نقش صبر و استقامت در تحصیل مقامات بندگان ممتاز

چنان که قبلا ذکر شد در قرآن (از آیه 63 تا 74 سوره فرقان) دوازده ویژگى بندگان ممتاز خدا, بیان شده است که با توجه به این آیات چنین نتیجه مى گیریم; پنج خصلت و ویژگى نخست, جنبه اثباتى دارد, و بندگان ممتاز خدا, آن را انجام مى دهند, و چهار صفت و ویژگى بعد جنبه نفى دارد که بندگان ممتاز خدا از آن دورى مى کنند, سپس سه ویژگى دیگر جنبه اثباتى دارد که این سیر از اثبات به نفى و از نفى به اثبات, شاید اشاره به دو موضوع تحلیه و تخلیه باشد که علم اخلاق و تهذیب بر محور این دو اصل و دو جنبه دور مى زند, و بندگان ممتاز خدا باید در هر دو جنبه قوى باشند, و از نیروهاى مثبت براى بیرون راندن خصال منفى کمک بگیرند, و با وارد نمودن فرشته, دیو را از درون خارج سازند, زیرا دیو بدون فشار نیروهاى مثبت, از درون انسان اخراج نمى گردد. نکته بسیار قابل توجه این که خداوند با صراحت مى فرماید: این دوازده ویژگى در پرتو صبر و استقامت به دست مىآید, یعنى اگر انسان داراى نیروى صبر نباشد نمى تواند به تحصیل ویژگى هاى برجسته بندگان ممتاز الهى دست یابد, چنان که در آیه 75 سوره فرقان مى خوانیم: ((اولئإ یجزون الغرفه بما صبروا)) به آنان به خاطر صبر و استقامتشان, درجات عالى بهشت داده مى شود, از این عبارت به اوج اهمیت نقش صبر در تحصیل ارزش ها, و پرهیز از ضد ارزش ها پى مى بریم, که اگر آن نباشد, انسان هرگز نمى تواند داراى ویژگى هاى ممتاز گردد و به درجات عالى نایل شود.

تجزیه و تحلیل
صبر به رغم آنچه که بعضى تصور مى کنند, به معنى دست روى دست گذاشتن, و تحمل در برابر هر گونه فشارها نیست, که چنین معنایى سر از عجز و تظلم (ظلم پذیرى) بیرون مىآورد که از نظر اسلام به شدت نهى شده است, بلکه صبر در اصل به معنى عزم قوى براى انجام کار, و ادامه کار با پشتکار و استقامت خلل ناپذیر است, در لغتنامه مجمع البحرین در معنى واژه صبر آمده: ((الصذبر کفد النذفس عن هواها)) صبر یعنى خوددارى نفس از هوس هاى نفسانى (یعنى نبرد با طاغوت نفس اماره) و در لغتنامه المنجد مى خوانیم: ((صبرا على الامر: جر و شجع و تجلذد)) صبر بر چیزى به معنى جرئت و شجاعت و ایستادگى و شکست ناپذیرى در آن چیز است.
بر همین اساس خداوند در آیات قرآن, شرط بزرگ مجاهدان راه خدا را, صبر و استقامت شمرده و مى فرماید: ((و ان یکن منکم عشرون صابرون یغلبوا ماتین و ان یکن منکم ماهٌ یغلبوا الفا من الذین کفروا1; هرگاه از شما بیست نفر داراى صبر باشد بر دویست نفر غلبه مى کنند, و اگر صد نفر باشند بر هزار نفر پیروز مى گردند. یعنى یک نفر صابر مى تواند ده نفر از دشمن را از پاى درآورد. اگر صبر به معنى دست روى دست گذاشتن بود, هرگز چنین توانى به انسان نمى داد که در برابر ده نفر بایستد و بر آن ده نفر پیروز گردد.
و همچنین صبر در قرآن در برابر ضعف و تسلیم قرار گرفته است, و این نشان مى دهد , صبر به معنى استقامت و پشتکار بوده, و ضد ضعف و سستى است , چنان که خداوند مى فرماید: ((و کاین من نبى؟ قاتل معه ربیون کثیرٌ فما وهنوا لما اصابهم فى؟ سبیل الله و ما ضعفوا و ما استکانوا والله یحبد الصابرین2; چه بسیار پیامبرانى که مردان الهى فراوانى به همراه آنان جنگ کردند , آنها هیچ گاه در برابر آنچه در راه خدا به آنان مى رسید, سست و ناتوان نشدند (و تن به تسلیم ندادند) و خداوند استقامت کنندگان را دوست دارد.
در قرآن بیش از دویست بار مساله صبر با واژه هاى گوناگون و گاهى با واژه استقامت مطرح شده3 و نتایج آن بیان گشته است, و این مطلب بیانگر اوج اهمیت صبر و استقامت است, از مجموع این آیات استفاده مى کنیم که اهمیت صبر و استقامت, بسیار بیش از آن است که ما فکر مى کنیم. از اهمیت آن همین کافى است که خداوند مى فرماید: ((انما یوفى الصابرون اجرهم بغیر حساب))4 انسان هاى صابر, اجر و پاداش خود را بى حساب دریافت مى دارند.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: ((الصذبر خیر مرکب ما رزق الله عبدا خیرا له و لا اوسع من الصذبر))5 صبر بهترین مرکب سوارى است, خداوند هیچ بنده اى را بهتر و گسترده تر از صبر, روزى نداده است.
امیرمومنان على(ع) در ضمن گفتارى فرمود: ((علیکم بالصذبر, فانذ الصذبر من الایمان کالراس من الجسد))6 بر شما باد به صبر و استقامت کردن, زیرا صبر نسبت به ایمان همانند سر نسبت به بدن است.
از این تعبیرات به خوبى فهمیده مى شود که صبر و استقامت نقش بسیار مهم در سازندگى و به سازى و پاک سازى انسان دارد, و بدون آن هرگز انسان نمى تواند به کمال برسد, و از آلودگى ها نجات یابد, به قول جلال الدین مولانا:
صد هزاران کیمیا حق آفرید
کیمیایى همچو صبر آدم ندید

رابطه صبر با دوازده ویژگى عبادالرحمن
در روایات متعدد از جمله از رسول خدا(ص) نقل شده فرمود: ((الصذبر ثلاثهٌ, صبرٌ عند المصیبه, و صبرٌ على الطاعه, و صبرٌ على المعصیه)) صبر بر سه گونه است; صبر به هنگام مصیبت, صبر در راه اطاعت, و صبر در برابر گناه.
این حدیث از على(ع) نیز نقل شده و در پایان آن آمده; صبر در برابر گناه نسبت به دو قسم اول, درجه عالى تر دارد.7
و در روایت دیگرى از امیرمومنان على(ع) آمده: ((الصذبر صبران; صبرٌ عند المصیبه, حسنٌ جمیلٌ , و احسن من ذلإ الصذبر عند ما حرذم الله عزوجل علیإ))8 صبر دو گونه است, صبر در برابر مصائب و ناگوارىها که صبر نیک و زیبا است, و از این صبر نیک تر صبر در برابر امورى است که خداوند متعال آن را حرام نموده است.
بنابراین براساس این دو حدیث, پایه هاى اصلى صبر و استقامت, همین سه پایه است.
ما وقتى که دوازده ویژگى بندگان ممتاز خداوند را مورد بررسى و توجه دقیق قرار مى دهیم, چنین نتیجه مى گیریم که هیچ کدام از آنها بدون استقامت, تحقق نمى یابد, و براى دستیابى آبرومندانه به آن دوازده ویژگى چاره اى جز یارى جویى از صبر و استقامت نیست, زیرا همان گونه که قبلا گفتیم چهار ویژگى جنبه نفى و مبارزه دارد, که تنها در پرتو صبر در برابر گناه تحقق مى یابد و هشت ویژگى جنبه اثباتى دارد که تحقق آن با داشتن خصلت صبر در راه اطاعت, به دست مىآید. بنابراین باید پایه صبر و استقامت در همه ابعادش, به ویژه در برابر گناه, و در راه اطاعت را در روح و روان خود برقرار سازیم, تا بتوانیم به ویژگى هاى دوازده گانه دست پیدا کنیم.
آرى صبر و استقامت داراى چنین نتایج درخشان خواهد بود, که بدون آن, انسان هرگز نمى تواند به ارزش هاى والاى انسانى برسد, بر همین اساس چنان که گفتیم قرآن با تعبیرهاى گوناگون به طور مکرر بیش از دویست بار, مسلمانان را به صبر و استقامت دعوت مى کند, و آنها را به کمک جویى از نیروى عظیم صبر, فرا مى خواند, و در یکى از فرازهایش به صراحت مى فرماید: ((استعینوا بالصذبر والصذلوه انذ الله مع الصابرین))9 از صبر (و استقامت) و نماز, کمک بگیرید, زیرا خداوند با صابران است.

نقش و آثار صبر در گفتار پیامبر (ص) و امامان (ع)
براى آن که بیش تر به اهمیت صبر, و آثار درخشان آن پى ببریم, و نقش بسیار مهم و عمیق آن را در کسب فضایل و دورى از رذایل, و سامان سازى آن در ابعاد مختلف زندگى بدانیم نظر شما را به پاره اى از گفتار پیامبر(ص) و امامان(ع) جلب مى کنیم:
1ـ پیامبر (ص) فرمود: ((الصبر کنزٌ من کنوز الجنه))10 صبر گنجى از گنج هاى بهشت است.
2ـ حضرت على(ع) فرمود: ((الصذبر مطیذهٌ لا تکبو))11 صبر مرکبى است که هرگز به زمین نمى خورد.
3ـ نیز فرمود: ((الصبر عونٌ على کل امر))12 صبر یار و یاور انسان در هر کارى است.
4ـ نیز فرمود: ((علیکم بالصذبر فانذه لا دین لمن لا صبر له))13 بر شما باد به صبر و استقامت, آن کسى که داراى صبر و استقامت نیست, دین ندارد.
5ـ امام صادق(ع) فرمود: ((کم من صبر ساعه قد اورثت فرحا طویلا))14 بسیار اتفاق افتاده که یک ساعت صبر, سبب شادى طولانى خواهد شد.
6ـ امیرمومنان على(ع) در وصف پرهیزکاران مى فرماید: ((صبروا ایاما قصیره اعقبهم راحه طویله))15 آنها در چند روز اندک دنیا صبر کردند, و به دنبالش در آخرت به آسایش طولانى نایل شدند.
7ـ نیز فرمود: ((علامه الصابر فى ثلاث; اولها ان لایکسل , والثانیه ان لایضجر, و الثالثه ان لایشکر من ربه عزذوجل))16 نشانه صبر کننده در سه چیز است: 1ـ دور کردن بى حوصلگى از خود 2 ـ دورى از بى قرارى و دلتنگى. 3 ـ گله نکردن از خداوند متعال.
8 ـ نیز فرمود: ((مفتاح الظذفر لزوم الصذبر))17 داشتن صبر و شکیبایى, کلید پیروزى است.
9 ـ امام صادق(ع) فرمود: ((قلذه الصذبر فضیحهٌ))18 صبر و استقامت اندک, موجب رسوایى است.
10 ـ امام صادق(ع) فرمود: هنگامى که انسان را در قبرش مى نهند, نماز او در جانب راستش, زکات او در جانب چپش, نیکى هایش بر بالاى سرش قرار مى گیرند, و صبر او در یک طرف دورتر از آنها مى ایستد, در این هنگام وقتى که دو فرشته مسوول بر او وارد مى شوند, صبر (که به صورت نورانى است) خطاب به نماز و زکات و نیکى ها نموده و مى گوید: ((دونکم صاحبکم فان عجزتم عنه فانا دونه))19 مواظب صاحب خود باشید, اگر در حفظ او از عذاب, درمانده هستید, من آماده و حاضرم که او را حفظ کنم.
این احادیث به روشنى نقش صبر و استقامت را در پیروزى مادى و معنوى, دنیوى و اخروى نشان مى دهد, و همه با زبان حال و قال مى گویند:
صبر و ظفر هر دو دوستان قدیمند
بر اثر صبر نوبت ظفر آید

پى نوشت ها:
1. انفال (8) آیه65.
2. آل عمران (3) آیه146.
3. المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم, ص399 تا 401, (واژه صبر) , و ص579 (واژه قوم).
4. زمر (39) آیه10.
5. بحار, ج82, ص139.
6. نهج البلاغه, حکمت 82.
7. اصول کافى, ج2, ص;91 میزان الحکمه, ج5, ص267.
8. همان, ص90.
9. بقره (2) آیه153.
10. ملامحسن فیض; المحجه البیضا, ج7, ص107.
11. علامه مجلسى, بحارالانوار, 68, 96.
12. غرر الحکم.
13. بحار, ج71, ص92.
14. همان, ج71, ص91.
15. نهج البلاغه, خطبه193.
16. بحار, ج71, ص86.
17. غرر الحکم, حدیث9809.
18. بحار, ج78, ص229.
19. اصول کافى, ج2, ص90.