بر ساحل معرفت‏

پرسش: براساس آیات قرآن، انسانى که ایمان داشته و به آن عمل مى‏کند از چه مواهب بزرگى بهره‏مند مى‏شود؟
پاسخ: در مورد ماهیت ایمان در حدیث آمده است: «ایمان اعتقاد قلبى، اعتراف زبانى و عمل به اعضا و جوارح است.»(1)
قرآن‏کریم ایمان را سرمایه رستگارى مى‏داند.
«یَآأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلَى‏ تِجَارَةٍ تُنجِیکُم مِّنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ * تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِى سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنفُسِکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُمْ تَعْلَمُون؛ (صف/ 10 - 11) اى کسانى که ایمان آورده‏اید، آیا شما را بر تجارتى راه نمایم که شما را از عذابى دردناک مى‏رهاند؟ به خدا و فرستاده او بگروید و در راه خدا با مال و جانتان جهاد کنید این [گذشت و فداکارى ]اگر بدانید، براى شما بهتر است.»
در این آیه تصریح شده است: ایمان به خدا و رسول در کنار جهاد در راه خدا سرمایه‏هایى هستند که رستگارى را تنها با آن‏ها مى‏توان به چنگ آورد. براساس این آیه، ایمان سرمایه است و به کار بردن آن نیازمند مهارت است. بنابراین هر چه مهارت صاحب آن بیشتر باشد، بهره‏ورى افزون‏تر خواهد شد.
حالت سلامت و صحت این سرمایه جاودانگى آن است که این عنصر ذهنى بلافاصله در صدد بروز خود در عالم خارج برآمده خود را در قالب اعمال صالح بنماید. آرى، ایمان درختى است که چنین ثمرى دارد، هر جا این گل نشکفد از پژمردگى درخت خبر مى‏دهد.(2)
سرمایه ایمان، آثار و فواید متعددى دارد. در این‏جا به برخى آن‏ها به تفصیل و به برخى به اجمال اشاره مى‏کنیم: 1. اخلاق و معنویت‏
اخلاق و فضایل بشرى از ارزش‏هاى شناخته شده بشریتند، حتى آنان که خود از آن محرومند از وجودش در دیگران به وَجد مى‏آیند و گاهى تظاهر به داشتن آن مى‏کنند.
در اولین نگاه به فهرست فضایل اخلاقى، انسان متوجه مى‏شود که دارندگان آن، نقطه مشترکى دارند که عبارت است از عدم دل‏بستگى به نعمت‏ها و لذت‏هاى مادى. مسلماً انگیزه این افراد تنوع‏طلبى و مدح یا ذم دیگران نیست. چه بسیار افرادى که بیشترین ایثار را داشتند و کم‏ترین اثر را به مدح یا ذم دیگران مى‏دادند؛ از این‏رو، اساس اخلاق و فضایل را باید ایمان به خدا و باور به معاد جست؛ انسان خداشناس و مؤمن خود را موظف به انجام اوامر و اجتناب از نواهى مى‏داند و چون خدا را دوست دارد و همواره مایل است که به محبوب خود نزدیک شده، تشبه به او حاصل کند تلاش مى‏نماید تا خود را به فضایل اخلاقى بیاراید و هر چه بیشتر به صفات خدایى متصف شده و خداگونه گردد. 2. روشن‏بینى‏
«یَآأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ إِن تَتَّقُواْ اللَّهَ یَجْعَل لَّکُمْ فُرْقَانًا وَیُکَفِّرْ عَنکُمْ سَیَِّاتِکُمْ وَیَغْفِرْ لَکُمْ وَاللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِیم؛ (انفال/29) اى کسانى که ایمان آورده‏اید، اگر از خدا پروا دارید، براى شما [نیروى ]تشخیص [حق از باطل‏] قرار مى‏دهد؛ و گناهانتان را از شما مى‏زداید و شما را مى‏آمرزد؛ و خدا داراى بخشش بزرگ است.»
این مطلب که تقوا و ایمان موجب واقع‏بینى انسان است و او را از غلطیدن در دام خطاها مى‏رهاند، به صورت‏هاى گوناگون در قرآن آمده است؛ (نمل/ 4)
ایمان و تقوا اولاً: به رفع موانع و حجاب‏هاى معرفت - که همان هوا و هوس‏هاى آدمى است - کمک مى‏کند و ثانیاً: مؤمنان و پرهیزگاران، از آن‏جا که با مبدأ حقایق اتصال دارند، نوعى آگاهى از حقایق امور در دل آنان زنده مى‏شود و به تعبیرى گویا با نگاه خداوند به امور مى‏نگرند و به همین دلیل به دام گمراهى و خطاهاى دیگران گرفتار نمى‏آیند.(3) 3. محبوبیت‏
خداوند در قرآن وعده داده است کسانى که ایمان آورده‏اند، عمل نیکو انجام دهند، محبوب دیگران قرار دهد و این البته خصلت ایمان و تقوا است که حتى محرومان از آن، شوق و رغبت دارند: «إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ سَیَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمانُ وُدًّا؛ (مریم/ 96) کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده‏اند، به زودى [خداى ]رحمان براى آنان محبتى [در دل‏ها ]قرار مى‏دهد.»
ایمان و عمل صالح، جاذبه و کشش فوق‏العاده‏اى دارد، اعتقاد به یگانگى خدا و دعوت پیامبران که بازتابش در روح، فکر و گفتار و کردار انسان به صورت اخلاق عالیه انسانى، تقوا و پاکى و درستى و امانت و شجاعت و ایثار و گذشت، تجلى مى‏کند، همچون نیروهاى عظیم مغناطیس رباینده است. 4. امیدوارى‏
«إِنَّ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَالَّذِینَ هَاجَرُواْ وَجاهَدُواْ فِى سَبِیلِ اللَّهِ أُوْلَکَ یَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیمٌ؛ (بقره/ 218) آنان که ایمان آورده‏اند و  کسانى که هجرت کرده و در اه خدا جهاد نموده‏اند، آنان به رحمت خدا امیدوارند و خداوند آمرزنده مهربان است.»
اعتقاد به قدرت لایزال و ایمان به خداى مهربان و توانا، باعث دلگرمى و استوارى شده، آن‏چنان نیرویى در سرار وجود انسان ایجاد مى‏کند که هیچ‏گاه مؤمن، خویشتن را ناتوان نمى‏یابد و راه‏هاى چاره را به روى خود مسدود نمى‏بیند و در نتیجه هرگز ناامید نمى‏شود و از حوادث سهمگین و خطرناک نمى‏هراسد.
موحّد چه در پاى ریزى زرش‏
چه شمشیر هندى نهى بر سرش‏
امید و هراسش نباشد زکس‏
بر این است بنیاد توحید و بس(4) 5. استوارى و تعادل روحى‏
پیشرفت علم پزشکى ثابت کرده است که بیشتر بیمارى‏هاى روانى، مولود بى‏ایمانى و تزلزل عقیده است؛ زیرا هنگامى که انسان براى خود پناهگاهى نیابد در هر پیشامدى مانند پیرى خاطرش پریشان مى‏شود و احتمالاً در ورطه بحران روانى سختى فرو مى‏غلتد. اما کسى که به خدا عقیده دارد و به عالم غیب مؤمن است، در مقابل هرگونه رویدادى با نیروى ایمان و اعتقاد و اعتقاد به خدا ایستادگى و مقاومت کرده، متانت روانى و آرامش عصبى خویش را محفوظ مى‏دارد و از روان‏پریشى و افسردگى مصون مى‏ماند.
قرآن کریم براى بیان این نکته که ایمان مایه آرامش و بلکه به تعبیر برخى روایات، خود آرامش (سکینه) است تعبیرهاى مختلفى دارد: «أَلَآ إِنَّ أَوْلِیَآءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لَا هُمْ یَحْزَنُون؛ (یونس/ 62) آگاه باشید، که بر دوستان خدا نه بیمى است و نه آنان اندوهگین مى‏شوند». «هُوَ الَّذِى أَنزَلَ السَّکِینَةَ فِى قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدَادُواْ إِیمانًا مَّعَ إِیمانِهِم؛ (فتح/ 4) اوست آن کس که در دل‏هاى مؤمنان آرامش را فرو فرستاد تا ایمانى بر ایمان خود بیفزایند.»(5)
6. بهجت و انبساط؛ (طه/ 124)
7. برکت؛ (اعراف/ 96)
8. هدایت؛ (انعام/ 82)
9. آزادى معنوى؛ (نحل/ 99)
10. برادرى؛ (حجرات/ 10)
11. استقامت؛ (نحل/ 102)
12. موفقیت؛ (توبه/ 20)

براى آگاهى بیشتر ر.ک:
انسان و ایمان، شهید مطهرى، ص 38، انتشارات صدرا
بیست گفتار، همو، ص 218، انتشارات صدرا
آشنایى با قرآن، همو، ج 4، ص 125، انتشارات صدرا پاورقی ها:پى‏نوشت‏ها: - 1) الکافى، کلینى، ج 2، ص 27، دارالکتب الاسلامیة. 2) نظریه ایمان در عرصه کلام و قرآن، محسن جوادى، ص 247، معاونت امور اساتید و دروس معارف اسلامى. 3) ر.ک: تفسیر نمونه، آیةاللَّه مکارم شیرازى و دیگران، ج 7، ص 140، دارالکتب الاسلامیة. 4) گلستان سعدى، باب هشتم. 5) مجله مشکوة، ش 20، 7 / 1362، ص 63.