آموزه‏هاى اخلاقى در دعاى حضرت مهدى(عج)(15)

پیروى و پند آموزى در دعاى حضرت مهدى (عج)
در پانزدهیمین فراز از دعاى امام عصر(عج) مى‏خوانیم: «و على المستمعین بالاتّباع و الموعظة ؛ خدایا شنوندگان را توفیق پیروى کردن و پند گرفتن عنایت فرما.» در این فراز به دو دعاى بسیار مهم که بیانگر وظیفه نیایشگران است اشاره شده، و در حقیقت امام عصر(عج) به ما مى‏آموزد که داراى این دو ویژگى باشیم و در دعاهاى خود آن را بگنجانیم، و با اصرار از درگاه الهى بخواهیم که این دو صفت را یعنى نیروى استماع و شنیدن، و نیروى پند گرفتن را به ما لطف فرماید. اصولاً گوشى که شنوا نباشد دلى که پندپذیر نگردد، چنین انسانى یکى از مهمترین راه‏ها و عوامل سعادت و خوشبختى را به روى خود بسته، و همین بستن شنوایى و پندگیرى، باعث تیرگى درون، و انحراف و ظلمات قلب و روح مى‏گردد، مانند آن که خانه تاریکى را از نور خورشید و یا نور چراغ ببندیم، و نگذاریم کوچک‏ترین روشنى به آن برسد. دو صفت فوق بیانگر آن است که شنوایى موعظه به تنهایى کافى نیست، بلکه علاوه برآن باید پند گرفت، یعنى آن موعظه را با تمام وجود پذیرفت و سپس به آن عمل کرد، وگرنه شنیدن بدون پذیرفتن هرگز موجب نجات نخواهد بود. در اینجا نظر شما را به یاد آن داستان معروف مولانا در مثنوى مى‏آورم که صیادى پرنده‏اى را صید کرده و در قفس افکنده بود، پرنده به او گفت اگر مرا آزاد کنى به تو سه پند مى‏آموزم، اولى را هنگامى که در دستت هستم، دومى را وقتى که بر بالاى دیوار هستم، سومى را که هنگامى که بر بالاى درخت مى‏باشم. صیاد آن پرنده را آزاد کرد و در دستش نگه داشت، پرنده گفت پند اولم این است که: «برگذشته افسوس نخور.» صیاد او را رها کرد، او به روى دیوار نشست و گفت: «پند دومم این است که از هیچکس کار محال را باور نکن.» آنگاه بر روى شاخه درخت نشست و خواست صیاد را امتحان کند که آیا به آن دو پند عمل کرده تا پند سومش را بگوید. به صیاد گفت: بى جهت مرا آزاد کردى، زیرا در درون شکم من گوهرى گرانقیمت به اندازه سه درهم بود. صیاد تا این را شنید آه و افسوسش بلند شد که دریغا آن همه گوهرى گرانقدر از دست دادم. پس از لحظه‏اى گفت: اینک پند سومت را بگو. پرنده گفت تو قابل پند نیستى زیرا آن دو پند قبل را نپذیرفتى، گفتم چیز محال را باور نکن، باور کردى (من مگر چقدر وزن داشتم که در شکمم گوهرى به اندازه سه درهم باشد؟) گفتم برگذشته افسوس نخور، تو افسوس خوردى، پس لیاقت پند را ندارى تا سومین پند
را به تو بگویم.
این بگفت و برپرید و شاد رفت
سوى صحرا سر خوش و آزاد رفت
پند گفتن با جهول خوابناک
تخم افکندن بود در شوره خاک‏
چاک حمق و جهل نپذیرد رفو
تخم حکمت کم دهش اى نیک خو(1)
براى مسأله متابعت و پندگیرى نظر شما را به مثال دیگرى جلب مى‏کنم، گویند: در روزگاران گذشته پادشاه چین سه عروسک طلایى بسیار ظریف براى شاه ایران به عنوان هدیه فرستاد، آنها را در سه شماره (1-2-3) مشخص نمود، و همراه گروهى نزد شاه ایران فرستاد، و براى او پیام داد که در مورد عروسک شماره 2 بیشتر دقت کن.
وقتى که آن عروسک‏ها همراه پیام به پادشاه ایران رسید، هر چه دقت کرد دید آن سه عروسک به طور کامل یکسان هستند و تفاوتى بین آنها نیست، پس راز اینکه شاه چین گفته که در مورد عروسک دوم بیشتر دقت کن چیست؟ دقت او طول کشید ولى رازش را نیافت، دانشمندان و حکیمان شهر را دعوت کرد، و از آنها خواست در کشف این راز او را کمک کنند. همه آنها پس از فکرهاى طولانى درمانده شدند، تا یکى از آنها چوب نازکى طلبید، و آن چوب را داخل سوراخ گوش آنها نمود. آن چوب داخل گوش عروسک شماره یک و سه شد، و از گوش دیگرش خارج گردید، ولى در مورد عروسک دوم آن چوب از گوش دیگرش خارج نگردید. آن حکیم به کشف راز پى برد و چنین گفت: «شاه چین خواسته است بگوید وقتى سخنى مى‏شنوى از یک گوش نشنو که از دیگرى بیرون کنى، بلکه آن را بشنو، و در مغز خود آن را تجزیه و تحلیل کن، و خوبى‏ها و آموزندگى‏هاى آن را دریافت نما.» همه حاضران رأى او را پسندیدند، و او را در مورد کشف راز، تحسین و تمجید کردند. به امید آن که در مورد پندها این گونه باشیم.(2)
اطاعت و پندپذیرى از نظر قرآن
قرآن در آیات متعدد، همه انسان‏ها را به پیروى و موعظه پذیرى فرا خوانده است، به عنوان نمونه نظر شما را به چند آیه جلب مى‏کنیم:
قرآن بیست و نه بار با تعبیر اطیعوا اللّه - و اطیعون، بندگان را به اطاعت و پیروى از خدا فرا مى‏خواند.(3) از جمله مى‏فرماید: «قل ان کنتم تحبون اللّه فاتّبعونى یحببکم اللّه...؛(4) بگو اگر خدا را دوست دارید، از من پیروى کنید تا خداوند (نیز) شما را دوست بدارد، و گناهانتان را ببخشد، و خدا آمرزنده مهربان است.» و یا به طور مکرّر مى‏فرماید: «اطیعوا اللّه و الرّسول، فان تولّوا فانّ اللّه لایحبّ الکافرین ؛(5) از خدا و رسول او اطاعت کنید و اگر سرپیچى کنید خداوند کافران را دوست نمى‏دارد.»
«و انّ ربّکم الرّحمن فاتّبعونى و اطیعوا امرى ؛(6) خداوند رحمان است، پس از من پیروى کنید، و فرمانم را اطاعت نمایید.» و در آیات متعدد مى‏فرماید از غیر خدا مانند شیطان و هوس‏هاى نفسانى پیروى نکنید. «و لا تتّبعوا خطوات الشّیطان؛(7) اى مردم! از گام‏هاى شیطان پیروى نکنید.»
«ولا تتّبع اهواء الّذین لا یعلمون؛(8) و از هوس‏هاى کسانى که آگاهى ندارند، پیروى نکن.»
در مورد موعظه و پندپذیرى نیز، در قرآن مطالب بسیار آمده از جمله مى‏فرماید: «و لو انّهم فعلوا ما یوعظون به لکان خیراً لهم...؛(9) و اگر اندرزها را که به آنها داده مى‏شد، آنها مى‏پذیرفتند و انجام مى‏دادند براى آنها بهتر بود، و موجب تقویت ایمان آنان مى‏گشت.» و در آیه دیگر چنین مى‏خوانیم: «ولا تکونوا کالّذین قالوا سمعنا و هم لایسمعون؛(10) و همانند کسانى نباشید که گفتند: شیندیم، ولى در حقیقت نمى‏شنیدید.»
خدواند در قرآن مى‏فرماید: «به یقین گروه بسیارى از جن و انس را براى دوزخ آفریدیم، (از این رو که) آنها عقل هایى دارند و اندیشه نمى‏کنند و نمى‏فهمند، و چشم هایى دارند که با آن نمى‏بینند، و گوش هایى دارند که نمى‏شنوند، آنها همچون چهارپایانند بلکه گمراه ترند «لهم آذان لا یسمعون بها اولئک کالانعام بل هم اضلّ»(11) این آیه به روشنى بیانگر آن است که گوش فرا ندادن به مواعظ الهى و پند نگرفتن، از صفات دوزخیان است، آنها بر اثر بى اعتنایى به اندرزهاى الهى در صفت حیوانات بلکه گمراه‏تر خواهند بود. این‏ها نمونه‏هایى از آیاتى است که ما را به پند آموزى و پذیرفتن دستورهاى الهى فرا مى‏خوانند، و با تعبیرهاى مؤکّد و تهدیدهاى هشدار بخش ما را از نپذیرفتن پندها بر حذر مى‏دارند و به سرنوشت بد، و مکافات عمل مغرورانى که مواعظ الهى را به اصطلاح پشت گوش مى‏اندازند هشدار داده و با انذارهاى شدید آنها را از این کار دور مى‏کند. جالب این که: قرآن چنین کسانى را کافر خوانده و مى‏فرماید: «واى بر هر دروغگوى گنهکار، که پیوسته آیات خدا را مى‏شنود، که بر او تلاوت مى‏شود، اما از روى تکبّر اصرار بر مخالفت دارد.»(12)
نمونه‏اى از پند پذیرى
در تاریخ بسیار دیده شده که افراد مغرور و منحرفى، متنبّه شده و با پندپذیرى، دگرگون شده و در پرتو آن به سعادت و قلّه رفیع مقامات معنوى رسیده‏اند، به عنوان نمونه فضیل بن عیاض (م‏187) که در بصره و کوفه مى‏زیست، یکى از قلدرهاى بى باک، و مجرمان جنایتکار بود، تا آنجا که با عده‏اى از دوستانش سر راه قافه‏ها را مى‏گرفت و بعضى از آنها را مى‏کشت، و اموالشان را غارت مى‏کرد، و در منطقه‏اى که او مى‏زیست، نا امنى شدید ایجاد کرده بود، و به چپاول اموال مردم مى‏پرداخت، و با تجاوز جنسى، مردم در ناامنى شدید جنسى و ناموسى بودند، این شخص شبى براى رفتن به بستر دخترى، از دیوار خانه او بالا رفت در همین لحظه شنید، شخصى نصف شب از بستر برخاسته و قرآن مى‏خواند، و این آیه را تلاوت مى‏کرد: «الم یأن للّذین آمنوا ان تخشع قلوبهم لذکراللّه و ما نزل من الحقّ؛(13) آیا وقت آن نرسیده است که دل‏هاى مؤمنان در برابر ذکر خدا، و آنچه از حق نازل کرده است خاشع گردد؟»
فضیل تحت تأثیر این آیه قرار گرفت و آن چنان از آن پند گرفت که 180 درجه تغییر کرد، و با حالى زار به خدا عرض کرد: «یا ربّ قد آن؛ پروردگارا اکنون وقت آن رسیده است که در برابر عظمت حق خشوع کنم، و تسلیم گردم؟» از آنجا شبانه به خرابه‏اى رفت، شنید افراد کاروانى در تاریکى به همدیگر مى‏گویند سریع‏تر از اینجا عبور کنیم تا نوچه‏هاى فضیل به ما نرسند و ما را غارت نکنند. فضیل به آنها گفت از این پس فضیل توبه کرده، و من همان فضیل هستم، در امن و راحت باشید. از آن پس فضیل واقعاً توبه کرد، و به مکه هجرت نمود، و در آنجا مجاور خانه خدا به عبادت و راز و نیاز پرداخت تا آن که از دنیا رفت.
روایت شده: علت مرگش این بود که در مسجد الحرام کنار آب زمزم مشغول عبادت بود، شنید شخصى این آیات قرآن را مى‏خواند: «... وترى المجرمین یومئذٍ مقرنین فى الاصفاد...؛ در آن روز این زمین به زمین دیگر، و آسمان به آسمان‏هاى دیگرى، مبدل مى‏شوند، و در آن روز مجرمان را با هم در غل و زنجیر مى‏بینى...» فضیل آن چنان تحت تأثیر این آیه قرار گرفت که همانجا بیهوش بر زمین افتاد و از دنیا رفت.(14)
ظرفیت‏سازى براى فراگیرى پندها
در معارف و مواعظ پیامبر(ص) و امامان (ع) در مورد پند آموزى و درس‏گیرى و شنوایى، مطالب بسیار گفته شده، در اینجا به عنوان نمونه نظر شما را به چند فراز از آنها جلب مى‏کنیم، این نمونه‏ها به ما مى‏آموزند که براى پندگیرى، و فراگیرى مطالب سازنده و سودمند، باید در خود زمینه سازى و ظرفیت سازى کنیم، و مزرعه روح و روان خود را براى پذیرش بذرهاى اندرزها آماده سازیم، بر همین اساس امیر مؤمنان على(ع) مطالبى در این راستا فرموده از جمله مى‏فرماید: «من اسلام را به گونه‏اى تعریف مى‏کنم که احدى قبل از من آن را آن گونه تعریف نکرده باشد، «الاسلام هو التّسلیم، و التّسلیم هو الیقین، و الیقین هو التّصدیق، و التّصدیق هو الاقرار، و الاقرار هو الاداء، و الاداء هو العمل ؛ اسلام همان تسلیم (در برابر حق) است، و تسلیم همان یقین، و یقین همان تصدیق، و تصدیق همان اقرار به زبان ، و اقرار همان احساس مسؤولیّت، و احساس مسؤولیّت همان عمل است.»(15) از این بیان شفّاف استفاده مى‏شود پذیرش اسلام و پندگیرى از آن در تعریف حقیقت اسلام گنجانده شده است، که اگر پذیرش و پند آموزى از اسلام نباشد، هرگز به حقیقت اسلام نخواهیم رسید. نیز از بیانات آن حضرت است: «انّ هذه القلوب اوعیة فخیرها اوعاها؛(16) این دل‏ها همانند ظرف‏ها است، که بهترین آنها ظرفى است که فراگیرى و نگهداریش بیشتر باشد.» این سخن به ما مى‏آموزد که اگر خواسته باشیم بهترین روح و روان را داشته باشیم باید، داراى دل و سینه‏اى پند پذیرتر و فراگیرتر که ظرفیت و نگهداریش بیشتر است باشیم، چرا که دل‏ها متفاوتند، مانند: دل کور، دل بسته و تیره، دل واژگون، دل کم ظرفیت، دل متوسط و دل پر ظرفیت تا دریا دل و... بنابراین با زمینه سازى و آماده کردن و ظرفیت سازى کارى کنیم که دل‏ها براى پند پذیرى آماده شوند، تا وقتى پندى شنیدند آن را به راحتى جذب نمایند، مانند مزرعه آماده‏اى که پذیراى بذرهاى نیک است و آنها را در بستر خود به خوبى نگه مى‏دارد و باعث رشد و نمو آن مى‏شود، نه مانند شورزار، که در برابر باران لطیف، به جاى روئیدن لاله و گل، خس و گیاهان زیان آور پدید آورد. حضرت على(ع) در تعبیر دیگر مى‏فرماید: «انّ هذه القلوب تحمّل کما تحمّل الابدان، فابتغوا لها طرائف الحکمة؛(17) این دل‏ها همانند تن‏ها خسته و افسرده مى‏شوند (و قدرت جذب حقایق را از دست مى‏دهند) در این صورت حکمت‏هاى زیبا و
نشاطانگیز را براى آنها انتخاب کنید.» همان گونه که نسیم فرح بخش از جانب شکوفه‏ها و طراوت بهار، موجب رفع خستگى و نشاط بدن مى‏گردند، پندها و حکمت‏هاى زیبا نیز موجب نشاط و آرامش روح و روان آماده خواهند شد، و باعث رشد و ترقّى شده و در نتیجه آثار درخشانى را پدیدار مى‏سازند. بر همین اساس روایت شده که امام باقر(ع) فرمود: «تعرّض لرقّة القلب بکثرة الذّکر فى الخلوات؛براى آمادگى روح و روان، بسیار به یاد خدا در خلوت‏ها باش.» یعنى ظرفیت سازى موجب زمینه خوب براى روح و روان مى‏شود و آن را آماده پذیرش معارف الهى و پندها خواهد کرد.
باید توجه داشت که گناه و غفلت، و عشق به زرق و برق دنیا موجب تیرگى قلب شده، و آن را از پذیرش و پندپذیرى باز مى‏دارد، و به عکس، پاکى و صفاى باطن و نورانیت قلب در پرتو یاد خدا و عبادات خالصانه، آن را براى فراگیرى پندها آماده مى‏سازد. بر همین اساس امیرمؤمنان على(ع) فرمود: «من عشق شیئاً اعشى بصره، و امرض قلبه، فهو ینظر بعینٍ غیر صحیحةٍ، و یسمع باذنٍ غیر سمیعة، قد خرقت الشّهوات عقله، و اماتت الدّنیا قلبه؛(18) هر کس به چیزى عشق افراطى داشته باشد، نابینایش مى‏کند، و روح و روانش را بیمار مى‏سازد، در نتیجه او با چشمى معیوب مى‏نگرد، و با گوشى غیر شنوا مى‏شنود، هوس‏هاى نفسانى، عقلش را نابود ساخته، دنیا پرستى قلبش را میمیراند.»
نتیجه این که: بهترین راه براى شنوایى و پندپذیرى، پاکسازى روح و روان از لوث آلودگى گناه، و ایجاد صفا در باطن است، چنان که قرآن مى‏فرماید: «هدى للمتّقین ؛(19) قرآن مایه هدایت و روشنى براى دل‏هاى پرهیزکار و آماده است.»
و در روایات آمده، امام على(ع) فرمود: «خداوند احدى را مانند قرآن اندرز نداده است، چرا که قرآن بهار دل و چشمه‏هاى علم است.»(20)
به امید آن که با ظرفیت سازى در پرتو صفاى باطن و تعلیمات الهى، به مرحله‏اى برسیم که مشمول دعاى امام عصر(عج) گردیم که: «خدایا! پیروى کردن و پندگرفتن را به شنوندگان عطا فرما.»
پى‏نوشت‏ها: -
1. دیوان مثنوى، دفتر چهارم، به خط میرخانى، ص 380.
2. داستان‏هاى جمع الحکایات از :محمد عوفى، ص 23 و 24، گزینش نگارنده.
3. مانند: آیات 20سوره انفال، آیات 54 سوره نور، آیات 13 سوره مجادله، آیه 50 سوره آل عمران، آیات 108 و 126 سوره شعراء، آیه 63 سوره زخرف و....
4. سوره آل عمران، آیه 31.
5. همان، آیه 32.
6. سور طه، آیه‏90.
7. سوره بقره،آیه 168.
8. سوره جاثیه، آیه 18.
9. سوره نساء، آیه 66.
10. سوره انفال، آیه 21.
11. سوره اعراف، آیه 179.
12. سوره جاثیه، آیه 7و8.
13. سوره حدید، آیه 16.
14. سفینةالبحار، ج 2، ص 369، واژه فضل.
15. نهج البلاغه، حکمت 125.
16. همان، حکمت 147.
17. همان، حکمت 197.
18. همان، خطبه 109.
19. سوره بقره، آیه 3.
20. نهج البلاغه، خطبه 176.