهاد عزّاً للإسلام»[۴] ؛خدای سبحان نبرد و مبارزهٴ با طاغیان و مستکبران را برای تأمین عزت اسلام و مسلمین واجب کرده است.(چنانچه قبلا گذشت)
امیرالمؤمنین(علیه السلام) می‏فرماید: «إنَّ أکرم الموت القتل والّذى نفس إبن‏أبى‏طالب بیده لألف ضربةٍ بالسَّیْف أهون علىَّ من میتة علی الفراش»[۵] ؛ مرگ درجات و مراتبی دارد که گرامی‏ترین درجه و بالاترین مرتبهٴ آن کشته شدن در راه خداست. قسم به کسی که جان پسر ابوطالب در دست قدرت اوست هزار ضربهٴ شمشیر در راه خدا برایم آسان‏تر از مرگ در بستر است. در جنگ صفین، وقتی که گروهی تعجیل نکردن آن حضرت در شروع جنگ را بر ترس از مرگ حمل کردند، فرمود: «فَوَاللهِ ما اُبالى دخلتُ إلی الموت أو خرج الموت إلىَّ»[۶] ؛ به خدا سوگند باک ندارم که آگاهانه به سوی مرگ بروم و آن را در آغوش بکشم یا این که مرگْ ناگهان به سراغ من بیاید و مرا دربر بگیرد.
چنان که پس از ماجرای سقیفه وقتی عمویش عباس و نیز ابوسفیان به آن حضرت پیشنهاد بیعت دادند، فرمود: شرایط طوری شد که اگر چیزی بگویم، می‏گویند: به طمع حکومت و ریاست سخن گفته و اگر سکوت کنم می‏گویند: از ترس مرگ ساکت شده است. سپس فرمود: هیهات، بعد از آن همه جنگها و مبارزات از مرگ بترسم. به ذات ذوالجلال سوگند که علاقهٴ پسر ابوطالب به مرگ بیش از علاقهٴ طفل شیرخوار به پستان مادر است؛ «هیهات بعد اللَّتیّا والّتى والله لابن أبى‏طالب آنس بالموت من الطّفل بثدى اُمّه». آن گاه به علت سکوت خود اشاره کرد و فرمود: از مطالب و حوادثی آگاهی دارم که اگر آنها را بازگو کنم و شما را از آنها آگاه سازم، آرامش و قرار را از شما می‏گیرد[۷] .
لذا در پایان عهدنامهٴ آن حضرت به مالک اشتر آمده است: «وأنا أسئل الله بسعة رحمته وعظیم قدرته… أن یختم لى ولک بالسَّعادة والشَّهادة»[۸] ؛ از خدا می‏خواهم که عاقبت ما را به سعادت و شهادت ختم کند. در حالی که خود آن‏حضرت، هم فرماندهٴ کلّ قواست و هم حاکم جامعهٴ اسلامی و ضمن تنظیم‏دستورالعمل و منشور حکومتی، مالک اشتر را به عنوان فرماندهٴ لشکر ووالی‏سرزمین مصر اعزام فرموده، او را به تحصیل شوق شهادت دعوت می‏کند.
همچنین این دعا به طور ضمنی به مالک اشتر می‏فهماند که اگر برای رسیدن به منصب و مقام دنیایی به دیار مصر حرکت می‏کنی، بدا به حال تو. ولی اگر به این فکر هستی که در قبال مقام و منصبی که به استقبال تو می‏آید، انجام وظیفه کنی خوشا به حال تو.
بنابراین، کارگزار نظام علوی سعید و شهید است. کسی که سعادت را در سلامت دنیایی خود می‏پندارد راه مالک‏اشتر را نمی‏پیماید و قهراً علوی‏منش هم‏نخواهد بود. چون فکر اموی در سر دارد هر چند نام علی(علیه‏السلام) بر لب داشته باشد کسی همتای مالک‏اشتر است و در راه او قدم برمی‏دارد که سعادت را در شهادت دانسته، از هیچ چیز برای احیای دین دریغ ننموده و در این مرام تا مرز شهادت پیش برود. چنین کسی فکرش علوی است؛ زیرا انسان هنگامی نام ویاد علی(علیه‏السلام) را در دل دارد و علوی‏منش خواهد بود که از دل فریاد شهادت‏خواهی برآورد و بگوید: پروردگارا هنگام احساس خطر برای اسلام‏وضرورت حفظ دین، مردن با بیماری‏های عادی، مردار شدن و باعث ننگ است ومن آمادهٴ شهادت هستم. اگر مصلحت بود نصیبم کن و اگر مصلحت نبودمن تسلیم امر و مشیت تو هستم ولی آمادگی من برای شهادت همیشگی است.
آن حضرت در پایان فرمود: «إنّا إلَیه راغِبون»[۹] ؛ ما برای بازگشت به سوی او رغبت و شوق داریم.
در توضیح این جمله باید گفت: ممکن است کسی درصدد نفهمیدن باشد و بخواهد کاری را عمداً بر خود مشتبه کند و یا مواضع استثنایی مذهب را برای توجیه گناه خود یاد بگیرد(چون غالب موارد حرمت و گناه دارای استثناست[۱۰] ولی این چشم برهم گذاشتن و مشتبه نمودن عمدی، حدّ و اندازه‏ای دارد و انسان فقط تا چند سال می‏تواند امری را بر خود مشتبه کند، اما اگر بیدار نشود سرانجام بیدارش می‏کنند اگر هوشیارانه نرود او را می‏برند، اگر راه خدا را خودش برود با ﴿سلام علیکم طبْتم فادْخلوها خالدین﴾[۱۱] از او استقبال می‏کنند وگرنه با ﴿خُذُوه فغُلّوه٭ ثمّ الجحیم صلّوه﴾[۱۲] او را کشان‏کشان می‏برند. بردن قهری، حالتی است که هیچ موجودی نمی‏تواند مقاومت کند و نرود.
افزون بر این، پایان سیر قافلهٴ انسانیّت لقای خداوند است: ﴿یا أیّها الإنسان إنّک کادحٌ إلی ربِّک کدْحاً فمُلاقیه﴾[۱۳] خداوند این اصل کلی را در چند آیهٴ بعد شرح می‏دهد و می‏فرماید: ﴿فأمّا من أُوتی کتابه بیمینه٭ فسوف یحاسب حساباً یسیراً٭ وینقلب إلی أهله مسروراً٭ وأمّا من أُوتی کتابه وراء ظهره٭ فسوف یدعوا ثبوراً٭ ویصلی سعیراً﴾[۱۴] ؛ نامهٴ اعمال بعضی به دست راستشان داده می‏شود و برخی دیگر به دست چپ. از آنان که نامهٴ اعمال را به دست راستشان گرفتند، به آسانی حساب کشیده می‏شود و مسرورانه به اهلشان برمی‏گردند. اما آنها که نامهٴ اعمال را به دست چپشان داده‏اند فریاد «وای هلاک شدم» سرمی‏دهند و به آتشی برافروخته درمی‏آیند.
هر دو گروه به لقاء الله می‏رسند، لیکن بعضی جلال حق را می‏بینند و در عین حال که کور هستند می‏گویند: ﴿ربّنا أبصَرْنا وسمعنا فارْجِعنا نعْمل صالحاً إنّا موقنون﴾[۱۵] ؛ و بعضی جمال او را مشاهده می‏کنند و در حالی که خوشحال و خندان به اهلشان برمی‏گردند، دیگران را به خواندن نامهٴ اعمال خود فرا می‏خوانند: ﴿فأمّا من أُوتی کتابه بیمینه فیقول هاؤُم اقرءوا کتابیه﴾[۱۶] . در حالی که در دنیا از افشای عبادتهای سرّی خود امتناع می‏ورزیدند.
کسی که در تنگنای تنگ‏نظری به‏سرمی‏برد، همیشه می‏کوشد تا بر آزمندی و ارقام تکاثر خود بیفزاید . [۱۷]بیچاره، تا پایان عمر بین دو فشار درگیر است: تلاش برای به دست آوردن مفقود و کوشش برای حفظ کردن موجود. انسان آزمند هرگز سیر نمی‏شود، تمام تلاش او برای این دو کار صرف می‏شود.
چنین انسانی در هر سه نشئهٴ دنیا، برزخ و قیامت در فشار است مادام که در دنیا به سرمی‏برد بین این دو لبهٴ تیز در فشار است. و لذا طعم آزادی و بوی آسایش را هرگز احساس نمی‏کند: ﴿من أعرضَ عن ذِکری فإنّ له مَعیشةً ضَنکاً﴾[۱۸] . وقتی که از دنیا رخت‏بربست فرشتگان بر چهره و پشت او می‏زنند: ﴿یضْربون وجوههم وأدْبارهم﴾[۱۹] . فرشتگان مأمور دنیا بر پشت او می‏زنند که عمرت تمام شد از اینجا برو، و فرشتگان مأمور قیامت بر چهره‏اش سیلی می‏زنند که با دست خالی کجا می‏آیی؟ و محتضر بیچاره اصابت سیلی‏های محکم را با چشم‏های برزخی خود می‏بیند و درد آن را با لامسهٴ برزخی احساس می‏کند؛ این همان فشار قبر و برزخ است، وقتی هم او را به جهنّم می‏برند با دست و پای بسته در جایگاه تنگی قرارش‏می‏دهند که در آن جا نیز در فشار است: ﴿أُلقوا منها مکاناً ضیّقاً مُقَرّنین﴾ .[۲۰]غرض آن‏که فشار چنین شخصی در این سه نشئه، محصول تنگ‏نظری او در دنیاست.
اما اگر کسی از شرح صدر و بلندنظری برخوردار باشد و دید او از دنیا گذشته و آیندهٴ این جهان را ببیند و خود را در حصار دنیاطلبی محصور نکند؛ در هر سه نشئه در میدان فسیح و وسیع به‏سرمی‏برد. قرآن این سه بخش را نیز بیان می‏کند و می‏فرماید: ﴿من یتّقِ الله یَجعل لهُ مَخرجاً٭ ویرزقه من حیثُ لایحتسِب﴾[۲۱] ؛ متقیان هرگز بین دو لبهٴ تیز فشار دنیا قرار نمی‏گیرند اگر از خدا پروا داشته باشند، خدا برای آنها راه رهایی از هر دشواری را فراهم می‏کند و از راه حساب‏نشده‏ای به آنها رزق و روزی خواهد داد.
وقتی که رحلت می‏کنند فرشتگان در کمال ادب به استقبالشان می‏آیند: ﴿تتوفّیهم الملائکة طیّبین﴾[۲۲] . و هنگام ورود به بهشت نیز درهای آن را باز می‏کنند و آن میدان باز در اختیار آنان قرار می‏گیرد: ﴿مفتّحةً لهم الأبواب﴾[۲۳] . خانهٴ یک بهشتی به اندازهٴ مساحت نظام کیهانی است؛ طوری که اگر همهٴ مردم دنیا مهمان او باشند خانهٴ او گنجایش دارد؛ «إنّ أدنی أهل‏الجنّة منزلاً لو نزل به‏الثقلان الجن والإنس لوسعهم طعاماً وشراباً»[۲۴] حال، این خانه کجاست و این وسعت و فسحت چیست، نمی‏دانیم. آن کس که می‏داند، یعنی حضرت علی(علیه‏السلام) بعد از شمردن برخی از اوصاف و مناظر دلپذیر بهشت خطاب به مستمعین و مخاطبین خود می‏فرماید: اگر می‏دانستید پس از مرگ چه فضیلتی برای پارسایان آماده شده، هرگز گرد من جمع نمی‏شدید بلکه تلاش می‏کردید تا زودتر به آن برسید .[۲۵]
بنابراین، این راه یعنی مسیر لقای الهی رفتنی است و اگر نرویم ما را می‏برند، اگر جمال خدا را نبینیم جلال او را به ما ارائه می‏دهند. پس چه بهتر که با قلب خالص این راه را طی‏کنیم.
امام عارفان علی‏بن ابی‏طالب(سلام‏الله‏علیه) که در دعای کمیل خدا را «غایةآمال العارفین» معرفی می‏کند، چگونه رفتن و چگونه سعیدِ شهیدشدن‏رابه‏سالکان کوی حق آموخته، سیاست و حماسه را به هم آمیخته‏وبه‏مالک اشتر یادآوری می‏کند که: من راغب لقای پروردگار هستم‏ولذااز شهادت نمی‏ترسم. تو نیز راغب لقایش باش تا از شهادت نترسی.
سرانجام در سحرگاه نوزدهم ماه رمضان سال چهلم هجری با فریاد «فزتُ وربِّ الکعبة» این آرزو به وصال مبدل گشت و آن ادعاها تصدیق شد و جهانیان فهمیدند که عاشق شهادت و منتظر و شایق آن چگونه معشوق خود را در آغوش می‏کشد.
خوف و رجا در کلام علی(علیه السلام)
خوف و رجا یا ترس و امید در همهٴ انسان‏ها وجود دارد ولی موحّدْ هر یک از امید و خوفش را بر اساس توحید تنظیم می‏کند.
علی(علیه‏السلام) فرمود: «إن اسْتطعْتم أن یشْتدّ خوفکم من الله وأن یحْسن ظنّکم به فأجْمعوا بینهما فإنّ العبد إنّما یکون حُسن ظنّه بربّه علی قدر خوْفه من ربّه وإنّ أحسن النّاس ظنّاً بالله أشدّهم خوفاً لله» ؛[۲۶] اگر می‏توانید شدیداً از خدا بترسید و نیز گمان نیک به خدا داشته باشید، میان این دو خصلت جمع کنید. کسی به خداوند علاقه‏مند است که به اندازهٴ علاقه‏اش به خدا از او بترسد و خوف و رجای او تعدیل شده باشد .[۲۷] آن کس که امیدش به خدا زیاد و ترسش از خدا هم زیاد است، فقط از خدا می‏ترسد و از چیز دیگری هراس ندارد چنان‏که به کسی جز خدا امید ندارد. چنین کسی برای حفظ دین تلاش می‏کند. امّا آن کس که در این راه تلاش نمی‏کند سعی او این است که کار خود را که سکوت و بی‏اعتنایی است توجیه کند، در حالی که ریشهٴ اصلی خمود و جمود او این است که در ترس موحّد نیست.
اهمیّت این مسئله به حدی است که در برداشت مفسران از آیات الهی تأثیر گذاشته و هر کس با طرز فکر خاصّ خودش از قرآن برداشت می‏کند.
مثلاً قرآن کریم می‏فرماید: ﴿یا أیّها الّذین ءامنوا علیکم أنفسکم لایضرّکم من ضلّ إذا اهتدیتُم﴾ ؛[۲۸] ای مؤمنان به فکر تهذیب و اصلاح خویش باشید. اگر شما اهل هدایت باشید گمراهی کسانی که گمراه شدند، به شما آسیبی نمی‏رساند و مایهٴ ضلالت‏تان نمی‏شود.
مفسرانی که در ترسْ موحّد هستند از این آیهٴ مبارکه بهرهٴ توحیدی می‏برند و می‏گویند:
اولاً: آیه در صدد توصیهٴ مؤمنان به خودسازی، تهذیب نفس و تزکیهٴ روح است که در اندیشهٴ خویشتن باشید: ﴿علیکُم أنفسَکم﴾.
ثانیاً: اطمینان داشته باشید که اگر هدایت شدید و راه صواب را پیدا و تعقیب کردید، ضلالت و گمراهی گمراهان آسیبی به شما نمی‏رساند: ﴿لایضرّکم من ضلَّ إذا اهتدیتم﴾.
ثالثاً: کمال هدایت در این است که انسان به همهٴ تکالیف خود عمل کند و از انجام واجبات و ترک محرمات تخطّی و سرپیچی نکند و اگر در عمل به تکلیفِ خود کوتاهی کرد به همان نسبت از کمال هدایت محروم می‏گردد.
رابعاً: به شهادت بسیاری از آیات و روایاتْ امر به معروف و نهی از منکر از واجبات مسلّم، بلکه از واجب‏ترین واجبات است که باعث احیا و برپایی احکام الهی می‏گردد. بنابراین، اگر کسی در انجام امر به معروف و نهی از منکر کوتاهی‏کند، به همان مقدار هدایت و رهیابی او نقص دارد و به هر مقدار که هدایت کسی ناقص باشد، گرفتار ضلالت می‏شود. چون هدایت و ضلالت در مقابل یکدیگرند.
نتیجه آن که انسان صالح در حالی که به فکر خودسازی، کمال‏جویی و تعالی طلبی خویش است؛ تکلیف خود در امر به معروف و نهی از منکر را نیز ادا می‏کند و ضلالت و گمراهی دیگران نه او را به خود مشغول می‏کند که از خودسازی بازماند، و نه وی را وحشت‏زده می‏گرداند که از امر به معروف و نهی از منکر غافل گردد.
در مقابل، کسانی که در ترس وَثَنی[۲۹] و ثَنَوی هستند یعنی هم از خدا می‏ترسند و هم از خلق خدا برداشت دیگری دارند. می‏گویند: هر کسی باید کار خودش را انجام دهد و کاری به دیگران نداشته باشد و با استناد به این آیهْ امر به معروف، نهی از منکر و دفاع از دین را به زمان ظهور حضرت ولیّ‏عصر(ارواحناه‏فداه) سپرده و می‏گویند: وقتی که آن حضرت ظهور کرد امر به معروف و نهی از منکر اجرا می‏شود، یا این که می‏گویند: هر کسی را در گور خودش می‏گذارند، یا این که هر صاحب دین و ملّتی به دین خود به‏سرمی‏برد و بر اساس همان دین و ملّت محشور می‏گردد و امثال این تعبیرات.
البته این گفته‏ها و تعبیرات، مغالطه‏هایی بیش نیست. مگر شبهه‏ای وجود دارد در این که امر به معروف، نهی از منکر، دفاع و جهاد جزو دستورهای قطعی قرآن کریم است؟ و مگر بدون اجرای این دستورها کسی هدایت می‏شود تا ما بگوییم وقتی کسی هدایت شد ضلالت ضالّین هر چند به سبب ترک امر به معروف و نهی از منکر و ترک جهاد باشد به او آسیبی نمی‏رساند؟ شکی نیست در این که اگر کسی امر به معروف، نهی از منکر، دفاع، جهاد و قتال نکرد و قیام به قسط وعدل ننمود هدایت نشده است و چون هدایت نشده، خودش در صف ضالّین است.
حضرت علی(علیه‏السلام) در بخش دیگری از سخنان حکیمانهٴ خود اوصاف مردان باتقوا را که از فضیلت جمع بین خوف و رجا برخوردارند بیان کرده و می‏فرماید: «لا یروْن مرجوّاً فوْق ما یرجون ولا مخوفاً فوْق ما یخافون»[۳۰] ؛ آنها فقط به خدا امید دارند و هیچ نقطهٴ امیدی غیر از خدا ندارند، از خدا می‏ترسند و هیچ عامل هراسی غیر از خدا آنها را نمی‏ترساند.
در کلام دیگر دربارهٴ فرشتگان می‏فرماید: ملائکه نیز بین خوف ورجابه‏سرمی‏برند آنها گرچه سوابق نیک فراوانی دارند لیکن هرگز سوابق‏نیک خود را بزرگ نمی‏شمارند؛ زیرا اگر چنین کنند و اعمال خیر خودرابزرگ بشمارند امیدشان زیادتر می‏شود، وقتی کفّهٴ امید سنگین شد کفّه‏ی‏ترس‏سبک می‏شود و دیگر آن نصاب ترسی را که بایستی از خدا داشته‏باشندنخواهند داشت و این مایهٴ سقوط آنها می‏گردد؛ «لمْ یسْتعظموامامَضی من أعْمالهم ولو اسْتعظموا ذلک لنُسخ الرّجاء منهم شفقات وَجَلهم»[۳۱] .
معلوم می‏شود مخلوق از آن جهت که مخلوق است باید به همان اندازه که به خدا امیدوار است به همان اندازه هم از او بترسد.
مراتب خوف و رجا
خوف و رجا در همگان یکسان نیست بلکه به درجهٴ وجودی افراد بستگی دارد. کسی که در حدّ تجرّد برزخی(وهم و خیال) بدون هدایت و تعدیل عقل متوقف می‏گردد، خوف و رجای او نیز وهمی و خیالی است ولی اگر به تجرّد عقلی راه پیدا کند علاوه بر آن که هراس و امید وهمی و خیالی هدایت شده و تعدیل شده را داراست از ترس و امید عقلانی نیز که مناسب مقام ربوبی است برخوردار می‏گردد.
مرتبهٴ نازلهٴ خوف را که بازگشت آن به حبّ نفس و ناشی از شناخت متوسط باری‏تعالی است «خوف نفسی» می‏گویند. نظیر ترس از جهنم، شکنجهٴ بدنی، آتش، صاعقه، سیل، حیوان گزنده یا درنده و امثال آن. اما مرحلهٴ عالیهٴ خوف، که «خوف عقلی» نامیده می‏شود، عبارت است از حرمت قائل شدن برای مقام نامحدود خدای سبحان و اولیای الهی، که مظاهر اسمای حسنی و صفات علیای حق هستند و حریم گرفتن از آن. این مرحله از خوف که کمال برتر است، محصول شناخت عظمت حق و جمال و جلال خداوند به مقدار میسور بوده و مانع از هرگونه گرایش به غیرخداست از این‏رو به عنوان سرمایهٴ حکمت حقیقی معرفی شده است: «رأسُ الحکمة مخافة الله» .[۳۲]
نمونهٴ بارز هراس عقلی، همان رُعبی است که انسانِ آگاه به مقام والای عصمت، هنگام تشرّف به مشاهد مشرّفه و ورود به حرم معصومین(علیهم‏السلام) در خود احساس می‏کند و دربرابر جلال و شکوه ولیّ‏الله مطلق خود را حقیر و کوچک می‏بیند. این ترس که از محبت سرچشمه می‏گیرد: «أللّهمّ إنّى أسئلک أن تملأ قلبى حبّاً لک وخشیةً منک»[۳۳] ملائم و مناسب با «محبت» است، نه از روی «خصومت»، آن‏طور که انسان از دشمن خود هراسناک است.
قرآن کریم فرشتگان را نیز که از گناه معصومند برخوردار از نعمت خوف عقلی معرفی کرده و تسبیح گفتن و امتثال کردن اوامر پروردگار را درگرو هراس عقلی آنان از خدای سبحان می‏داند: ﴿یُسبّح الرّعد بحمده والملائکة من خیفته﴾[۳۴] ، ﴿یخافون ربَّهم من فوْقهم ویفْعلون ما یؤْمرون﴾[۳۵] . انبیا و اولیای معصوم الهی که معلم ملائکه هستند، خوف عقلی از خدای سبحان دارند و از پاداش عظیمی که برای خائفان در نظر گرفته شده، برخوردارند: ﴿ولمنْ خاف مقام ربّه جنّتان﴾[۳۶] ، ﴿أما من خاف مقام ربّه ونهی النَّفس عن الهوی٭ فإنّ الجنّة هی المأْوی﴾[۳۷] .
بر این اساس وقتی که خدای متعالی با اوساط از سالکان سخن می‏گوید، پرهیز از جهنم را مطرح می‏کند: ﴿فاتّقوا النّار الّتی وقودها النّاس والحجارة﴾[۳۸] اما وقتی که نرم‏دلان و راهیان مخصوص کوی لقا را مخاطب قرار می‏دهد، از رهبتِ ناب و موحّدانه نسبت به خود سخن می‏گوید: ﴿إیّای فارهبون﴾[۳۹] .
پاورقی:ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
*: کتاب حماسه و عرفان، حضرت آیت الله جوادی آملی، ص ۲۱۳
۱ ـ سورهٴ یس، آیات ۲۷، ۲۶/
۲ ـ مفاتیح الجنان، زیارت وارث. (این زیارت شریف را صفوان جمال از صادق آل‏محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرده است).
۳ ـ سورهٴ احزاب، آیهٴ ۲۳/
۴ ـ نهج البلاغه، حکمت ۲۵۲/
۵ ـ بحار، ج ۹۷، ص ۴۰/
۶ ـ نهج البلاغه، خطبهٴ ۵۵/
۷ ـ همان، خطبهٴ ۵/
۸ ـ نهج‏البلاغه، نامهٴ ۵۳، بند ۱۵۵ ـ ۱۵۷/
۹ ـ همان.
۱۰ ـ امیرالمؤمنین (علیه‏السلام) به عمّار فرمودند: فلان اموی یعنی «مغیرةبن‏شعبه» را رها کن و با او احتجاج نکن و حرفی نزن؛ زیرا او اساساً مسایل شرعی را برای توجیه گناهان خود یاد می‏گیرد. چون هر مسئلهٴ فقهی موارد استثنایی هم دارد، چنان که واجباتی نظیر روزه، حج، زکات، خمس و… در مواردی واجب نیست و محرماتی نظیر خوردن گوشت خوک، خون، مردار و… در مواردی جایز است. امثال مغیره مسایل شرعی را می‏آموزند تا موارد استثنایی‏آن رایاد بگیرند و بگویند: روزه نگرفتن ما به خاطر فلان عذر است، حج نکردن ما به خاطر فلان مشکل است و…. او عمداً اشتباه می‏کند و درصدد دین‏فروشی است؛ «دَعه یا عمّار فإنّه لم یأخذ من الدّین إلاّ ما قاربه من الد(r)نیا وعلی عمدٍ لبس علی نفسه لیجعل الش(r)بهات عاذراً لسقطانه». (نهج‏البلاغه، حکمت۴۰۵). اکنون نیز عده‏ای عمداً خود را به کوری می‏زنند وگرنه راه سعادت و هدایت به روی همگان باز است. نظام طاغوت به نظام اسلامی متحول شد این همه جوان و غیرجوان اصلاح شدند و کشور را دربرابر هجوم بیگانه حفظ کردند، دفاع مقدّس هشت‏ساله را اداره نمودند؛ اما گروه اندکی مغیره‏صفت که در رفت‏وآمد، دادوستد، عزا و نشاط با هم هستند و یکنواخت فکر می‏کنند و یکسان حرف می‏زنند و دربارهٴ انقلاب، نظام اسلامی و تحول مردم بینش درستی ندارند و حاضر هم نیستند از لاک خود بیرون بیایند، ادعا می‏کنند که سخنگوی مردم هستند و از زبان آنان حرف می‏زنند و با این بینش تنگ‏نظرانه‏یٴ خود هر روز شبهه‏ای القا می‏کنند و نه تنها حاضر نیستند حق را بپذیرند، حتی حاضر نیستند آن را بشنوند. غافل از آن که مردم راه دیگری غیر از راه آنها دارند. همین مردم بودند که انقلاب کردند، دفاع مقدس هشت‏ساله را اداره کردند، در مقابل هرگونه تهاجم نظامی و شبیخون فرهنگی ایستادگی کردند و می‏کنند، از شهرهای مختلف با پای پیاده به زیارت مرادشان، امام راحل (قدس‏سره‏الشریف) می‏روند و هر روز آمادهٴ نثار جان و ایثار مال برای حفظ شجرهٴ طیبهٴ جمهوری اسلامی هستند.
۱۱ ـ سورهٴ زمر، آیهٴ ۷۳/
۱۲ ـ سورهٴ حاقه، آیات ۳۰و۳۱/
۱۳ ـ سورهٴ انشقاق، آیهٴ ۶/
۱۴ ـ سورهٴ انشقاق، آیات ۱۲۷/
۱۵ ـ سورهٴ سجده، آیهٴ ۱۲/
۱۶ ـ سورهٴ حاقه، آیهٴ ۱۹/
۱۷ ـ ما باید خدا را شاکر باشیم که طعم تلخ تکاثرطلبی را به ما نچشانده و همانند بعضی از سرمایه‏داران زراندوز نگون‏بختمان نکرده است وگرنه می‏فهمیدیم که متکاثر روبرگردان از یاد خدا در چه عذاب سخت و دردناکی می‏سوزد.
۱۸ ـ سورهٴ طه، آیهٴ ۱۲۴/
۱۹ ـ سورهٴ محمّد(صلی الله علیه و آله و سلم)، آیهٴ ۲۷/
۲۰ ـ سورهٴ فرقان، آیهٴ ۱۳/
۲۱ ـ سورهٴ طلاق، آیات ۲و۳/
۲۲ ـ سورهٴ نحل، آیهٴ ۳۲/
۲۳ ـ سورهٴ ص، آیهٴ ۵۰/
۲۴ ـ نورالثقلین، ج۵، ص۲۴۶، ذیل آیه‏ی۲۱ حدید.
۲۵ ـ «لو تعْلمون ما أعلم ممّا طوى عنکم غیبُه، إذاً لخرجْتم إلی الصَّعَدات تبْکون علی أعمالکم وتلْتدمون علی أنفسکم ولترکْتم أموالکم لا حارس لها ولا خالِف علیها ولهمّت کل(r) امرءٍ منکم نفسُه، لایلتفت إلی غیرها ولکنّکم نسیتم ما ذُکّرتُم وأمنتُم ما حُذّرتُم فَتاهَ عنکم رأیُکم، وتشتّت علیکم أمْرکم». (نهج‏البلاغه، خطبه‏ی۱۱۶، بند۲).
۲۶ ـ نهج البلاغه، نامهٴ ۲۷ (نامه به محمّد بن أبی بکر)، بند ۱۰/
۲۷ ـ از این که امیرالمؤمنین (علیه‏السلام) دستور جمع بین خوف و رجا می‏دهد، معلوم می‏شود که جمع بین آن‏ها میسّر و ممکن است وگرنه امر به محال نمی‏فرمود.
۲۸ ـ سورهٴ مائده، آیهٴ ۱۰۵/
۲۹ ـ معنای وثنی بودن به‏همان ثنویّت برمی‏گردد یعنی هم از خدا می‏ترسد و هم از وَثَن که مبادا ترک پرستش آن وثن باعث آسیب شود چنان‏که عده‏ای بر این پندار باطل بودند که به حضرت هود(علیه‏السلام) می‏گفتند: ﴿إن نقول إلاّ اعتریک بعضُ ءالهتنا بسوءٍ﴾ (هود،۵۴).
۳۰ ـ نهج البلاغه، حکمت ۴۳۲/
۳۱ ـ نهج البلاغه، خطبهٴ ۹۱ (خطبهٴ اشباح)، بند ۶۱/
۳۲ ـ بحار، ج۷۴، ص ۱۳۳/
۳۳ ـ مفاتیح الجنان، دعای ابوحمزهٴ ثمالی.
۳۴ ـ سورهٴ رعد، آیهٴ ۱۳/
۳۵ ـ سورهٴ نحل، آیهٴ ۵۰/
۳۶ ـ سورهٴ الرحمن، آیهٴ ۴۶/
۳۷ ـ سورهٴ نازعات، آیات ۴۱۴۰/
۳۸ ـ سورهٴ بقره، آیهٴ ۲۴/
۳۹ ـ سورهٴ بقره، آیهٴ ۴۰/