ماوراءالنهر در منطقه آسیای مرکزی حلقه اتصال و پیوند میان کشورهای آسیای مرکزی و ایران بهشمار میآید. این منطقه که در گذشته بخشی از تمدن کهن ایران بوده است و در دوره اسلامی بخش مهمی از تمدن اسلامی بهشمار میآمده و امروزه جزو کشورهای مختلف شرق ایران و آسیای مرکزی است دورهای طولانی از تاریخ مشترک میان کشورهای منطقه و ایران را رقم زده است. منطقه ماوراءالنهر و در جوار آن خراسان بزرگ نه تنها از سابقه تمدن و فرهنگ پیش از اسلام برخوردار بوده بلکه در دوره اسلامی نیز جایگاه ویژه علمی و فرهنگی خود را حفظ نموده است. در دوره باستان در این منطقه کتابخانههایی وجود داشته که آثار آن تا دوره اسلامی نیز برجای مانده است؛ و در دوره اسلامی نیز پیشتاز و پرچمدار کتاب و کتابخانه در حوزه بزرگ تمدن اسلامی بهشمار میآمده است. امروزه بر عموم محققان روشن شده است که نخستین کتابخانهها پس از اسلام در ماوراءالنهر و خراسان بزرگ شکل گرفت و شهرهایی مانند سمرقند و بخارا و نیشابور و مرو به کانونهای مهم علم و دانش تبدیل شدند و شعاع تاثیرگذاری آنها کل منطقه ایران اسلامی آن روز را در نور دید. به خصوص در دوره سامانیان در ماوراءالنهر دورانی درخشان در تاسیس مدارس و کتابخانهها بهشمار میآید و علاوه بر کتابخانههای وابسته به مساجد کتابخانههای قابل توجهی چه از سوی امیران سامانی و چه از سوی اشخاص دانش دوست تاسیس گردیده است. این مقاله میکوشد با استفاده از منابع تاریخی و تحقیقات معاصران جایگاه و اهمیت میراث مکتوب منطقه ماوراءالنهر و خراسان را در رشد و توسعه علمی ایران در حوزه تمدن اسلامی تبیین نماید و در این رهگذر برخی از مهمترین کتابخانههای منطقه را معرفی خواهد کرد.