سوگوارى براى سالار شهیدان در جهان اسلام

آفریقاى شرقى‏
فرانسیسکو گابریلى استاد دانشگاه و محقق معاصر متذکر مى‏گردد: انعقاد مجالس سوگوارى براى امام حسین(ع) از سوى شیعیان در قرن چهارم هجرى عمومى و همگانى گردید و در این ایام به گونه‏اى مذهب شیعه رواج پیدا کرد که به آفریقاى شرقى هم رسید و ایرانیان در سومالى، کنیا و تانزانیا به ساخت بناهاى مقدّس و نیز متداول نمودن شعائر مذهبى مبادرت نمودند امروزه آثار شیعیان در شهرهاى آفریقاى شرقى به خوبى قابل مشاهده است.(1)
ابن بطوطه از سلطان کلوا سخن مى‏گوید که در آن ایام ابوالمظفر حسن بود که به دلیل بذل و بخشش به ابوالمواهب شهرت یافت، این سلطان در سرزمین زنگبار به جنگ با کفار مى‏رفت و غنیمت هایى را که به دست مى‏آورد طبق فرموده قرآن عمل مى‏کردو سهم ذوى القربى را در خزانه‏اى ویژه قرار مى‏داد و چون سادات نزد او مى‏رفتند به آنان تحویل مى‏داد. سلطان کلوا مردى فروتن بود و با فقرا مى‏نشست و با آنان غذا مى‏خورد و مردمان متدین و شریف را احترام مى‏نمود.(2) کلوه جزیره کوچکى است که در کنار آفریقاى شرقى برابر تانگانیکاى فعلى قرار دارد.
اساس مراسم محرم در نایروبى مرکز کنیا، شهادت امام حسین و خاندان عترت است، در کنیا براى هر دوازده روز اول محرم به جز اولین روز که آغاز سال است شیعیان با لباس سیاه رهسپار مجالس عزادارى مى‏شوند و در سالنى که با پرده هایى سیاه پوشیده شده اجتماع مى‏نمایند و به سخنرانى واعظین درباره حادثه کربلا گوش مى‏دهند و به محض آن که راوى شروع به ذکر مصیبت مى‏کند، مردم حاضر در مجلس به گریه و ندبه مى‏پردازند. آنگاه عزاداران اعم از زن و مرد به حرکت در مى‏آیند و هنگامى که ذکر مصایب اوج گرفت دسته‏هاى سوگوار از جاى خود بر مى‏خیزند و به ماتم مى‏پردازند و بر سر و سینه مى‏زنند، جمعى هم بر شانه‏هاى خود زنجیر مى‏کوبند و فریاد یا حسین سر مى‏دهند. روز عاشورا عزادارى اوج مى‏یابد، در نایروبى در نیمه روز و در مومباسا عصرها مجالس عاشورا برگزار مى‏گردد و مردم پس از گوش سپردن به سخنان روضه‏خوان یا حسین گویان و سینه زنان در خیابان‏ها به راه مى‏افتند و بنابر رسمى کهن به بخش قدیمى شهر مى‏روند در این مراسم تمام مردان خصوص جوانان حضور دارند امّا زنان در این سیر و حرکت دیده نمى‏شوند زیرا آنان براى خود مجالس زنانه باشکوه و جداگانه دارند. همه عزاداران سیاه پوش و پا برهنه‏اند در جلوى سوگواران، فردى که مدیریت جمعیت عزدار را عهده دار است قرآنى را در حالى که در سینى قرار گرفته است با خود حمل مى‏کند و به دنبالش دسته‏اى که تابوت و بارگاه امام حسین(ع) را بر دوش دارند و بعد از آنان دستگاه صوتى و در پشت آنان؟، دسته‏هاى زنجیر زن حرکت مى‏کنند. نیروهاى انتظامى و امنیتى راهها و خیابان‏ها را براى آنان باز نگاه مى‏دارد و همه دسته‏ها با نظم جالبى سازماندهى مى‏شوند.
اگرچه آگاهى‏هاى مربوط به تاریخ عاشورا به زبان انگلیسى و سواحیلى منتشر مى‏شود ولى اغلب نوحه‏ها،مرثیه‏ها و روضه خوانى‏ها به زبان محلى سواحیلى است. گزارش این مراسم از طریق جراید و رسانه‏هاى جمعى و گروهى به اطلاع همگان مى‏رسد.
در مومباسا پس از حرکت دسته‏هاى عزادار بلافاصله و در نایروبى پس از چند ساعت، شیعیان در امام باره‏ها جمع مى‏شوند تا مجلس دیگرى برپا دارند، در این برنامه حوادث تألم بار عاشورا و مصائب اهل بیت نبى اکرم(ص) توسط سخنرانان براى علاقه‏مندان باز گفته مى‏شود. شیوه‏هاى عزادارى، مجالس وعظ و سخنرانى و چگونگى شکل‏گیرى دسته‏هاى سینه زنى و وجود واژه‏هایى چون عزادار، مجلس، ماتم، امام باره و چهلم بیانگر آن است که این مراسم از فرهنگ بومى ایرانیان تأثیر پذیرفته و یا ایرانیان بدآنجا انتقال داده‏اند.
در سایر روزهاى محرم با برپایى مجالس تعزیه، حادثه کربلا، اسارت اهل بیت امام حسین(ع)، حرکت دادن اسیران به همراه سربریده امام و شهیدان کربلا، سخنان افشاگرانه امام سجاد(ع) و زینب کبرى(س) و بازگشت امام چهارم به نینوا براى دفن بدن مطهر پدر، به نمایش گذاشته مى‏شود شیعیان کنیا پایان آخرین روز صفر را که به عقیده آنان هنگام انتقام مختار و کشته شدگان قاتلان کربلاست، جشن مى‏گیرند، طى این مراسم تمامى پارچه‏هاى سیاه برچیده مى‏شود و لباس سیاه را از تن بیرون آورده و به شادمانى مى‏پردازند.(3)
زنگبار از مناطقى است که بنا به نوشته دائرة المعارف چاپ لیدن در سال 72 هجرى اسلام را پذیرفت و موجب گسترش آن در منطقه شد، از برخى آثار برمى آید که تشیع در این سرزمین سابقه‏اى هزار ساله دارد، در زنگبار به تعداد چهارده معصوم، خانه‏هاى عزادارى تأسیس شد که برخى مانند حسینیه الماتم بیش از یکصدو چهل سال سابقه دارد. این اماکن عموماً وقفى هستند. منطقه کیپوندا در شهر سنگى زنگبار محله نسبتاً بزرگى است که در موقعیت خوبى واقع شده و غالباً در اختیار شیعیان است که براى حفظ هویت خود تلاش مى‏کنند. به همین علت همه ساله در روز اربعین اجتماع با شکوهى ترتیب مى‏دهند و حتى اقوامى که به کشورهاى دیگر رفته‏اند در این ایام به زنگبار باز مى‏گردند. آنان با سوگوارى براى خامس آل عبا گمشده عاطفى خود را در کوچه‏ها مى‏جویند. در شب اربعین شیعیان بعد از اقامه نماز در حسینیه‏هاى حضرت عباس(ع) و الماتم جمع مى‏شوند و روضه خوانى مى‏نمایند، اواخر شب عزاداران حرکت مى‏کنند و به تمام کوچه‏هایى که در آن‏ها حسینیه و ماتم سرا وجود دارد سر مى‏زنند و در آن اماکن عزادارى را ادامه مى‏دهند این مراسم تا دو بعد از نیمه شب ادامه مى‏یابد. سپس در حیاط مساجد به عزادارى و زنجیرزنى مى‏پردازند و شام صرف مى‏کنند. مراسم روز اربعین از ساعت ده ونیم صبح آغاز مى‏گردد، ایمان مذهبى و ارادت به امام حسین (ع) موجب شد که هر کس به تناسب و فراخوار توانایى مالى امکاناتى را براى عزادارى فراهم آورد، برخى بلیط هواپیما براى مسافران تهیه مى‏کنند، عده‏اى خانه‏هاى خود را در اختیار میهمانان قرار مى‏دهند و بعضى دیگر شیعیان را اطعام مى‏کنند، آنان از روز هفدهم تا بیست و یکم محرم به عزاداران غذا مى‏دهند که هزینه قابل توجهى دارد.(4)
بوروندى در کناره شرقى دریاچه تانگانیکا قرار دارد و با تانزانیا همسایه است، تاریخ ورود تشیع به این سرزمین مربوط به زمان مهاجرت تجار هند و پاکستانى است که بعد از جنگ جهانى اول در بوروندى استقرار یافتند. شیعیان در مساجد و دیگر مکان‏هاى مذهبى مراسم خود را برگزار مى‏کنند. یکى از این برنامه، عزادارى‏هاى عاشورا است که با فرا رسیدن ماه محرم با شکوه فراوان انجام مى‏دهند.(5)
آفریقاى غربى
کشور سنگال در غرب آفریقا بین موریتانى، مالى، گینه و گینه بیسائو قرار دارد، 95% مردم این سرزمین مسلمان هستند که درصدى از آن شیعه هستند که نیمى از آنها سنگالى و نیم دیگر از تبار لبنانى‏ها هستند، قدیمى‏ترین فرقه اسلامى سنگال تیجانیه‏اند که بیشترین پیروان را دارد، این فرقه و قادریه بعضاً خود را به اهل بیت منتسب مى‏دارند و با فرا رسیدن عاشورا، در زمینه قیام کربلا مراسم دارند و غالباً از طریق سخنرانى مردم را از مصائب کربلا آگاه مى‏سازند. مراسم محرم سنگال آمیخته با آداب و رسوم بومى و با خرافات عجین گشته است. شب عاشورا مردم این سامان غذایى به نام کوس کوس که ریشه در سنت‏هاى عربى دارد، تهیه مى‏کنند، برخى عقیده دارند بعد از خوردن غذا باید بشقاب آن را بر سر نهاد آنان بر این باورند که علت خونرنگ خورشید، ماجراى شهادت امام حسین(ع) است. مسلمانانى که به این رسوم سنتى پاى بندى ندارند روز عاشورا به عبادت مى‏پردازند، هزار بار قل هو اللّه احد و استغفراللّه مى‏خوانند و صلوات مى‏فرستند. مرثیه خوانى در بین فرق قادریه و تیجانیه تا حدودى رواج دارد و واقعه عاشورا را از طریق نوارهاى صوتى براى مردم تشریح مى‏نمایند. فرقه مریدیه نیز به واقعه کربلا عقیده دارند آنان با سرهاى مقدّس شهیدان بازى مى‏کردند و شادى مى‏نمودند، روز عاشورا در سنگال تعطیل رسمى است گاهى پیش مى‏آید که هر فرقه‏اى به مناسبت عاشورا روزى را تعطیل مى‏کند.
شیعیان در مراسم محرم مى‏کوشند چهره واقعى کربلا را به اهالى بومى سنگال معرفى کنند و تحریفاتى را که در این مورد صورت گرفته از حقایق مسلم تفکیک نمایند، این برنامه‏ها در محلات گوناگون به اجرا درمى‏آید.
لبنانى‏هاى مقیم سنگال در منزل فرد خیّرى اجتماع مى‏کنند و طى مراسمى یک نفر سخنرانى نموده و مدّاحى به مرثیه خوانى مى‏پردازد ولى سینه زنى انجام نمى‏گیرد و در پایان از حاضران با دادن ناهار پذیرایى مى‏شود در سنگال حسینیه، تکیه، یا فاطمیه وجود ندارد و مراسم محرم در مساجد انجام مى‏گیرد.
سفارت جمهورى اسلامى ایران در سال‏هاى اخیر در ظهر عاشورا در داکار مرکز سنگال مراسمى برگزار مى‏نماید که بعد از سخنرانى امام مسجد شیعیان که یک روحانى سنگالى است، زیارت عاشورا خوانده مى‏شود و سپس سینه زنى انجام مى‏گیرد، برادران شیعه که در این مراسم شرکت مى‏نمایند با سینه زنى آشنا شده و حتى برخى نوحه‏ها را به زبان محلى ترجمه کرده و خود اقدام به سینه زنى مى‏کنند، خاطرنشان مى‏گردد در سنگال سینه زنى رسم نشده و مردم با آن مأنوس نمى‏باشند و آنها که کم و بیش در خصوص آن اطلاعاتى دارند نسبت به برگزارى آن توجیه نمى‏باشند.(6)
کشور دیگرى که در ساحل غربى آفریقا قرار دارد سیرالئون مى‏باشد که در همسایگى گینه و لیبریا واقع است و 75% سکنه 5/4 میلیونى آن مسلمان هستند، ساخت اجتماعى آن قبیله‏اى است و سنت‏هاى بومى مخلوط به خرافات و برنامه‏هاى افسانه‏اى در آن بسیار رواج دارد. به رغم وجود شیعیان در سیرالئون که منشأ لبنانى دارند تا قبل از افتتاح سفارت جمهورى اسلامى ایران در سال 1361 ه.ش، مسلمانان سیرالئون از عاشورا اطلاعاتى نداشتند و حتى برخى از آنان از بدعت بنى امیه تأثیر پذیرفته و روز اوّل محرم را جشن مى‏گرفتند امّا با فعالیت‏هاى ارشادى، تبلیغاتى و فرهنگى و آموزش جمهورى اسلامى ایران و نیز برگزارى سمینار، انتشار مقاله و کتاب به تدریج مسلمانان این کشور با واقعه کربلا آشنا شدند و علاقه‏مند دریافت آگاهى افزون‏تر در این باره گردیدند.
اهالى مسلمان این سامان پس از این اطلاعاتى که کسب کرده‏اند با شنیدن مصائب امام حسین(ع) متأثر گردیده و از گونه‏هاى خود اشک جارى مى‏کنند.
تجار لبنانى مقیم سیرالئون در حسینیه مرکزى فرى تاون مراسم عزادارى محرم را برگزار مى‏نمایند که طى آن روحانیان لبنانى و مبلغان ایرانى سخنرانى مى‏کنند. در انستیتوى بین المللى علوم اسلامى تحت سرپرستى سازمان مدارس و حوزه‏هاى علمیه خارج از کشور و نیز سالن اجتماعات رایزنى فرهنگى جمهورى اسلامى ایران همه ساله مراسم عزادارى انجام مى‏پذیرد. در شهرهایى چون «بو» و کنیما عدّه‏اى از مبلّغان حوزه علمیه قم مشغول فعالیت فرهنگى و ارشادى هستند و به مناسبت دهه محرم اقدام به مراسمى باشکوه مى‏نمایند.(7)
اروپا
1- بالکان‏
پیروان فرقه رفاعیه، از مشهورترین طوایف اهل عرفان، در بالکان که در شهرهاى پریزرن و اوراخوواتس در ایالت کوزوو، تمرکز بیشترى دارند، همه ساله از آغاز تا دهم محرم با نصب پارچه‏هاى سیاه رنگ در تکیه‏هاى ویژه خود، مراسم عزادارى برپا مى‏کنند و در طول محرم علاوه بر امساک از غذا خوردن، شب‏ها بعد از اقامه نماز جماعت تا پاسى از شب رفته به نوحه‏خوانى و ماتم سرایى و بیان حوادث کربلا مى‏پردازند. در روز عاشورا، سوگواران طبق آدابى ویژه، اطعام مى‏شوند.
اقامه عزادارى در دهه اول محرم بین افراد این فرقه به مراسم ماتم مشهور است بر پیروان آن واجب مى‏باشد علت تأکید بر نوحه خوانى و اهمیت خاص بر برپایى چنین مراسمى اگرچه ارادت به خاندان عترت است اما جهتى دیگر هم دارد و آن این است که مؤسس این فرقه که از حکما و علماى قرن دوازدهم هجرى مى‏باشد یعنى سید احمد رفاعى بر اساس شجره نامه‏اى نسب به امام حسین(ع) مى‏برد، افراد این فرقه در سال 1281 ه.ق به کوزوو آمده‏اند.(8)
آلبانى تبارها یکى از اقوام شبه جزیره بالکان هستند که عمدتاً در آلبانى و کوزوو زندگى مى‏کنند با فرا رسیدن ماه محرم انبوهى از شیعیان آلبانیایى با برگزارى مراسم سوگوارى سالار شهیدان به سوگ مى‏نشینند. آبادى نسالسه با سکنه‏اى در حدود دوهزار نفر در شش کیلومترى شهر بویانواتس واقع در جنوب شرقى کوزوو قرار دارد، اهالى این منطقه که شیعه جعفرى هستند مراسم عاشورا را به طور چشمگیرى برگزار مى‏کنند و براى این منظور در تنها تکیه این روستا گرد مى‏آیند این تکیه قدمتى دویست ساله دارد و هفت متر مربع مساحت آن است و مردم از اطراف و اکناف براى دعا و اداى نذورات بدین مکان مى‏آیند. روز عاشورا مردم طبق رسوم گذشته به همراه شیخ آیت شعبان، که روحانى فاضل، خوش اخلاق و با نفوذ است و به اهل بیت ارادت دارد، و کهن سال‏ترین زن محل به زبارت قبور مدفونین در تکیه مزبور مى‏روند زیرا در آنجا تعدادى از عرفاى مورد احترام و داراى منزلت معنوى دفن هستند، آنان براى این در گذشتگان دعا مى‏خوانند و در کنار هر کدام از قبور شمعى روشن مى‏کنند.
شیعیان در دهه نخست محرم جهت حفظ حرمت روز عاشورا از خوردن غذاهاى خوشمزه و لذیذ و شیرینى خوددارى مى‏کنند و در تکیه بدون تکلّف کنار هم مى‏نشینند و به سخنان شیخ شعبان در فضیلت عاشورا و وقایع محرم گوش مى‏دهند. سپس طبق سنت اسلامى براى صرف شام به گرد میزهاى غذا مى‏نشینند و به کمک یکى از اهالى دستهاى خود را کنار میز شسته و دعاهاى قبل از غذا توسط چند نفر خوانده مى‏شود.
آنگاه از طرف بزرگترها سه بار با آب و نمک افطار مى‏کنند و شب هنگام با حلوا و فولیا(شام) پذیرایى به عمل مى‏آید. در ادامه آشى به نام عاشوره که از پختن گندم و شیر بدست مى‏آید در بین شرکت کنندگان توزیع مى‏گردد. بعد از آن به اجراى اعمال و مراسم عاشورا مى‏پردازند بدین ترتیب که همه شامل جوان و پیر و کوچک و بزرگ به طور منظم گرد هم مى‏آیند و اذکارى را زیر لب زمزمه مى‏کنند. در بخشى هایى از برنامه افرادى در ضمن کوبیدن طبل اشعارى حاوى اوضاع عاشوراى سال 61 هجرى را مى‏خوانند که در بین اشعار فریاد یا حسین سر مى‏دهند این مراسم تا حوالى اذان صبح ادامه دارد و با خواندن دعاى توسل به چهارده معصوم(ع) مراسم خاتمه مى‏یابد. شایان ذکر است که هدایت این مجالس و مرثیه خوانى‏هاى آن را جوانان تحصیل کرده و اشخاص دانشگاهى بر عهده دارند و با بانوان به سهم خود در تهیه و تدارک این سنت‏هاى عاشورایى شریکند.(9)
برفراز کوه تومور در شرق آلبانى مرقدى وجود دارد که اهالى اعتقاد دارند منسوب به حضرت على(ع) و در بین مسلمانان این سامان از حرمت کم نظیرى برخوردار است و همه ساله مردم در ایام عاشورا بر کنار این مکان مذهبى مراسمى را اجرا مى‏کنند، مردم آلبانى در طول دهه محرم به عنوان همدردى با لب تشنگان کربلا، آب نمى‏نوشند، زینت آلات را از خود دور کرده و براى ذکر مصائب شهداى کربلا رهسپار تکایا مى‏شوند و در این مسیر فریاد وا اماما! وا اماما سر مى‏دهند. در این ده روز نه تنها به دلاورى‏هاى شهیدان کربلا توجه دارند بلکه حوادث و فداکارى‏هاى پیامبران و امامان را مطرح مى‏کنند و هر شب به ذکر مناقب یک نفر از معصومین یا شهیدان اختصاص یافته است شب اول مناقب پیامبران بزرگى چون آدم، نوح، ابراهیم، یوسف، مسیح و موسى، شب دوم سجایا و مصایب رسول اکرم(ص) شب سوم مناقب و درد و رنج‏هاى حضرت على(ع) و چگونگى شهادت آن حضرت در راه عدالت، شب چهارم سیره امام حسن مجتبى(ع) و چگونگى شهادت مظلومانه آن امام، شب پنجم بررسى تاریخ زندگانى امام حسین(ع)، شب ششم هجرت امام حسین(ع) از مدینه به حجاز و سپس کربلا، شب هفتم مناقب و ذکر خصال سفیر امام حسین(ع) در کوفه یعنى مسلم بن عقیل، شب هشتم حرکت امام حسین به جانب کوفه، شب نهم رسیدن نامه مسلم به امام حسین(ع) وشب دهم که مختص وقایع روز عاشوراست. هر شب با پایان یافتن مراسم حلواى عاشورا که سالانه آماده مى‏شود تهیه و در تکایا به عزاداران داده مى‏شود. پس از پایان مراسم که با دعاها و اذکار و همراه حزن و اندوه خاتمه مى‏یابد شرکت کنندگان به خوردن حلواى عاشورا مى‏پردازند یکى از مشهورترین شاعران آلبانیایى که مصائب اهل بیت و خصوص عاشورا را سروده است نعیم فراشرى نام دارد، سرودهاى حماسى وى درباره کربلا در سال 1898 میلادى چاپ شد که حاوى ده هزار بیت شعر است. نعیم در این اشعار نوعى پیوند بین سرزمین خود و کربلا برقرار مى‏کند و از مردمان این کشور مى‏خواهد از حماسه کربلا براى دفاع از عقیده اسلامى و حفظ استقلال سرزمین الهام گیرند و شرافت و عزت خود را از این راه بدست آورند. واقعه کربلا بر ادبیات آلبانى تأثیر بسیار عمیقى گذاشته و تنى چند از شاعران برجسته این دیار ذوق شعرى خویش را در خدمت ادبیات حماسى کربلا و در رثاى امام حسین(ع) به کار گرفته‏اند.
کشور مقدونیه که در بالکان واقع است شهر مذهبى جالبى به نام «تترود» دارد که در آن مظاهر دینى بسیار غلبه دارد، تکایا و مساجد این شهر و نیز وجود محلاتى براى برگزارى مجالس سوگوارى عاشورا از نفوذ فرهنگ تشیع در این سامان حکایت دارد.(10)
دیگر مناطق اروپا
دکتر غلامعلى افروز نقل مى‏کند: در سفرى که به همراه دوستان به یکى از کشورهاى اروپایى داشتم، روز یکشنبه به کلیسایى که در آن حوالى بود، رفتم. وقتى مراسم دعا و موعظه به پایان رسید. کشیش جوانى شروع به خواندن مطالبى شبیه روضه‏هاى شیعیان کرد و حاضران هم مشغول سینه زدن شدند من از این رفتار شگفت زده شدم، زیرا رسم مذکور جزء مراسم شیعیان است. بعد از خاتمه عزادارى نزد آن کشیش رفتم و از چگونگى پیدایش این سوگوارى پرسیدم، گفت: مدت‏ها بود که احساس مى‏نمودم مراسم کلیسا تکرارى و بى روح گردیده است به همین دلیل به دنبال راهى براى ایجاد جذابیت در برنامه‏هاى کلیسا بودم تا این که به ایران رفتم و دو سال در تهران در روز عاشورا مراسم عزادارى عاشورا را از نزدیک دیدم در لبنان و سوریه هم شبیه آن را مشاهده کردم و از آنها براى حضرت عیسى(ع) الگوگیرى نمودم. چند کلیساى دیگر نیز این روش را از ما تقلید کردند و جالب است بدانید که حضور جوانان در کلیساهایى که از این نوع عزادارى تأثیر پذیرفته‏اند، چندین برابر شده است و نیز فساد در آن مناطق به گونه چشم‏گیرى کاهش یافته است.(11)
این برنامه، نگارنده را به یاد نکته‏اى دیگر انداخت که لازم است بدان اشاره کنم: یکى از آیات نقل کرده است یکى از تجار آفریقا به نام محمد شریف دیوجى که مرد دانشورى است، برنامه‏اش این مى‏باشد که هر ساله دهه عاشورا را به طور رایگان براى مراسم عزادارى به یکى از نواحى آفریقا مى‏رود. او برایم نقل کرد. در برخى نقاط که مى‏رفتم چون واعظ نداشتند، آمادگى خود را براى خطابه اعلام نمودم، اهل یکى از آبادى‏ها از این بابت خوشحال شد، امّا وقت نماز که رسید هرچه گوش دادم، صداى اذان را نشنیدم، بعد در خانه‏اى که سیاهپوش شده و از جمعیت زیادى براى عزادارى موج مى‏زد وارد شدم و به یکى از افراد مجلس گفتم چرا در محل شما صداى اذان شنیده نمى‏شود، جواب داد: ما با آن آشنایى نداریم، گفتم مگر شما مسلمان نمى‏باشید، جواب داد: اسلام دیگر چه مذهبى است، با شگفتى پرسیدم: پس چه آیینى دارید، گفت: بودایى هستیم. گفتم: پس چرا براى امام حسین(ع) عزادارى مى‏کنید، پاسخ داد: در این شیوه ما از گذشتگان پیروى مى‏کنیم، آنها با وجود آنکه بودایى مذهب بودند براى این شهید عزادارى مى‏کردند. بالاى منبر رفتم و گفتم اى مردم، چگونه است که حسین بن على(ع) به سرزمین شما آمده است اما جدّ، پدر و دینش به محل شما نیامده است، بیایید آن حضرت را واسطه قرار دهیم تا دین او هم بیاید. از آن روز مشغول بیان احکام اسلام شدم و مبانى آن را معرفى کردم، هنوز دهه محرم‏تمام نشده بود که همه اهل آن آبادى اعّم از کوچک و بزرگ مسلمان و شیعه شدند.(12)
بنابراین عاشورا و عزادارى نه تنها در بین شیعیان، بلکه در میان افراد دیگر رواج دارد.
مسلمانان شیعه آلمان که در فرانکفورت، مونیخ، آخن، هانوى و هامبورگ اقامت دارند، در خصوص اجراى مراسم سوگوارى اهتمام مى‏ورزند و اغلب سینه زنى انجام مى‏شود، در زیر زمین مرکز اسلامى هامبورگ (این مرکز توسط آیة اللّه بروجردى بنا شده است) هر ساله در دهه محرم مسلمانان پاکستانى با شمایل و شبیه سازى عزادارى مى‏کنند که غالباً سنتى است.
دکتر حجت اللّه ایّوبى مى‏گوید در سال 1372 ه.ش که براى تحصیل به فرانسه رفته بودم، تصمیم گرفتم در ایام عاشورا، عازم شهر لیون شوم، در آنجا با یکى از دوستان که دانشجوى دکتراى فلسفه بود، ملاقات کردم، او دلیل سوگ و ماتم را پرسید و من از مصائب کربلا برایش سخن گفتم، دانشجوى فرانسوى گفت: با وجود این که اعتقادى به این مسایل ندارم مایلم این قبیل مراسم را از نزدیک مشاهده کنم و درباره آن‏ها قضاوتى داشته باشم. از فرصت پیش آمده بهره‏گرفتم و نشانى مسجد ژیور را به او دادم با این شرط که بعد از شرکت در مراسم، احساس خودش را برایم از طریق پست الکترونیک بازگو کند.
فرداى آن روز با دوستم براى شرکت در مجالس عاشوراى حسینى به مسجد ژیور رفتیم و در آنجا جوانى فرانسوى، به زبان فرانسه مقتلى سوزناک خواند و صداى ناله و حزن حاضران مسجد را معطر ساخت پس از پایان روضه خوانى، مراسم سینه زنى آغاز گردید. جوانان فرانسوى با حرارتى زایدالوصف با هم دم مى‏گرفتند بر سینه مى‏زدند. بعد از خاتمه مراسم به سنت آتین آمدیم، فرداى آن روز، ناخودآگاه به یاد ماجراى لیون افتادم، به سراغ رایانه رفتم و پیام دانشجوى فرانسوى را مشاهده کردم، او به قول خود عمل کرده و احساسات خود را به زیبایى خاص بیان کرده بود: دوست گرامى، به مسجد آمدم، چون سنگریزه‏اى در شن زارى بى کران براى اولین بار در عمرم در سوگ کشته‏اى گریستم امّا کشته‏اى که با وجود بیش از هزار سال هنوز زنده است. در شجاعت و مظلومیت او گریستم و وى را تحسین کردم، دیشب را با حالى توأم با شور و هیجان خوابیدم من این ویژگى را مدیون تو هستم.(13)
در انگلستان حسینیه‏اى به نام امام حسین(ع) زیر نظر یکى از سادات احداث شده است که در آن عزاداران ایرانى، عربى و انگلیسى به عزادارى مى‏پردازند. همه ساله هم زمان با عاشوراى حسینى مسلمانان مقیم انگلیس همراه با دیگر عاشقان اهل بیت(ع) در قالب دسته‏هاى سینه زنى مشغول سوگوارى مى‏شوند. در شهر لندن مرکز حکومت این کشور اروپایى عاشقان سالار شهیدان در قالب دسته‏اى بزرگ مسافت سه کیلومترى میدان ماربل آرچ واقع در شمال شرق هاید پارک تا محل مجمع اسلامى جهانى لندن را طى مسیر مى‏کنند. حضور چشمگیر جوانان مسلمان در حالى که مشکى پوش و اشکبار به یاد مظلومیت اسوه ایثار بر سر و سینه مى‏زدند در این مراسم برجسته و قابل توجه مى‏باشد. عزاداران حسینى در ادامه این مراسم با تجمع در مرکز اسلامى انگلیس و مجمع جهانى اسلامى و دیگر اماکن مذهبى ویژه مسلمانان در لندن آیین‏هاى سوگوارى عصر عاشورا را برپا مى‏کنند مراسم شام غریبان نیز با جلوه‏اى جالب برگزار مى‏شود.(14)
در هلند مسلمانان بزرگترین اقلیت مذهبى هستند، آنان برنامه‏هاى ویژه اعتقادى خود را به زبان‏هاى عربى، ترکى، کردى، اردو،فارسى و انگلیسى در مساجد برگزار مى‏کنند، برخى از این اماکن، ساختمان هایى است که از شهردارى اجاره شده است. گاهى نیز مسلمان‏ها برخى از کلیساها را براى این مراسم اجاره مى‏نمایند چنانچه یک طلبه عراقى در حوالى آمستردام کلیسایى را براى دهه محرم اجاره و مراسم روضه خوانى و سینه زنى را آنجا برپا کرده بود. مجلس ذکر مصائب اهل بیت و روضه خوانى چنان گسترده است که در فرودگاه فرانکفورت آلمان یک تاجر بحرینى براى دوست عرب خود روضه مى‏خواند و دو نفرى عزادارى و گریه مى‏کردند. کردهاى ایران، عراق و ترکیه که غالباً اهل سنت هستند جلسات عزادارى مفصل و گاه با شرکت بیش از هزار نفر شرکت کننده براى سید الشهداء منعقد مى‏نمایند و در منازل خود جلسات روضه خوانى دارند.(15)
شیعیان مقیم دانمارک که غالباً از مهاجران ایران، عراق، لبنان، پاکستان و افغانستان هستند در حسینیه‏هاى خود مراسم سوگوارى‏هاى محرم را برگزار مى‏نمایند، این مراکز عبارتند از: دارالحسین که توسط شهید حکیم اداره مى‏گردید و در سال 1990م توسط وى با کمک عراقى‏هاى مقیم کپنهاک بنیان نهاده شد. مؤسسه دارالحسین که توسط عدّه‏اى از شیعیان عراقى تأسیس شده است و امکانات جالبى داشته و کلاسهایى براى علاقه‏مندان برگزار مى‏کند، حسینیه ایرانیان که در آن برنامه‏هاى دعاى کمیل، سینه زنى و نوحه خوانى انجام مى‏گردد، تعداد حاضران در روز تاسوعا و عاشورا در این مکان بیش از ظرفیت مرکز است امّا وجود چنان مکانى با وجود کمى ظرفیت براى ایرانیان مقیم دانمارک امیدوار کننده است. حسینیه شهید صدر که از طرف عراقى‏هاى طرفدار حزب الدعوة اداره مى‏شود، دست اندرکاران آن غالباً تحصیل کرده‏اند.
مرکز فرهنگى لبنانى‏ها که برنامه‏هاى جالب مذهبى و اجراى مراسم به مناسبت‏هاى دینى دارند، حسینیه مرکز جعفرى که پاکستانى‏هاى مقیم دانمارک در آن عزادارى مى‏کنند، حسینیه مصلى الایمان که توسط شیخ ابوحسام و عدّه‏اى از عراقى‏ها بنیان نهاده شد، حسینیه افاغنه که به افغانى‏ها اختصاص دارد.(16)
در دیگر کشورهاى اروپایى نیز مراسم عاشوراى حسینى با حضور شیعیان و مسلمانان مقیم این سرزمین‏ها و نیز مسلمین محلى، صورت مى‏گیرد.
قاره آمریکا
مهاجرین عرب، ایرانى، پاکستانى، هندى و آفریقایى که مسلمان و شیعه هستند در مناطق گوناگون این قارّه به برپایى مراسم عاشورا اهتمام مى‏ورزند و یکى از نمونه‏هاى جالب عزادارى در منطقه کارائیب است یادآور مى‏شود از سال 1845 تا 1917 م عدّه زیادى از شیعیان هندى به عنوان کارگر روز مزد به این منطقه انتقال یافتند و عزادارى‏هاى محرم را رواج دارند که «هوسه» نامیده شد و به نشانه اتحاد میان کارگران مهاجر و نماد نوعى سرکشى علیه حکومت مستعمراتى تبدیل گردید. در تاریخ 30 اکتبر 1884 م عدّه‏اى از شرکت کنندگان در سوگوارى هدف گلوله پلیس که تحت حمایت جوخه سربازان انگلیسى بود قرار گرفتند که عدّه‏اى کشته و گروههاى بسیارى زخمى شدند.
مراسم هوسه در کارائیب خصوص در کشور ترینیداد تحت تأثیر بعضى از مراسم آفریقایى قرار گرفته و هوسه نیز به نوبه خود در یکى از مراسم مهم محلى این جزیره تأثیر گذاشته است، دو مرکز اصلى مراسم محرم ترینیداد یکى شهر سن جیمز در شمال و دیگرى در منطقه سدروس در جنوب غربى جزیره قرار دارد در شمال از هر چهار گروه برگزار کننده مراسم محرم سه گروهشان خانوادگى هستند ولى در جنوب این ارتباط کمتر بوده و بستگى‏هاى اجتماعى جاى آن را مى‏گیرد. در سن جیمز علاوه بر ساخته و گرداندن تجه(تعزیه) دو «ماه» بزرگ مى‏سازند و آنها را حمل مى‏کنند که نمایندگان امام حسن(ع) و امام حسین(ع) هستند.
هوسه مدلى از گنبد و بارگاه حسین بن على(ع) است که به آن تجه هم مى‏گویند، همراه با آن، پرچم هایى حمل مى‏کنند و بر طبل هایى به نام‏هاى تاسا و باس مى‏نوازند، غذایى مخصوص نیز تدارک مى‏بینند.
سازندگان تجه از خوردن گوشت و غذاى سرخ شده پرهیز مى‏کنند و در موقع کارکردن در امام باره کفش‏ها را در مى‏آورند. در سدروس مراسم با روز پرچم آغاز مى‏شود که مصادف با هفتم محرم است. هر گروه عزادار چوک مخصوص خود را دارد، چوک فضاى مربع شکلى است که در طول دوره سه روزه مراسم محل مقدسى به شمار مى‏آید.این چوک در نزدیکى کارگاهى است که در آن تجه ساخته مى‏شود. در روز پرچم شخصى که به نام «مجاور» خوانده مى‏شود براى خواندن دعا به محل اجراى مراسم مى‏آید، این ادعیه معمولاً آیاتى از قرآن است و با سوره فاتحه آغاز مى‏گردد، بعد از مراسم دعا، در اطراف چوک پرچم‏هاى سرخ به یاد امام حسین(ع) و پرچم‏هاى سبز به نشانه امام حسن، قرار مى‏دهند، بعد از آن، دسته راه مى‏افتد. طبل‏ها به صدا در مى‏آیند و برچم‏ها که اکثراً توسط زنان حمل مى‏گردد از چوک حرکت داده مى‏شود، در طول شب پنج نفر با سینى‏هاى مخصوص از محل اجراى مراسم خارج شده و به سمت مکانى به عنوان نماد کربلا مى‏روند، مشتى خاک از آنجا بر مى‏دارند و در پارچه سفیدى پیچیده و دورش نوار باریکى مى‏بندند تا شبیه دو جنازه کوچک شود که مطابق سنت مسلمانان براى دفن حاضر شده است. این دو بسته را روى سینى مى‏گذارند و بر روى آن عطر مى‏پاشند و دعاهایى در همین حال مى‏خوانند، مرثیه گویى هم رواج دارد، در آخر شب محتواى سینى‏ها را در گودال وسط چوک مى‏گذارند، روز هشتم محرم مراسم تجه کوچک انجام مى‏شود تجه کوچک را روى سر مردى مى‏گذارند و در حالى که یک نفر با فانوس از جلو حرکت مى‏کند و عدّه‏اى طبل مى‏نوازند تجه را هفت بار در جهت خلاف عقربه‏هاى ساعت دور چوک مى‏گردانند، دختران جوان و زنان در حالى که پرچم‏هاى زیادى دارند به تجه مى‏پیوندند، نیمه‏هاى شب عدّه‏اى مخفیانه این تجه‏ها را به داخل آب مى‏برند شب تاسوعا مردم براى حرکت دادن تجه بزرگ خود را مهیا مى‏کنند. بعد از ظهر عاشورا یک دیوار متحرک کارگاه(امام باره) برداشته مى‏شود و پایه و بخش اصلى تجه به داخل حیاط برده مى‏شود و در آنجا تاجگذارى انجام مى‏شود. سپس تجه را روى چرخ مى‏گذارند تا بتوان آن را در دسته حرکت داد، سرانجام تجه را به چوک مى‏برند و آنجا دعا مى‏خوانند و داخل آن را عطر مى‏پاشند. در این موقع شیرینى‏هایى به نام حلوا و میلدا پخش مى‏کنند. تمام کسانى که در ساختن تجه همکارى داشته‏اند براى صرف غذا دعوت مى‏شوند. حدود ساعت نه شب دوباره تجه را حرکت مى‏دهند که تعداد شرکت کنندگان در این مراسم بسیار زیاد و هیجان‏انگیز است. اواخر شب یا بامداد روز بعد(عاشورا) مجاور، تربت داخل تجه‏ها را بر مى‏دارد و محتویات آنها را در نمادى که براى کربلا ساخته‏اند دفن مى‏کنند. سرانجام هنگام غروب آفتاب تجه را روى شانه‏هاى خویش به دریا مى‏برند و آنجا رها مى‏سازند و لحظات غم‏انگیز و سوگ و ماتم آغاز مى‏شود.(17)
پى‏نوشت‏ها: -
1. امام حسین و ایران، کورت فریشطر،ترجمه منصورى، ص 241.
2. سفرنامه این بطوطه، ترجمه دکتر محمد على موحد، ج دوم، ص 314 و 315.
3. عاشورا در سرزمین‏ها، ج 4، ص 42 - 39 به نقل از دائرة المعارف عقاید و مذاهب، ص 180 - 179.
4. جام جم، شماره 1095، نهم اسفندماه سال 1382.
5. مجموعه مقالات دومین کنگره، ج 2، ص 118؛ سرزمین اسلام، ص 441.
6. سرزمین اسلام، ص 402؛ عاشورا در سرزمین‏ها (قاره آفریقا)، ص 29 - 27.
7. عاشورا در سرزمین‏ها، ص 45 - 44.
8. نامه فرهنگ، سال هفتم، شماره مسلسل 25، بهار 1376، ص 184.
9. روزنامه جمهورى اسلامى، دوشنبه، 26 فروردین 1381، شماره 6605، ص 7.
10. سرزمین اسلام، ص 523؛آلبانى تنها کشور اروپایى که بالاترین درصد مسلمانان را دارد، مقاله نگارنده، مجله مکتب اسلام، سال 33، شماره اول، ص 71، کیهان فرهنگى، سال هشتم، شهریور 1368، مقاله محیط طباطبایى در خصوص آلبانى و نیز همان مجله، سال نهم، مرداد 1371، ص 57 - 56.
11. مجله زمزم، دى و بهمن 1381 و نیز ماهنامه مبلّغان، شماره 63، ص 134.
12. درسى از مکتب حسین، سید محمد شیرازى، ترجمه احمد صادق اردستانى، ص 26 - 25، مردان علم در میدان علم، ج 2، ص 96.
13. جام جم شماره 270، مبلغان، ش 63، ص 136.
14. گلبانگ مسجد، ش 32، ص 6.
15. مجله پیام حوزه، شماره 19، ص 78.
16. عاشورا در سرزمین، ج 3، ص 30 - 29.
17. تاریخ عزادارى، ص 389، مجله چشم انداز، شماره، اول، آبان 1373، ص 92 - 89؛ گلستان قرآن، دوره جدید، ش 59، ص 8 - 6.