ابوطالب(ع) شخصیت مظلوم تاریخ‏

ابوطالب(ع) عموى بزرگوار رسول اکرم(ص)، پدر امیرالمؤمنین، على (ع)، است. وى وصى «عبدالمطلب» و بزرگترین حامى پیامبر اسلام(ص) بود. تاریخ زندگى او سراسر پر از افتخارات بى‏نظیر است. مردى که به حق، پناهگاه دردمندان و محرومان بود. ایثار و اخلاص در وجود او تجسم پیدا کرده بود. ابرمردى که «تاریخ»، فداکارى و استقامتهاى وى را در کسى جز در فرزندش «امیرالمؤمنین» سراغ ندارد!! چنان که دانشمند «اهل سنت»، ابن ابى الحدید، مى‏گوید:(1) ابوطالب و پدرش «عبدالمطلب» بزرگ «قریش» و امیر و سرور «مکه معظمه» بودند و مردم آن سامان و مهاجرین و مسافرین این شهر تاریخى و زائران بیت خدا را پذیرایى و رهبرى مى‏کردند.
او یک لحظه از خدا غافل نبود؛ بلکه او از جانشینان حضرت ابراهیم(ع)، قهرمان توحید، بود، و طبق پیشگویى‏هاى انبیاى الهى منتظر نبوت خاتم پیامبران «محمد بن عبدالله(ص)» بوده است؛ از این جهت رسول خدا پیش از آن که از مادرش متولد گردد، حضرت ابوطالب(ع) به رسالت وى ایمان داشت و هنگام تولد رسول خدا، وقتى که «فاطمه بنت اسد»، همسر ابوطالب، تولد پیامبر اسلام را به اطلاع وى رسانید، و از غرایب امرش در هنگام زایمان او سخن گفت، «ابوطالب» فرمود: از این کارها و چنین نوزادى تعجب مى‏کنى؟ صبر کن، سى سال دیگر تو نیز همانند وى را که وزیر و وصیش خواهد بود، به دنیا مى‏آورى!!!(2)
ابوطالب، مردى با ایمان و مقتدرى بود که پیامبر اسلام را از شر کفار قریش تا واپسین لحظات عمر حفظ و از این رهگذر، سهم بسزایى در پیشرفت اسلام داشته است؛ اما، على رغم آن همه فداکارى‏ها و ایثارگرى‏هایش .... بعضى از مبغضین و متعصبین، نسبت به آن حضرت اسائه ادب نموده و در ایمان و اعتقادش دچار شک و تردید گردیدند. در این نوشتار، برآنیم: به گوشه‏هایى از فضائل، ایثار و فداکارى، و دلائل ایمان آن بزرگ‏مرد اسلام که به حق، مظلوم تاریخ است، اشاره نماییم.
تولد ابوطالب‏
سى و پنج سال قبل از تولد پیامبر(ص)، ابوطالب در خانه پدرش عبدالمطلب (شیبة الحمد)(3) به دنیا آمد؛ مادر او «فاطمه» دختر عمرو بن عائذ بن مخزوم بود.
اسامى ابوطالب‏
ابوطالب، (چنان که رسم عرب است که هر فردى داراى کنیه‏اى، مأخوذ از نام فرزند بزرگ مى‏باشد، با قرار دادن کلمه «اب» در مرد، و «ام» (در زن) از لحاظ فرزند بزرگش طالب، مکنى به ابوطالب شد؛ و اما نامهاى آن حضرت:
الف) عبدمناف، برخى خیال کرده‏اند: که معنى این نام «بنده بت» است؛ چنان که صاحب قاموس گفته است: گویا این که مناف نام بتى از قریشیان بوده است. اما با اعتقاد به طهارت پدران اوصیا و پیشوایان، هرگز باور نمى‏شود که نام بنده بت، بر حضرت ابوطالب گذاشته باشند؛ به ویژه آن که بر حسب گفته صحاح اللغه و لغویین دیگر، کلمه «نوف» بر علوّ و فضیلت دلالت دارد. بنابر این عبد مناف، یعنى عبد العالى، بنده بلند مرتبه، نه بنده بت.
ب) برخى نام دیگر آن حضرت را «عمران» ذکر کرده و آل‏عمران را به وى نسبت مى‏دهند؛ چنان که در قرآن است.
جلوه‏هایى از ایثار و فداکارى ابوطالب
هنگامى که رسول خدا(ص) به دنیا آمد، پدرش، عبدالله، از دنیا رفته بود؛ از این رو کفالت او را جدش «عبدالمطلب» به عهده گرفت، و هنوز بیش از هفت سال از عمر وى نگذشته بود، که جدش نیز از دنیا رفت. عبدالمطلب در هنگام احتضار در جمع فرزندانش، ابوطالب را به عنوان کفیل پیامبر(ص) معرفى کرد. چنان که در منابع دست اول اسلامى آمده است: «رسول خدا (ص) هشت ساله بود که جدّ بزرگوارش وفات یافت؛ عبدالمطلب در هنگام وفات کفالت و نگهدارى پیامبر(ص) را به ابوطالب سفارش و توصیه کرد.»(4) چنان که این وصیت به زبان شعر نیز بیان شده است:
اوصیک یا عبد مناف بعدى‏
بموعد بعد ابیه فردٍ

اى عبد مناف (ابوطالب!) نگاهدارى و حفاظت شخصى را که مانند پدرش یکتاپرست است، بر دوش تو مى‏گذارم و ابوطالب در پاسخ گفت: پدرجان! محمد(ص) هیچ احتیاجى به سفارش ندارد؛ زیرا، او فرزند من است و فرزند برادرم. (ابوطالب با عبدالله پدر پیامبر(ص) از یک مادر بودند).(5)
وقتى که عبدالمطلب درگذشت، ابوطالب پیامبر(ص) را پیش خود برد، و با این که ثروتى نداشت و نادار بود، امّا بهترین سرپرست براى آن حضرت بود؛ على(ع) مى‏فرماید: «پدرم در عین نادارى، سرورى کرد و پیش از او هیچ فقیرى سرورى نیافت».(6)
ابوطالب نسبت به پیامبر(ص) چنان دوستى و محبت شدیدى ابراز مى‏داشت که هیچ یک از فرزندان خود را تا آن اندازه دوست نمى‏داشت، در کنار پیامبر(ص) مى‏خوابید و هرگاه بیرون مى‏رفت، او را نیز همراه خود مى‏برد و چنان دلبستگى شدیدى به پیامبر(ص) داشت که، نسبت به هیچ‏کس چنان نبود و خوراک خوب را مخصوص آن حضرت قرار مى‏داد.(7)
«ابن عباس» و سایر صحابه مى‏گویند: «حضرت ابوطالب رسول خدا را بسیار دوست مى‏داشت؛ به طورى که او را از فرزندانش بیشتر دوست داشته، و بر آنان مقدم مى‏نمود! بنابر این هرگز از وى دورتر نمى‏خوابید و خود هر جا مى‏رفت او را نیز با خود مى‏برد.»(8)
علامه مجلسى(ره) نقل مى‏کند: «هرگاه رسول خدا در رختخوابش مى‏خوابید، حضرت ابوطالب پس از آن که همه مى‏خوابیدند، به آرامى او را بیدار مى‏کرد، و رختخواب على را با وى جابجا مى‏نمود، و فرزند خود و برادرانش را جهت حفاظت وى مأمور مى‏ساخت.»(9)
یعقوبى مى‏نویسد: از رسول خدا(ص) روایت شده است که پس از وفات «فاطمه بنت اسد»، همسر ابوطالب، که زنى مسلمان و بزرگوار بود، فرمود: «الیوم ماتت اُمّى؛ امروز، مادرم وفات کرد»، و او را در پیراهن خویش کفن کرد و در قبرش فرود آمد و در لحد او خوابید و چون از ایشان پرسیدند: چرا براى فاطمه بنت اسد چنین بى‏تاب شده‏اى؟ فرمود: «او به راستى مادرم بود؛ زیرا، کودکان خود را گرسنه مى‏گذاشت و مرا سیر مى‏کرد. آنان را گردآلود مى‏گذاشت و مرا تمیز و آراسته مى‏نمود، و راستى که مادرم بود».(10)
حضرت ابوطالب رسول خدا را از سن هشت سالگى به خانه خویش منتقل ساخت، و تا سن پنجاه سالگى رسول خدا(ص)، لحظه‏اى از یارى و حمایت او دست برنداشت و او را بر خود و فرزندانش مقدم مى‏داشت!! و خطرهاى احتمالى را که متوجه رسول خدا مى‏گردید، خود و فرزندانش با جان و دل مى‏خریدند، و آن چنان فداکارى و ایثار مى‏نمودند که ملائکه و جبرئیل بر آنها مباهات مى‏کردند!!
در تاریخ آمده است که کفار قریش بارها به حضرت ابوطالب مراجعه نموده و از او خواستند که جلوى تبلیغات پیامبر اسلام(ص) را که به نظر آنان اهانت به آیین و مقدّسات بت پرستى بود، بگیرد. پس از چندین بار تذکر، سرانجام با اخطار و هشدار شدیدتر پیش آمدند؛ به گونه‏اى که جان رسول خدا(ص) و حضرت ابوطالب مورد تهدید جدى قرار مى‏گرفت؛ در چنین موقعیتى ابوطالب با تمام قوا از رسول خدا حمایت مى‏کرد و مى‏گفت: «اذهب یا بن اخى؛ فقل ما احببت فوالله لا اُ سلمک لشى‏ء ابدا؛(11) تو نگران نباش و به دنبال مأموریت الهى‏ات انجام وظیفه کن؛ به خدا سوگند! به هر قیمتى (و لو جان من در خطر باشد) دست از حمایت تو برنمى‏دارم!!»
ابن ابى الحدید مى‏نویسد: «ابوطالب، کسى است که پیامبر خدا را در دوران کودکى‏اش کفالت نمود و در بزرگى‏اش او را مورد حمایت قرار داد، و از شرارت کفار قریش جلوگیرى کرد؛ وى در این راه انواع سختى‏ها و گرفتاریها را تحمّل نمود، و بلاها را با جان و دل خرید، و در یارى و نصرت پیامبر و تبلیغ آیینش با تمام وجود قیام کرد! آن چنان ایثار نمود که «جبرئیل» در هنگام وفات او بر پیامبر نازل شد و خطاب کرد: دیگر از مکّه خارج شو؛ زیرا، یاور و کمک تو از دنیا رفته است!!»(12)
شایان توجه است که محدثین و مورخین «شیعه و سنى» فداکاریهاى این رادمرد اسلام را ثبت کرده‏اند، و احادیث و روایاتى را در این‏باره نقل نموده‏اند، از آن جمله آورده‏اند که : قریش از ابوطالب مى‏ترسیدند و احترامش را نگه مى‏داشتند؛ تا او زنده بود، خطر جدى رسول خدا را تهدید نمى‏کرد؛ اما پس از وفات او جسارت و خلافکارى‏ها به حدى رسید که، خاک بر سر مبارک رسول خدا(ص) مى‏ریختند!! و شکمبه‏هاى حیوان را بر سر و شانه‏اش مى‏ریختند!!!! و در حال نماز و عبادت، به اذیت و آزار او و یارانش مى‏پرداختند؛ تا جایى که رسول خدا فرمود: «ما نالت قریش منى شیئا اکرهه حتى مات ابوطالب؛ کفار قریش نتوانستند با وجود عمویم «ابوطالب» کارهاى ناشایست نسبت به من انجام دهند، تا این که او وفات کرد». پس از وفات ابوطالب آن چنان صحنه را بر پیامبر(ص) تنگ کردند که، رسول خدا سال وفات «ابوطالب» و حضرت خدیجه(س) را که مدتى بعد از رهایى از شعب ابى طالب رخ داد، «عام الحزن»، سال غمها و اندوه‏ها نامید ... .(13)
بحث و تحلیلى در ایمان ابوطالب‏
در فرهنگ قرآن، ایمان و عمل صالح توأمان مطرح است. هر جا سخن از عمل صالح در میان است، ایمان نیز در کنارش طرح مى‏شود و در واقع عمل صالح، آیینه ایمان و باورهاى درونى انسان مى‏باشد «و من یأته مؤمناً قد عمل الصالحات»(14) کسى که از دریچه ایمان به حریم خدا وارد مى‏شود، به تحقیق آن کس عمل صالح و شایسته انجام مى‏دهد. ایمان، طرح درونى است و اعمال مؤمن، بر مبناى این طرح بنا مى‏شود و شکل شایسته و مطلوب به خود مى گیرد. «کل یعمل على شاکلته»(15) پس، از دیدگاه قرآن، چهره واقعى اشخاص را در سیماى اعمال و آیینه ایمان آنها باید جستجو کرد و بر این اساس درباره آنها به داورى نشست.
یکى از چهره‏هاى نامدارى که داوریهاى متفاوتى را متوجه خود ساخته است، حضرت ابوطالب، پدر بزرگوار حضرت على(ع) مى‏باشد. پیچیدگى شخصیت و سیاست‏پیشگى پر رمز و راز او، باعث شده که عدّه‏اى به انحراف شناخت و لغزش داورى در مورد ایشان دچار گردیده و شبهه و خدشه‏اى در ایمان ابوطالب ایجاد نمایند و اتهام شرک را در سیماى آن عالى مقام بزنند؛ این گروه متعصب و مبغض نه تنها ابوطالب را بى ایمان مى‏دانند، حتى مى‏گویند!! پدر و مادر پیامبر خدا(ص) نیز بى ایمان از دنیا رفته و (نعوذ بالله) در دوزخ «جمره» آتشند!!!(16) و حال آن که به کرات در منابع اصیل اسلامى وارد شده است که هیچ یک از پدران و مادران معصومین(ع) مشرک نبودند؛ چنان که على(ع) مى‏فرمایند: «سوگند به خدا! که نه پدر و نه اجدادم «عبدالمطلب و هاشم و عبدمناف» هرگز بت رانپرستیدند؛ بلکه آنان به سوی «کعبه» نماز خواندند، و به آیین حضرت ابراهیم(ع) قبل از اسلام عمل مى‏کردند.»(17)
در باره ایمان آن حضرت کتابهاى مستقلى نوشته شد و علماى بزرگ عامه و خاصه نیز این موضوع را مورد توجه قرار داده، و به طور مبسوط از آن بحث نموده‏اند و بدون اغراق صدها حدیث و نظرهاى مثبت در ایمان آن حضرت در منابع اسلامى ثبت و ضبط است؛ چنان که علامه مجلسى(ره) بیش از یکصد و پانزده صفحه، و با بیان هشتاد و پنج حدیث در این مورد، این مسئله مسلّم تاریخى را مورد امعان‏نظر قرار داده، و دیدگاه‏ها و منابع بزرگ اهل سنت را نیز نقل نموده است.(18) همچنین صاحب الغدیر در جلد هفتم و هشتم کتابش، صدها حدیث را از منابع معتبر (شیعه و سنى)، همراه با اعترافات محققین و مورخین آنان نقل نموده، و در بیش از یکصد و ده صفحه به تحقیق این مطالب پرداخته است و با آن آگاهى و اشراف محققانه خود، از شخصیت مظلوم تاریخ، ابوطالب، دفاع نموده است.(19)
علما و اندیشمندان و محققان اهل «سنت» نیز کم و بیش و به طور پراکنده در کتابهاى خود به ایمان حضرت «ابوطالب» اشاره نموده و معمولا نتیجه مثبت گرفته‏اند؛ هر چند بعضى‏ها نتوانسته‏اند بغض و دشمنى خود را نسبت به ولایت على(ع) و پدر بزرگوارش نادیده بگیرند. در این میان به نظر مى‏رسد که ابن ابى الحدید، بیش از دیگران به این موضوع پرداخته و احادیث و قضایاى بسیار جالبى را نقل نموده، که براى مغزهاى افراد حقجو سودمند است؛ اگر چه او نیز جزو افراد «متوقف» و سرگردان مى‏باشد!!!(20) گویا بیش از سه‏هزار شعر ابوطالب، در مدح رسول خدا و رسالتش، این افراد متعصب و یا گروه مبغض را در مورد ایمان آن حضرت قانع نساخته است!!! و صدها حدیث از رسول خدا و ائمه اطهار(ع) در این مورد کافى نبوده است!! و فقط به یک حدیث ضعیف(21) که به اعتراف خود آنان راوى‏اش «مغیرة بن شعبه» مردى فاسق و مبغض اهل‏بیت و به ویژه على(ع) است تمسک نمودند و ابوطالب را (نعوذ بالله) اهل آتش مى‏دانند!!!
آیا منصفانه است که کسى درباره ایمان ابوطالب شک و تردید کند؟ و یابالاتر از آن، او را مشرک معرفى نماید؟!!! ابوطالب کسى است که حضرت محمد(ص) را در خانه خود پرورش داد و در زمان رسالت او، از مال و حیثیت و موقعیت اجتماعى و سیاسى خود، در راه یارى او کوتاهى نکرد. ابن ابى‏الحدید، مورخ و دانشمند معروف اهل سنت، در ضمن شرح فداکارى‏هاى حضرت ابوطالب، مى‏گوید: «یک نفر از علماى شیعه درباره ایمان ابوطالب کتابى نوشت و نزد من آورد که من تقریضى بر آن بنویسم. من به جاى تقریض این اشعار را که شماره آنها به هفت بیت مى‏رسد، در پشت کتابش نوشتم، که مضمون بخشى از آنها چنین است: « هرگاه ابوطالب و فرزندش على(ع) نبودند، هرگز اسلام قد راست نمى‏کرد؛ پدر در مکه از آن حمایت کرد و فرزند در یثرب (مدینه)، جانش را نثار کرد.»(22) او در راه حفظ پیامبر(ص) لحظه‏اى از پا ننشست و سه سال دربه‏درى و زندگى در کوه‏ها و درّه‏ها را بر ریاست و سیادت مکّه ترجیح داد. او راضى بود تمام فرزندانش کشته شوند؛ ولى پیامبر(ص) زنده بماند. در هنگام مرگ به فرزندان خود گفت: من محمد را به شما توصیه مى‏کنم؛ زیرا او امین قریش و راستگوى عرب، و حائز تمام کمالات است؛ آئینى آورد که دل‏ها بدان ایمان آورد. آیا با این وصف، باز مى‏توان درباره ایمان و اعتقاد او تردید کرد و اعمال او را، گواه و گویاى ایمانش ندانست؟!! باید دانست که کردار نیک و بزرگ ابوطالب، نشأت یافته از ایمان سرشار و محکم و آهنین او مى‏باشد؛ ولى به حق باید گفت: ابوطالب شخصیت مظلوم تاریخ است؛ او نه تنها در زمان حیاتش مورد ستم واقع شد، حتى بعد از وفاتش نیز ستم‏هایى بر او روا داشته شده است؛ تا آنجا که گروهى تصوّر کرده‏اند که تعصب قومى او را بر حمایت و یارى و فداکارى درباره پیامبر(ص) واداشته است و اگر رشته خویشاوندى میان او و برادرزاده‏اش نبود، او هرگز تا این حد از او دفاع نمى‏کرد؛ ولى این داوران جاهل تاریخ، از دو مطلب غفلت ورزیده‏اند:
1- درست است که تعصب خویشاوندى گاهى انسان را تا لب پرتگاه مى‏کشاند؛ ولى رشته خویشاوندى سبب نمى‏شود که انسان چهل و دو سال تمام از انسانى دفاع و پروانه‏وار گرد وجود او بچرخد و خود و فرزندان و تمام فامیل را قربانى تعصب خویش سازد. از این افراد مى‏پرسیم: مگر ابولهب ارتباط نزدیک نسبى با پیامبر(ص) نداشت؟ مگر ابولهب، عموى پیامبر نبود؟ چرا او بر اساس رابطه نسبى، برادرزاده خویش را یارى نکرد؟ نه تنها یارى نکرد، بلکه مانند مشرکان دیگر و بدتر از آنان، در صدد آزار و شکنجه پیامبر برآمد و موضع خصمانه در برابر دین توحیدى اتخاذ کرد و در برابر رسول خدا با تمام توان ایستاد، تا جایى که کلمات عقاب‏آمیزى از سوى خدا در باره او و همسرش نازل شد.(23) پس ایمان است که به انسان، شجاعت، از خودگذشتگى، مقاومت و ایثارگرى مى‏بخشد و نقش عوامل دیگر بسیار ضعیف و کمرنگ است و در شرایط حساس هرگز نمى‏تواند، تأثیرگذارى داشته باشد.
2- آنان سخنان و اشعار و سروده‏هاى آن حضرت را از نظر دور داشته و داورى بى پایه‏اى کرده‏اند؛ در صورتى که اشعار جاودانه او (بیش از سه‏هزار بیت) حاکى از آن است که محرّک او بر این دفاع همان عقیده راسخ او نسبت به فضیلت و کمال و به تعبیر روشن‏تر، نبوت و رسالت او بود. آیا مى‏توان اشعار فروان او را که در باره عظمت برادرزاده و فضیلت و کمال و دعوت آسمانى او سروده است، از نظرها دور داشت؟ اشعار و سروده‏هاى وى، کاملا بر ایمان و اخلاصش گواهى مى‏دهد که به قسمتى از آنها مى‏پردازیم: «اشخاص شریف و فهمیده بدانند که محمد(ص) بسان موسى و عیسى، پیامبر، و بسان آنها راهنما است و هر فردى از پیامبران به امر پروردگار، منصب هدایت را به عهده مى‏گیرد؛ شما اوصاف او را در کتابهاى آسمانى با کمال درستى مى‏خوانید، و این گفتار صحیح است و رجم به غیب نیست ... »(24) اشعار گذشته، و دهها شعر دیگر که در دیوان(25) وى و در لابلاى تاریخ و نوشته‏هاى حدیث و تفسیر موجود است، گواه زنده‏اى است بر این که انگیزه او از دفاع از پیامبر، همان عقیده خالص و اسلام واقعى او بوده، و هیچ محرکى جز عقیده، و ایمان نداشته است.
براى اثبات ایمان این بزرگ اسلام علاوه بر ایثار و فداکارى‏هاى او و اشعار و سروده‏هایش، که در شأن و عظمت دعوت نبوى و ایمان به حقانیت رسول خدا و فضائل او ... مى‏باشد شواهد و ادلّه فراوان دیگرى نیز در منابع روایى شیعه و سنى وجود دارد، که به جهت رعایت اختصار، به ذکر چند روایت بسنده مى‏کنیم:
1) ابن ابى‏الحدید معتزلى مى‏گوید: با اسناد بسیارى، برخى از عباس بن عبدالمطلب و بعضى از ابوبکر بن ابى قحافه، نقل کرده‏اند که: ابوطالب رحلت نکرد، مگر این که گفت: «لا اله الا الله، محمد (ص) رسول الله»(26) ابوبکر در سال هشتم هجرت در حالى که دست پدرش را که نابینا بود، گرفت و به حضور رسول خدا(ص) آورده، و پس از گذشتن بیست و یک سال از رسالت آن حضرت ایمان آورد؛(27) ابوبکر از ایمان وى خوشحال شد و گفت: اى پیامبر خدا! سوگند به خدایى که تو را به حق مبعوث کرد، من به اسلام و ایمان عمویت «ابوطالب» بیش از اسلام پدرم خشنود گردیدم. ناگفته نماند که این فراز از سخنان خلیفه اول، در کنار دهها حدیث دیگر که مبنى بر ایمان ابوطالب است، در منابع اهل‏سنت آمده است.
2) در تواریخ و سیره‏هاى «شیعه و سنى» آمده است که پیامبر اسلام(ص) با خدیجه و امیرالمؤمنین - علیهم السلام مشغول خواندن نماز مستحبى بودند(28) «ابو طالب» با فرزندش «جعفر» به نماز آنان تماشا مى‏کردند؛ در این هنگام ابو طالب به جعفر گفت؛ «صل جناح ابن عمّک؛ برو در طرف راست پیامبر خدا نماز بگذار»؛ و سپس به على (ع) سفارش کرد: «اما انه لایدعو الا الى خیر فالزمه؛ آگاه باش که رسول خدا جز به راه نیک دعوت نمى‏کند از او دست بر ندار».(29)
3- على(ع) مى‏فرماید: «وقتى وفات پدرم، ابوطالب، را به رسول خدا خبر دادند، آن حضرت سخت گریست؛ و سپس دستور داد: برو او را غسل داده و کفنش کن. خداوند او را ببخشد و رحمت کند.»(30) آنگاه آن حضرت خود تشریف آورده و در کنار جسد «ابوطالب» قرار گرفته و فرمود: «اى عموى بزرگوار! تو مرا در یتیمى کفالت نمودى، و در کودکى تربیت فرمودى، و در بزرگى‏ام یارى دادى، خداوند به تو پاداش خوبى مرحمت فرماید.»(31)
ابن ابى الحدید معتزلى پس از ذکر این مطالب مى‏نویسد: رسول خدا فرمود: «اما و الله لاستغفرنّ لک و لاشفعنّ فیک شفاعة یعجب لها الثقلان؛ من در مورد تو آن چنان از خدا طلب مغفرت و شفاعت مى‏نمایم، که جن و انس از عظمت آن تعجب مى‏نمایند».(32)
ودر همین مورد جبرئیل به محضر پیامبر(ص) شرف یاب گردید و خطاب کرد: خداوند شفاعت تو را در مورد شش نفر پذیرفته است:
1- مادرت «آمنه» که تورا به دنیا آورده است؛2- پدر گرامى‏ات که تو از صلب او متولد کردیده‏اى؛ 3- مرد بزرگوارى چون «ابوطالب» که تو را مورد همایت خویش قرار داد؛ 4- جد پدرى‏ات «عبد المطلب» که پرستارى تو را عهده‏دار شد؛ 5 - «حلیمه بنت ابى ذویب» که دایگى تو را بر عهده گرفت؛ 6- دوست دوران جاهلیت تو که مردى سخى و پناهگاه محرومان بود.(33)
4- در روایتى از امام صادق(ع) که چشم بصیرت به حقایق ایمانى ابوطالب دارد و به تعبیر معروفى که «اهل البیت ادرى بما فى البیت» درباره او مى‏فرماید: «مثل ابوطالب، مثل اصحاب کهف است که ایمان خود را مکتوم مى‏داشتند و خدا به ایشان دو برابر پاداش عطا کرد.»(34)
5 - از امام باقر(ع) درباره ایمان ابوطالب سؤال شد، حضرت فرمود: «اگر ایمان ابوطالب در کفه ترازویى قرار گیرد و ایمان این خَلْق در کفه دیگر نهاده شود، ایمان او برتر خواهد بود»(35)؛ و همین ایمان برتر بود که ابوطالب را واداشت که حمایت‏هاى بى‏دریغ خود را از مقام رسالت و نبوت توحیدى دریغ نکند؛ و گرنه ارتباط نسبى و ... نمى‏توانست چنین انگیزه نیرومندى در ابوطالب ایجاد نماید.
6- امام صادق(ع) فرمود: هنگامى که مادر امیرالمؤمنین، على (ع)، تولد رسول خدا را به همسرش ابوطالب مژده داد، او نیز متقابلا فرمود: من هم به تو مژده مى‏دهم که بعد از سى سال دیگر تو همانند او را که فقط پیامبر نخواهد بود، به دنیا مى‏آورى. در حدیث دیگرى آمده: «تتعجبین من هذا انک تحبلین و تلدین بوصیّه و وزیره»؛ یعنى تو نیز «وصى» و «وزیر» او را به دنیا مى‏آوری.(36) از این روایات استفاده مى‏شود که حضرت ابوطالب پیش از تولد رسول خدا به رسالت وى ایمان داشته است و از فاصله زمانى او با وصیش باخبر بوده، و بدین‏گونه امامت فرزندش را نیز تأیید نموده است.
7- در روایتى از امام حسین(ع) وارد شده که پدرش على(ع) نقل مى‏کند که روزى او (امام على) در کنار خانه‏اش با جمعى نشسته بود، ناگاه مردى نادان سؤال کرد: یا امیرالمؤمنین! شما همچو مقام والایى دارید، در حالى که پدرتان در آتش است!! حضرت فرمود: ساکت شو؛ خدا دهانت را بشکند، این چه سخنى است؟!! سوگند به کسى که پیامبر را به حق مبعوث کرد، اگر پدرم در مورد همه گناهکاران روى زمین شفاعت کند، خداوند از او مى‏پذیرد. آیا پدر من در آتش است و حال آن که سرنوشت مردم در بهشت و جهنم به اختیار فرزندش نهاده شده است...»؟!!(37)
تذکر و نتیجه‏گیرى‏
طرح ایمان ابوطالب ریشه سیاسى دارد
بدون شک هرگاه یک‏دهم شواهد و دلائلى را که مبنى بر ایمان و اسلام «ابوطالب» است، در باره یک فرد دیگرى دور از گود سیاست، و کینه و بغض، وجود داشت، تمام فرق اسلامى، اعم از سنى و شیعه، به اتفاق، اسلام و ایمان وى را تصدیق مى‏کردند؛ ولى چرا با بودن دهها گواه محکم بر ایمان بزرگ مردى چون ابوطالب، تشکیک کرده و حتى حکم به کفر او داده‏اند؟!!
پاسخ: هدف از طرح این مسئله جز، طعن در فرزندان ابوطالب و بالأخص امیرالمؤمنین، چیز دیگرى نیست؛ گروهى متعصب مى‏خواهند با انکار ایمان ابوطالب، فضیلتى را درباره على(ع) انکار کنند و اگر ابوطالب پدر على(ع) نبود، هرگز اثبات ایمان او به یک‏دهم از شواهد و دلائلى که در باره او وجود دارد، نیاز نداشت.
هدف از طرح این‏گونه شبهات، این است که عقاید مردم نسبت به حامیان شماره یک اسلام، سست شود و به آنها بدبین گردند و به تدریج نسبت به اصل هم تردید نمایند. به عنوان مثال اگر بنا باشد ایمان مردم به ابوطالب سست شود، چقدر از این رهگذر گمراهى به وجود مى‏آید و مردم نسبت به حامى اول اسلام بدبین مى‏شوند و این به بالاتر سرایت مى‏کند.
به نظر مى‏رسد که به احتمال قوی، تردید در ایمان ابوطالب از همین قانون و اقدام برخلاف ناشى شده است و عده‏اى را از شاهراه حقیقت منحرف کرده است و همین عده روى اطمینان بى اساسى که به زمام‏دار سیاه‏کارى (چون معاویه‏ها) داشتند، وجود ارزنده‏ای چون ابوطالب را تکفیر کرده‏اند. بدون این که قدرى بیشتر فکر کنند، بهترین حامى پیامبر اسلام(ص) را از حلیه ایمان محروم داشته‏اند و بدین ترتیب خیانتى بزرگ مرتکب شده‏اند.
نکته شایان تذکر دیگر، این که علت کتمان ایمان ابوطالب از زعماى قریش و سایر دشمنان چه بود؟
ابن ابى الحدید معتزلى در این باره مى‏نویسد: «ابوطالب، بدین جهت ایمانش را در میان دشمنان اسلام اظهار نکرد، تا آمادگى دفاعى بیشترى در یارى از رسول خدا داشته باشد، و اگر خود را مسلمان نشان مى‏داد، همانند سایر صحابه، نمى‏توانست در برابر خیانتهاى قریش کارى از پیش ببرد...»(38) البته این‏گونه حرکتها در مواردى که انسان در اقلیت باشد، یک قانون عقلایى است که انسان بتواند در لباس خصم براى اهداف خویش، کارآیى بیشترى داشته باشد؛ چنان‏که «مؤمن آل فرعون» در لباس فرعونیان و طاغوتهاى آن زمان به یارى حضرت موسى (ع) شتافت و در برابر تصمیم به قتل آن حضرت بپا خاست و آنان را از این فکر ستمکارانه منصرف کرد؛ او گفت: «أتقتلون رجلا ان یقول ربى الله و قد جاءکم بالبینات من ربکم ...»(39) همچنین حضرت «شمعون» وصى حضرت عیسى (ع) از همین طریق به یارى فرستادگان آن حضرت شتافت، و شهر «انطاکیه» را از شر ضلالت و گمراهى نجات داد، و خود را به لباس صحابه و یاران پادشاه آن سامان در آورد..(40)
شیوه ذکر شده در صورت لزوم و تناسب زمانى یک ضرورت عقلى و قرآنى و اجتماعى بوده و احادیث زیادى در این باره در منابع روایى آمده است؛ چنان که: رسول اکرم(ص) فرمود: «اصحاب کهف، ایمان واقعى خود را مخفى نگهداشته، و خود را کافر معرفى مى‏کردند؛ از این رو، خداوند دو پاداش به آنان مرحمت فرمود؛ و همین‏طور عمویم «ابوطالب» در کنار قریش خود را با آنان هم‏کیش معرفى نمود و ایمان واقعى‏اش را پنهان داشت؛ خداوند به او نیز دو پاداش عطا خواهد کرد.»(41)
از مجموع مطالب ذکر شده نتیجه مى‏گیریم: که اعمال شایسته و کردار بزرگ حضرت ابوطالب، گواه زنده و صادق باورها و ایمان او است؛ او با تحمل سختى‏ها و شداید فراوان دست از حمایت و یارى رسول خدا برنداشت. همه امکانات و قواى خویش را در این راه سرمایه‏گذارى کرد و در برابر فشارهاى روزافزون مشرکان با مهارت ایستادگى نمود و با تدبیر نیرومند خویش، راه‏هاى مشکل و صعب العبور سیاسى و اجتماعى را هموار مى‏کرد و با موقعیت خاص اجتماعى که داشت، در راه حمایت برادرزاده خویش، از آن بهره جسته و هم چنان با ایمان ایستاد و زندگى کرد و با ایمان و شعار توحید، چشم از دنیا فرو بست؛ اما برای مصالح اسلام و مسلمانان و حمایت از آیین حیات‏بخش اسلام و شخص رسول خدا، ایمانش را از قریشیان و دشمنان اسلام مکتوم داشت.
پى‏نوشت‏ها:
1. ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، ج‏1، ص 4 مقدمه آن.
2. اصول کافى، ج‏1،ص 452،ح 1و 3، روضة المتقین، ج‏12 ص 221 ؛بحارالانوار، ج 35، ص 77، ح 14.
3. از این جهت او را «شیبة الحمد» نامیدند که وقتى متولد شد، در سر او، مقدارى موى سفید بود، و به او «شیبه»، که به معنى پیرى است گفتند و به خاطر ویژگیهاى نیک اخلاقى که داشت واژه «حمد، که در اینجا به معنى ستودگى» است به او افزودند.
4. محمد بن جریر طبرى، تاریخ الامم و الملوک، قاهره، مطبعة الاستقامه، بى تا، ج 2، ص 32، احمد بن اسحاق یعقوبى و تاریخ یعقوبى، مترجم، محمد ابراهیم آیتى، (تهران؛ شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، چ ششم، 1371 ش)، ج 1، ص 368 و ابن هشام السیرة النبویه، (بیروت، دار احیاء التراث العربى، بى تا)، ج 1،ص 189 و على بن حسین مسعودى، مروج الذهب،(مصر مطبعة السعاده چ چهارم، 1384 ق،)، ج 2 ص‏281.
5. محمد بن جریر طبری ، همان، احمد بن اسحاق یعقوبى، همان، ابن هشام، همان.
6. احمد بن اسحاق یعقوبى، همان.
7. محمد بن سعد، الطبقات الکبری، قاهره، مطبعة نشر الثقافة الاسلامیه، 1358 ق، ج 1، ص 101.
8. الغدیر، ج‏7، ص 376.
9. بحارالانوار، ج 35،ص 93.
10. احمد بن اسحاق یعقوبى، همان.
11. الغدیر، ج 7،ص 360 - 359 تاریخ ابن جریر طبرى، ج 2، ص 67، کامل ابن اثیر، ج 2، ص 64.
12. ابن ابى الحدید، پیشین، ج‏1، ص 29 و همچنین ج 14، ص 70.
13. الغدیر، ج 7، ص‏373 و 376، شرح من لا یحضره الفقیه، ج 12، ص 222، تاریخ کامل ابن اثیر، ج 2، ص 91.
14. سوره طه،آیه 75.
15. سوره اسراء، آیه 84.
16. ابن ابى الحدید، پیشین، ج 14، ص 66 و 67 در حدیث مجعول از پیامبر (ص).
17. بحارالانوار، ج 35، ص 81، ح 22، الغدیر، ج‏7، ص 387.
18. بحارالانوار، ج 35، ص 183 - 68.
19. علامه امینى، الغدیر، جلد7 از صفحه 331 تا 413 پایان کتاب و همچنین در جلد 8 از صفحه‏1 تا 31.
20. ابن ابى الحدید، پیشین، ج 14، ص 70.
21. «و اما حدیث الضحضاح من النار فانما یرویه الناس کلهم عن رجل واحد و هو «المغیرة بن شعبه» و بغضه لبنى هاشم و على الخصوص لعلىّ (ع) مشهور و معلوم و قصته و فسقه امر غیر خاف» ابن ابى الحدید، ج 14، ص 70.
22. ابن ابى الحدید، پیشین، ج 14، ص 84.
23. سوره مسد، آیه 5.
24. مجمع البیان، ج‏7، ص 37؛ الحجة، ص 56 - 57، سیره ابن هشام، ج 1،ص 353 - 352 ؛مستدرک حاکم، ج‏2، ص 623.
25. ابوهفان عبدى، جامع دیوان ابوطالب که 121 بیت از آن اشعار قصائد را آورده است؛ ابن هشام در سیره خود ، ج 2، ص 286، 94 بیت و ابن کثیر شامى در تاریخ خود، ج 3، ص 52 - 57، 92بیت از آن اشعار آورده است‏
26. سیره صحیح پیامبر اسلام، ج‏2، ص 211، از معتزلى، شرح المنهج، ج 14، ص 71.
27. ر.ک: الغدیر، ج 7، ص 312.
28. نمازهاى واجب پس از هجرت پیامبر(ص) تشریع شده است.
29. ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، ج 13، ص 199 و 200 کامل ابن اثیر، ج 2،ص 58، تاریخ طبرى، ج 2، ص 314، بحارالانوار، ج 35، ص 80، ح 20؛ الغدیر، ج‏7، ص 396.
30. ابن ابى الحدید، پیشین، ج 14، ص 76 طبقات ابن سعد، به نقل از الغدیر، ج 7، ص 372.
31. بحارالانوار، ج 35، ص 68، ح 1.
32. ابن ابى‏الحدید، پیشین، ج 16، ص 76.
33. ابن ابى‏الحدید، پیشین، ج 14، ص 67 ؛ بحار الانوار، ج 35، ص‏108،ح 35.
34. سیره صحیح پیامبر بزرگ اسلام، علامه جعفر مرتضى عاملى با ترجمه حسین تاج آبادى، ج 2، ص 230، ازکتاب امالى صدوق، ص‏551.
35. همان مدرک، ص 217. از الدّرجات الرّفیعه، ص 49.
36. بحارالانوار، ج 35، ص 77،ح 14؛ اصول کافى، ج 1،ص 452 ،ح 1 و 3؛ روضة المتقین، ج 12، ص 221.
37. بحارالانوار، ج 35، ص 110، ح 39.
38. ابن ابى الحدید، پیشین، ج 14، ص 81.
39. سوره مؤمن = غافر،آیه 28.
40. ر.ک: سوره یس،آیه 14 و تفسیرهایش به ویژه مجمع البیان.
41. ابن ابى الحدید، پیشین، ج 14، ص 70؛ بحارالانوار، ج 35، ص 72، ح 7؛الغدیر، ج 7، ص 380.