صبر و شکیبایى

انسان موجودى است که خداى سبحان او را براى هدفى آفریده است و وى باید پس از شناخت هدف با تلاش و کوشش در جهت رسیدن به آن هدف حرکت کند و هدف واقعى و حقیقى آدمیان رسیدن به قرب الهى بوده و کمال واقعى همان تقرّب به خدا است و پیروزى واقعى انسان زمانى است که به آن هدف والا دست یازد.
 اما ماهیت زندگى دنیا که خود میدانى براى تلاش و کوشش در جهت نیل به هدف است به گونه‌اى است که همواره با مشکلات و موانعى همراه است که آن مشکلات مانع رسیدن به آن هدف است و در صورتى مىتواند به آن هدف نائل شود و به پیروزى برسد که در برابر مشکلات مقاومت به خرج داده و شکیبا باشد از این رو گفته‌اند: صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند بر اثر صبر نوبت ظفر آید یعنى صبر و پایدارى و مقاومت زمینه ساز موفقیت و کامیابى است، دانش آموزى که مىخواهد در مقام تحصیل علم و دانش به پیروزى برسد باید در برابر مشکلات و آفات تحصیل مقاومت و پایدارى کند.
 تاجرى که مىخواهد در کار خود به موفقیت دست یابد و به سود مادّى برسد باید در برابر مشکلات تجارت و بازرگانى از مقاومت برخوردار باشد و اگر انسانى بخواهد در معنویت به کامیابى برسد باید اهل مقاومت و صبر باشد.
 بنابراین صبر و شکیبایى از عوامل مهم موفقیت و کامیابى و پیروزى در زندگى است، خواه در زندگى مادى و خواه در زندگى معنوى.
 در قرآن کریم در آیات فراوانى انبیاء و پیامبران الهى و اولیاء خدا و مؤمنان به صبر و پایدارى و استقامت فراخوانده شده‌اند.
 خداى سبحان خطاب به پیامبر اسلام فرمود: «فاصبر کما صبر اولواالعزم من الرسل؛() اى پیامبر صبر کن آن گونه که پیامبران اولواالعزم صبر کردند و خطاب به اهل ایمان فرمود: «یا ایّها الذین آمنوا استعینوا بالصبر و الصلوة انّ اللّه مع الصابرین؛() اى افرادى که ایمان آورده‌اید از صبر و استقامت و نماز کمک بگیرید، زیرا خداى سبحان با صابران است» و در سوره آل عمران نیز فرمود: «یا ایّها الّذین آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا و اتقوا اللّه لعلّکم تفلحون؛() اى کسانى که ایمان آورده‌اید (در برابر مشکلات و مصائب و هوسهاى سرکش) صبر کرده و استقامت کنید و در برابر دشمنان نیز پایدار باشید و از مرزهاى خود مراقبت نمائید و تقواى الهى را پیشه کرده و از خدا پروا کنید، شاید رستگار شوید.
» در این آیه کلید رستگارى و سرچشمه سعادت را صبر و استقامت و ایستادگى در برابر حوادث و مشکلات و مصائب و موانع می‌داند.
 در روایات اسلامى نیز از مهمترین ارکان ایمان شمرده شده است.
 امام صادق(ع) فرمود: «الصبر رأس الایمان؛() صبر و مقاومت سر ایمان است.
» و در سخن دیگرى فرمود: «الصبر من الایمان بمنزلة الرأس من الجسد فاذا ذهب الرأس ذهب الجسد، کذلک اذا ذهب الصبر ذهب الایمان؛() موقعیت صبر در برابر ایمان همانند موقعیت سر در برابر بدن است چنان چه اگر سر از بین برود بدن از بین می‌رود با رفتن صبر، ایمان نیز از بین خواهد رفت.
» با توجه به اهمیت صبر و استقامت در زندگى انسان و تأکید آموزههاى دینى بر آن و نقش آن در موفقیت و پیروزى، لازم است بدانیم که اولاً صبر چیست و معناى واقعى آن چه مىباشد و ثانیاً در چه چیزهایى باید صبر کرد و ثالثاً مراتب صبر چیست و رابعاً صبر چه آثارى در زندگى آدمیان دارد و خامساً چگونه مىتوان به صبر دست یافت.
 ـ معنا و حقیقت صبر صبر در لغت به معناى حبس و در تنگنا و محدودیت قرار دادن است.
() و برخى آن را بازداشتن نفس از اظهار بىقرارى و بى تابى دانسته‌اند.
() و در اصطلاح علماى اخلاق به معناى وادار نمودن نفس به انجام آن چه که عقل و شرع اقتضا مىکنند و بازداشتن از آن چه عقل و شرع نهى مىکنند.
() برخى آن را بازداشتن نفس از شکایت بردن به غیر خدا و خویشتن دارى از جزع و بى تابى که در باطن انسان مخفى است.
() با توجه به تعاریف مذکور، صبر یک حقیقت نفسانى است که آدمى را از عوامل بازدارنده به سوى کمال باز می‌دارد صبر به این معنا داراى دو جهت است از یک سو گرایشها و تمایلات غریزى و نفسانى انسان را حبس و آن را در قلمرو شرع و عقل محدود مىکند و از سوى دیگر نفس را از مسؤولیت گریزى در برابر عقل و شرع باز می‌دارد و او را وادار مىکند که زحمت و دشوارى پاىبندى به وظائف الهى را بر خود هموار سازد.
 بر این اساس صبر در فرهنگ معارف دینى به معناى سکوت نیست بلکه به معناى مقاومت و ایستادگى در برابر سختىها و ناملایمات زندگى است که همواره به عنوان آزمون الهى انسان را همراهى مىکند مانند رنج و مشقت در تحصیل علم، در انجام دادن فرایض و نوافل، در پرهیز از معصیت و در تلخى مصیبت.
 و صابر کسى است که در همه این صحنهها پایدارى کند و در هیچ عرصه‌اى جزع نکند، در صحنه عمل به وظیفه حضور داشته باشد بلکه سمت خود را که خداوند براى او معین فرموده است حفظ و کار خویش را به نحو احسن به انجام برساند.
 ـ انواع صبر در روایات اسلامى سه قسم صبر ذکر شده است صبر بر اطاعت و صبر بر معصیت و صبر بر مصیبت.
 منظور از صبر بر اطاعت ایستادگى در برابر مشکلات فرمان خداست یعنى بر اطاعت فرمان الهى در نماز و روزه و حج و جهاد و اداى واجبات مالى مثل خمس و زکات صابر و شکیبا باشید.
 منظور از صبر بر معصیت آن است که آدمى در برابر شعلههاى آتش شهوت و هیجانهاى برخاسته از هوى و هوس ایستادگى کند و خودش را از سوختن در آن آتش حفظ کند و اگر حفظ نکند طوفان شهوات، ایمان و پاکى و صداقت را از بین مىبرد.
 منظور از صبر بر مصیبت آن است که آدمى در طول زندگى در برابر حوادث دردناکى که با آن روبه رو مىشود صبر و شکیبایى را از دست ندهد.
 پیامبر اکرم(ص) فرمود: «الصبر ثلاثة: صبر عند المصیبة و صبر على الطاعة و صبر عن المعصیة، فمن صبر على المصیبة حتى یردّها بحسن عزائها کتب اللّه له ثلاثمأة درجة ما بین الدرجة الى الدرجة کما بین السماء الى الأرض و من صبر على الطاعة کتب اللّه له ستمأة درجة ما بین الدرجة الى الدرجة کما بین تخوم الارض الى العرش و من صبر عن المعصیة کتب اللّه له تسعمأة درجة ما بین الدرجة الى الدرجة کما بین تخوم الارض الى منتهى العرش؛() صبر بر سه قسم است صبر بر مصیبت و صبر بر طاعت و صبر از معصیت، کسى که بر مصیبت صبر کند و آن را با شکیبایى تحمّل نماید خداى سبحان سیصد درجه برایش مىنویسد که فاصله هر درجه آن همانند فاصله زمین و آسمان است و هر کس بر اطاعت صبر کند خداى سبحان ششصد درجه براى او مىنویسد که فاصله هر یک با دیگرى همانند فاصله انتهاى زمین تا عرش خداست و هر کس بر معصیت صبر کند خداوند نهصد درجه برایش مىنویسد که فاصله هر یک با دیگرى همانند فاصله منتهاى زمین تا منتهاى عرش خداست.
» امیرالمؤمنین على(ع) ضمن شمردن ارکان ایمان یکى از آنها را صبر می‌داند و براى آن چهار شعبه ذکر مىکند و مىفرماید: «و الصبر منها على اربع شعب على الشوق و الشفق و الزهد و الترقّب فمن اشتاق الى الجنة سلا عن الشهوات و من اشفق من النار اجتنب المحرمات و من زهد فى الدنیا استهان بالمصیبات و من ارتقب الموت سارع الى الخیرات؛() شعبههاى چهارگانه صبر عبارت است از، اشتیاق، ترس، زهد و انتظار، کسى که مشتاق بهشت باشد از شهوات و تمایلات سرکش به کنار می‌رود و آن کس که از آتش جهنم بیمناک باشد از محرمات دورى مىگزیند، کسى که در دنیا زاهد باشد مصیبتها را ناچیز مىشمارد و آن کس که منتظر مرگ باشد براى انجام اعمال نیک سرعت مىگیرد.
» اسباب صبر و شکیبایى آن چه که باعث صبر و مقاومت انسان در برابر مصائب و مشکلات اطاعت و ترک معصیت مىشود امور فراوانى است که به برخى از مهمترین آنها اشاره مىشود.
 1ـ تقویت پایههاى ایمان و یقین آدمى باید از راه شناخت خدا و اسماء حسنا و صفات عالیه حق ایمانش را به خدا تقویت کند و از طریق شناخت ماهیت دنیا و ناپایدارى آن، یقین پیدا کند دنیا محل موقت زندگى آدمى است و از طریق شناخت آخرت و نعمتها و عذاب الهى، ایمانش را به قیامت و جاودانگى آن قوى سازد.
 انسانى که از ایمان قوى برخوردار باشد و بداند خداوند به مقتضاى حکمت و رحمت عمل مىکند شکیبایى او بیشتر مىشود.
 براى همین است که در قرآن فرمود: انسان مؤمن بر دو برابر نیروى کافر غلیه مىکند.
 «یا ایّها النبى حرض المؤمنین على القتال ان یکن منکم عشرون صابرون یغلبوا مأتین و ان یکن منکم مأئة یغلبوا الفاً من الذى کفروا بانهم قوم لایفقهون الآن خفف اللّه عنکم و علم انّ فیکم ضعفا فان یکن منکم مأئة صابرة یغلبوا مأتین و ان یکن منکم الف یغلبوا الفین باذن اللّه و اللّه مع الصابرین؛() اى پیامبر مؤمنان را به جنگ با دشمنان تحریک کن، هرگاه بیست نفر از شما با استقامت باشند بر دویست نفر غلبه مىکنند و اگر صد نفر باشند بر هزار نفر از کسانى که کافر شدند پیروز مىگردند چرا که آنها گروهى هستند که نمىفهمند.
 هم اکنون خداى سبحان از شما تخفیف داد و دانست که در شما ضعفى وجود دارد بنابراین هرگاه یکصدنفر از شما با استقامت باشند بر دویست نفر پیروز مىشوند و اگر یکهزار نفر باشند بر دو هزار نفر به فرمان خدا غلبه خواهند کرد و خدا با صابران است.
» در سوره بقره نیز فرمود: «کم من فئة قلیلة غلبت فئة کثیرة باذن اللّه و اللّه مع الصابرین؛() آنان که به روز قیامت ایمان دارند گفتند چه بسیار گروههاى کوچکى که به فرمان خدا بر گروههاى عظیمى پیروز شدند و خدا با صابران است.
» 2ـ ممارست و تمرین دستیابى به صبر و استقامت مانند هر فضیلت اخلاقى دیگر با ممارست و تمرین و روبرو شدن با حوادث گوناگون حاصل مىشود على(ع) فرمود: «من توالت علیه نکبات الزمان اکسبته فضیلة الصبر؛() کسى که حوادث ناخوشایند زمان پى در پى برایش حادث شود فضیلت صبر را برایش فراهم مىکند.
» یعنى تکرار مقاومت در برابر مصائب و ایستادگى در برابر معصیت و پایدارى و مداومت بر اطاعت الهى سبب رسوخ صبر در انسان مىشود.
 3ـ شناخت ماهیت دنیا یکى از اسباب تقویت روح ایستادگى و مقاومت در انسان شناخت دنیا است به این صورت که بداند دنیا دار تضادها و اصطکاکها و تزاحمها است و لازمه این تضاد و تزاحم مقاومت و پایدارى است و انسان صابر نه تنها بر تزاحمها غلبه مىکند بلکه مىتواند به نعمتها دست یابد امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «لکل نعمة مفتاح و مغلاق و مفتاحها الصبر و مغلاقها الکسل؛() براى هر نعمتى کلیدى و بندى است کلید آن صبر و بند آن تنبلى و کسالت است.
» آثار و پیامدهاى صبر و پایدارى صبر و پایدارى آثار و پیامدهاى فراوانى در زندگى دنیوى و اخروى انسان برجاى مىگذارد که شایسته است انسان مؤمن این فضیلت را به منظور دستیابى به آن آثار در خود پیاده کند و برخى از آن آثار عبارتند از: 1ـ فلاح و رستگارى و پیروزى قرآن کریم فلاح و رستگارى را در سایه صبر و مقاومت می‌داند از جمله در سوره آل عمران فرمود«:یا ایّها الّذین آمنوا اصبروا و صابروا رابطوا و اتقوا اللّه لعلّکم تفلحون؛() در این آیه یکى از عوامل فلاح و رستگارى را صبر فردى و اجتماعى می‌داند یعنى افراد با ایمان هم باید در جهاد با نفس و مشکلات زندگى شکیبایى به خرج دهند و هم در برابر دشمن استقامت و پایدارى کنند و با مرابطه و مراقبت دائم از مرزها و رعایت پرواى الهى زمینه موفقیت را فراهم کنند.
 امام صادق(ع) فرمود: «کم من صبر ساعة قداورثت فرحاً طویلاً و کم من لذة ساعة قد اورثت حزناً طویلاً؛() بسیار اتفاق افتاده است که یک ساعت صبر و شکیبایى سبب شادى طولانى شده است و چه بسیار لذت کوتاهى در یک ساعت غم و اندوه طولانى را در پى داشته است.
» 2ـ دریافت سلام فرشتگان الهى قرآن کریم پس از آن که ویژگىهاى بندگان واقعى خدا را بیان مىکند مىفرماید: «اولئک یجزون الغرفة بما صبروا و یلقّون فیها تحیةً و سلاماً خالدین فیها حسنت مستقراً و مقاماً؛() آنها کسانى هستند که درجات عالى بهشت به آنها پاداش داده مىشود و در آن با سلام و تحیّت روبرو مىشوند، در آن جاودانه خواهند ماند چه قرارگاه خوب و چه محل اقامت جالبى.
» در این آیه مىگوید: «خداى سبحان مقامات عالى را به خاطر این به عبادالرحمن اعطاء مىکند که آنها در راه خدا صبر و استقامت به خرج دادند و بعد از ورود به آن مقام عالى با تحیت و سلام مؤمنان و فرشتگان روبرو مىشوند.
» در سوره رعد نیز مىفرماید: «والملائکة یدخلون علیهم من کلّ باب سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبى الدار؛() و فرشتگان از هر درى به بهشت وارد مىشوند و به آنها مىگویند سلام بر شما به خاطر صبر و مقاومت شما چه پایان خوبى در قیامت بهرهشان شد.
» به لحاظ این که پشتوانه همه برنامههاى سازنده فردى و اجتماعى شکیبایى و استقامت است، سلام و درود فرشتگان در این رابطه نثار آنها مىگردد.
 الگوهاى صبر و استقامت قرآن چنان چه انسان را به فضیلتى دعوت مىکند الگوهاى عینى آن را نیز به آنها معرفى مىکند تا انسانها بتوانند با بهرهگیرى از الگوى عملى روش آنها را در زندگى سرمشق قرار دهند در مسئله صبر و شکیبایى نیز قرآن الگوهایى را به انسان معرفى مىکند این الگوها انبیاء و اولیاء الهى هستند که با صبر و مقاومت راه پیروزى را براى خود هموار کرده‌اند.
 1ـ ایوب پیامبر در سوره ص در مورد حضرت ایوب فرمود: «انا وجدناه صابراً نعم العبد انه اوّاب؛() ما او را شکیبا یافتیم.
 چه بنده خوبى که بسیار بازگشت کننده به سوى خداست.
» ایوب پیامبر، الگوى صبر و مقاومت در برابر مشکلات بود به همین دلیل حالات او هنگامى که مسلمانان تحت فشار شدید قرار داشتند به عنوان یک سرمشق به آنها معرفى شد تا از او درس صبر و استقامت بیاموزند.
 2ـ یعقوب پیامبر یکى از کسانى که در قرآن به عنوان اسطوره صبر و مقاومت معرفى شد حضرت یعقوب بود که در فراق فرزند مورد علاقه‌اش سالیان زیادى با چشمانى اشکبار صبر کرد تا سرانجام دیده‌اش نابینا شد اما پیوسته صابر بود و فرمود: من صبر جمیل و زیبا خواهم داشت: «و جائوا على قمیصه بدم کذب قال بل سوّلت لکم انفسکم امراً فصبرٌ جمیل؛() وقتى برادران یوسف پیراهن او را با خونى دروغین نزد پدر آوردند حضرت یعقوب خطاب به فرزندانش گفت: هوسهاى نفسانى شما این کار را در نظرتان زینت داد.
 من صبر جمیل مىکنم.
» در سوره انبیاء آیه 85 نیز از اسماعیل و ادریس و ذاالکفل به عنوان صابران یاد مىکند و مىفرماید: «و اسماعیل و ادریس وذاالکفل کل من الصابرین؛و اسماعیل و ادریس و ذالکفل را به یاد بیاور که همه از صابران بودند.
» از قرآن استفاده مىشود که اعطاى امامت معلول صبر و مقاومت انبیاء الهى است چنان که فرمود: «و جعلنامنهم ائمة یهدون بامرنا لما صبروا و کانوا بآیاتنا یوقنون؛() و از آنان امامان و پیشوایانى قرار دادیم که به فرمان ما مردم را هدایت کردند چون شکیبایى نموده و به آیات ما یقین داشتند.
» 3ـ پیامبر اسلام قرآن کریم علاوه بر این که پیامبر اسلام را مأمور به صبر و شکیبایى مىکند و الگوى او را پیامبر اولواالعزم قرار می‌دهد به او و پیروان دستور مقاومت می‌دهد و خطاب به آن حضرت مىفرماید: «فاستقم کما امرت و من تاب معک ولاتطغوا انه بما تعملون بصیر؛() همان طور که فرمان یافته‌اى استقامت کن همچنین کسانى که با تو به سوى خدا آمدند و طغیان نکنید که خداوند آن چه را انجام می‌دهید مىبیند.
» در این آیه به پیامبر دستور استقامت می‌دهد تا او در راه تبلیغ و ارشاد و مبارزه و پیکار و انجام وظائف الهى و پیاده کردن تعلیمات، مقاومت کند و این مقاومت اولاً فقط به خاطر اجراى دستور خدا است نه عوامل و اسبابى چون دنیاگرایى و رسیدن به مقام و قدرت باشد و ثانیاً براى کسانى که دعوت تو را قبول کردند و با تو همراه شدند نیز هست.
 نتیجهگیرى در این مقاله یکى از برنامههاى مؤمنان که همانا صبر و شکیبایى است مورد بررسى قرار گرفته و پس از بیان اهمیّت صبر و شکیبایى به بیان معنا و حقیقت و اقسام آن پرداخته شد و راه رسیدن به آن مطرح و آثار آن نیز بیان گردید و در پایان الگوهاى صبر و شکیبایى که همان انبیاء الهى هستند معرفى شدند تا مؤمنان با الگوگیرى از آنان حقیقت صبر را در خود پیاده کرده و انواع ایستادگى و شکیبایى را از خود به نمایش بگذارند تا در دنیا و آخرت به آثار آن یعنى پیروزى و موفقیت در دنیا و نجات و رستگارى و راهیابى به مقام عالى دست یابند.
پىنوشتها:ـــــــــــــــــــــــ .
 سوره احقاف، آیه 35 .
 سوره بقره، آیه .152 .
 سوره آل عمران، آیه .200 .
 اصول کافى، ج 2، ص .87 .
 همان. .
 مفردات راغب، ص .273 .
 صحاح اللغة، ج 2، .706 .
 مفردات راغب، ص .273 .
 منازل السائرین، ص .195 .
 اصول کافى، ج 2، ص .91 .
 نهج البلاغه، کلمات قصار، ص .31 .
 سوره انفال، آیات 65 و .66 .
 سوره بقره، آیه .249 .
 غررالحکم، .9144 .
 شرح ابن ابى الحدید، ج 20، ص .322 .
 سوره آل عمران، آیه .200 .
 بحارالانوار، ج 68، ص .19 .
 سوره فرقان، آیات 75 و .76 .
 سوره رعد، آیات 23 و .24 .
 سوره ص، آیه .44 .
 سوره یوسف، آیه .18 .
 سوره سجده، آیه .24 .
 سوره هود، آیه .112