گوشه اى از شخصیت صدیقه کبرى(س)

بانوى بزرگ اسلام, حضرت فاطمه ـ سلام الله علیها ـ مظلومه زمان خویش و همه سده ها و قرن هایى است که تاکنون بر عالم اسلام گذشته است. این مرکز و قطب اهل بیت در سخنان پیامبر(ص) و نیز رفتارهاى آن حضرت با وى به خوبى معرفى شده است; به طورى که در جوامع روایى شیعه و سنى, بازتاب برجسته و گسترده اى دارد و همه محدثان و فقیهان به این سخنان و رفتارهاى پیامبر(ص) در معرفى دختر بزرگوارش به دیده اعجاب نگریسته اند.
در این مقاله, گوشه اى از شخصیت صدیقه کبرى(س) را در آیینه گفتار و کردار نبوى(ص) در چهار قسمت مى نگریم:
1 ) رضا و غضب فاطمه(س);
2 ) مقام فاطمه زهرا(س) در روز مباهله;
3 ) مقام فاطمه زهرا(س) در روز قیامت;
4 ) مظلومیت على(ع) در شهادت فاطمه(س).
تکیه ما در این نوشتار, بر مجامع روایى و تفسیرى اهل سنت است, چرا که:
خوش تر آن باشد که سر دلبران
گفته آید در حدیث دیگران

رضا و غضب فاطمه(س)
محدثان و فقیهان بزرگ اهل سنت از پیامبر(ص) نقل کرده اند که فرمود: ((فاطمه بضعه منى من اغضبها فقد اغضبنى; فاطمه پاره تن من است هر کس او را غضبناک کند مرا به خشم آورده است)).
این روایت دو جنبه دارد: سند و محتوى (جنبه دلیلى و مدلولى) در این جا به این دو جنبه اشاره اى مى کنیم:

سند روایت
این روایت از نظر سند, صحیح اعلایى است; یعنى هیچ مناقشه اى در آن نیست. ((ذهبى)) یکى از منتقدان بزرگ, مى گوید: این روایت صحیح است. وى هم چنین روایت ذیل را هم صحیح مى داند که: ((ان الرب یرضى لرضا فاطمه و یغضب لغضب فاطمه; همانا خداوند متعال به رضایت فاطمه راضى مى شود و از خشمگین کردن او به غضب مىآید.))
صحیحى که ذهبى آن را صحیح بداند و یا بخارى به صحت اش اعتراف کند, به همه ((اهل سنت)) حجت است.
پس روایت بى هیچ تردیدى در حد تواتر اجماعى و مقطوع است.

محتواى روایت
مدلول و محتواى این روایت چیست؟ آن روایت که ((فاطمه بضعه منى من اغضبها فقد اغضبنى)) مقدمه است براى روایت دوم که مى فرماید ((ان الرب یرضى لرضا فاطمه و یغضب لغضب فاطمه)).
رضا و غضب چیست؟ از کجا پیدا مى شود و به کجا مى رسد؟ در زندگى نباتى انسان, دو قوه است: یکى قوه جذب ملائمات و دیگرى قوه دفع مناصرات, قوام موجود زنده به این است. این دو قوه در زندگى حیوانى از صورت جذب و دفع درمىآید و به صورت رضا و غضب مى شود, این رضا و غضب در محدوده حیوانى از طبع, مدد مى گیرد اما در حیات انسانى از عقل و اندیشه ناشى مى شود, به عبارت دیگر رضا و غضب انسان از عقل سرچشمه مى گیرد.
مقام عقل: مقام عقل, یک مرتبه و جاىگاه از رشد آدمى است, در این مرتبه, کردارها و موضع گیرىهاى انسان از حالت جذب و دفع حیوانى و طبعى, بیرون مىآید و به محک عقل و اندیشه مى خورد. رسیدن به مرحله ((آدمیت)) آن جاست که همه کارهاى انسان ـ از جمله رضا و غضب او ـ از عقل سرچشمه بگیرد. در تمام عمر اگر یک بار رضاى انسان از عقل سرچشمه بگیرد همان یک بار آدم است, بار دوم باز حیوان است.
عاقل شدن به این حد که رسید اگر همیشه ـ نه فقط یک بار و دو بار ـ رضا و غضب او هر دو از عقل مایه بگیرد او انسانى عقلانى است, زیرا که ((یرضى لرضا العقل و یغضب لغضب العقل)).
مقام عصمت خاتمى: فوق مرتبه عقل, مقامى است که اراده انسان در اراده خدا فانى مى شود, در این صورت, غضب و رضایت او از رضایت و غضب خداست: ((یرضى لرضا الرب, یغضب لغضب الرب)) انسانى که به این مقام رسیده همه چیزش از حضرت حق است, اگر زندگى و حیات و زن و فرزندانش را از او بگیرند, غضب اش از خدا است و اگر همه آن ها را نیز به وى بازگردانند, رضایت او به رضایت خدا است. این همان مقام ((عصمت خاتمى)) است; یعنى عصمت آن موجود کاملى که در عالم وجود نظیرش نیست یعنى کسى که حب و بغض در حب و بغض خدا محو شده است; یعنى دوستى و دشمنى اش, مطابق دوستى و دشمنى خدا است, این چنین انسانى به هوا و هوس نطق نمى کند و سخنى جز آن چه که حق مى گوید بر زبان نمى راند: ((و ما ینطق عن الهوى ان هو الا وحى یوحى)). از این مرحله تعبیر مى شود به ((عصمت خاتمى)), که غیر از عصمت ابراهیمى و عصمت یونسى است. عصمت یونسى, هرچند عصمت است اما عصمتى است که ((وذاالنون اذ ذهب مغاضبا)) دارد و نیز باید بگوید: ((لا اله الا انت سبحانک انى کنت من الظالمین)). یوسف, داراى عصمت است اما ((لولا ان رإى برهان ربه)) آن برهان رب, عصمت است. یا باز هم مى گوید: ((اذکرنى عند ربک)) تا بعد بگویند در زندان درنگ کن.
ختمى شدن براى حب و بغض خدا منحصر به خاتم است, وقتى به این حد و مقام رسید مى توانیم بگوییم: ((یرضى لرضا الرب, یغضب لغضب الرب)).

مقام صدیقه کبرى(س)
گاهى گفته مى شود: ((یرضى لرضا الرب, یغضب لغضب الرب)) لام از طرف مىآید تإثیر مى کند در رضا و غضب و مى شود آن عصمت کبرى, اما گاهى در افق اعلا گام مى گذارد و لام از این طرف مىآید که: ((ان الرب یرضى لرضا فاطمه و یغضب لغضب فاطمه)) آن نکته سخن فاطمه شناس جهان, حضرت امام جعفر صادق علیه السلام معلوم مى شود که فرمود: ((انما سمیت فاطمه فاطمه لان الناس فطموا عن معرفتها; فاطمه از آن رو فاطمه نامیده شد که مردم از شناخت معرفت او عاجز و جدا شده اند.))

نتیجه:
پس هر کس فاطمه را غضبناک کند, غضب خدا بر او نازل مى شود و به هلاکت مى افتد چون: ((ومن یحلل علیه غضبى فقد هوى; هر کس خشم من بر او فرود آید قطعا در هلاکت افتاده است)).(سوره طه, آیه81)
بخارى, بزرگ ترین فقیه و محدث اهل سنت در ((صحیح)) خود مى گوید: در زمان حیات فاطمه(س) برخى وى را به غضب آوردند و آن بانو در طول شش ماهى که بعد از رحلت حضرت رسول(ص) زنده بود با آن افراد, از فرط خشم, سخن نگفت. از همین رو بود که به على علیه السلام وصیت کرد که مرا شبانه دفن کن.
ما که مسلمان ایم و دائما رحمت حضرت حق را مى طلبیم و از خشم و غضب او ترسناکیم و در نمازهاى هر روز خود از خدا مى خواهیم که ما را به صراط مستقیم و به راه نعمت داده شدگان هدایت کند و از راهى که غضب شدگان در آن فرو غلتیدند باز دارد, باید مواظب باشیم که فاطمه سلام الله علیها و اهل بیت پیامبر(ص) را نرنجانیم و به راه غضب شدگان, گام برنداریم.

مقام صدیقه کبرى(س) در روز مباهله
فخر رازى در تفسیر خود به نام ((التفسیر الکبیر)) و امام المفسرین زمخشرى در ((کشاف)) و قاضى بیضاوى, که همگى از مفسران بزرگ اهل سنت هستند, در ذیل آیه ((مباهله)) نکته هاى قابل توجه اى آورده اند, هم چنین پیشوایان حدیثى اهل سنت, همانند مسلم, ترمذى, ابن منذر, حاکم نیشابورى و جلال الدین سیوطى, به قضیه ((مباهله)) به طور جدى پرداخته اند. بدین صورت که همگى ـ از محدث و مفسر ـ اتفاق نظر کرده اند بر این که وقتى پیغمبر در مباهله با نصاراى نجران بیرون آمد, عباى سیاهى بر اندام آن حضرت بود, حسین(ع) را در بغل گرفته بود, سیدالشهدإ در آن زمان در سنى بود که راه مى رفت ولى پیامبر(ص) او را در آغوش گرفته بود و دست حسن(ع) در دستش, حضرت(ص) در جلو حرکت مى کردند. پشت سر او فاطمه زهرا و پشت سر فاطمه على بن ابى طالب.
حق این بود که فخر رازى, زمخشرى, قاضى بیضاوى, حاکم نیشابورى و جلال الدین سیوطى در تمام خصوصیات قضیه نظر مى دادند, چون ارزش یک محدث و فقیه, فقط به روایت نیست, بلکه به درایت هم هست. اساس در دین بر تفقه است, زیرا بالاترین کمال ها تفقه در دین است: ((الکمال کل الکمال التفقه فى الدین)) حقیقت تفقه هم این است که در تمام افعال و اقوال و خصوصیات دقت شود و سپس نتیجه گیرى صورت پذیرد. این همان پیغمبرى است که ((و ما ینطق عن الهوى)). این همان کس است که ((و ما آتیکم الرسول فخذوه و ما نهیکم عنه فانتهوا)), این همان کس است که سنت او تنها قول او نیست بلکه فعل و تقریر و تمام کردارها و حرکات اش سنت و قابل پیروى است. همه کارها و احوال او مرتبط است به مقام ((فدنى فتدلى فکان قوب قوسین إو إدنى)). این خلاصه عالم و پیغمبر خاتم و جوهر وجود و فرد اول عالم کون هر نگاه و یا کردارش دنیایى از حکمت و معارف است. حرکت آن حضرت(ص) در روز مباهله, معناى عمیقى دارد: خود حضرت در جلو, فاطمه در وسط و على(ع) پشت سر. معناى این عمل آن است که فاطمه برزخ بین نبوت کبرى و ولایت عظما است, معناى این عمل آن است که فاطمه, قطب و مرکزى است بین مقام وحى اعظم و مقام تبلیغ وحى و مقام تفسیر وحى. در پیش روى فاطمه تبلیغ وحى است و پشت سر او تفسیر وحى است.
رئیس اسقف هاى نصارا وقتى که این وضع را دید, گفت: چهره هایى رو به ما مىآورند که اگر بخواهند کوه را از ریشه مى کنند, و اگر دست به دعا بردارند, از تمام نصارا, یک نفر بر روى زمین باقى نخواهد ماند, پس به هیچ قیمت اینان نباید دست به دعا بردارند.
اى کاش که فهم اسقف نصرانى با نقل فخر رازى توإم مى شد و مصیبت این است که روایت از فخر رازى است ولى درایت از اسقف نصرانى.
معناى این جمله این است که عمل من انعکاس وحى است و وحى این چنین است: ((فمن حاجک فیه من بعد ما جإک من العلم فقل تعالوا ندع ابنائنا و ابنإکم و نسائنا و نسإکم و انفسنا و انفسکم ثم نبتهل; پس هر که در این باره, پس از دانشى که تو را حاصل آمده با تو محاجه کند, بگو: بیایید پسرانمان و پسرانتان و زنانمان و زنانتان و ما خویشان نزدیک و شما خویشان نزدیک خود را فراخوانیم, سپس مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.))
نکته قابل توجه در این قضیه آن است که پیامبر(ص) به على(ع) و فاطمه(س) و حسن و حسین(ع) فرمود: ((اذا دعوت فإمنوا; هرگاه که من دعا کردم شما آمین بگویید)). معناى این جمله آن است که دعاى من (پیامبر) مقتضى است اما شرط فعلیت آن, نفس فاطمه و اهل بیت(ع) است. باید آمین آن ها به دعاى من ضمیمه بشود. پس وحى و سنت چنین است که دعاى اهل بیت شرط است و مقتضى بى شرط محال است تإثیر کند. اگر دست پیغمبر(ص) بالا مى رود باید چهار دست دیگر همراه آن به طرف آسمان بالا برود. زمخشرى سپس مى گوید: این قضیه دلیل محکم و استوارى است بر فضل اصحاب کسإ و برهانى است بر نبوت پیامبر(ص).

مقام فاطمه(س) در روز قیامت
ابن حجر در ((لسان)) و حافظ ذهبى در ((میزان)), که هر دو از بزرگان نقل و نقد حدیث اهل سنت هستند, نقل کرده اند که ((نخستین کسى که وارد بهشت مى شود, فاطمه(س) دختر محمد(ص) است.))
فرق بین دنیا و آخرت این است که دنیا عالم غلبه ملک بر ملکوت و بطون بر ظهور است. بر همین اساس در نشئه دنیا سیرت ها تابع صورت ها است و صور حاکم بر سیر است. سیر, منوى است, نیت است: ((لکل العلم ما نوى)).
ممکن است کسى در باطن گرگ باشد اما در صورت انسان است و از این نظر با انسان کامل فرق ندارد, ریشه اش همان است که: ((فسبحان الذى بیده ملکوت کل شىء)) و این نشإه که نشإه ملک است, ملکوت مقهور است ولکن در آخرت منقلب مى شود ((و برزوا لله الواحد القهار; مردم در برابر خداى یگانه قهار ظاهر شوند.)) و همه چیز ظاهر خواهد شد. در این آیه شریفه, کلمه ((وبرزوا)) نکته لطیفى در آن نهفته است.
در جاى دیگر مى فرماید: ((و یحشرون على وجوههم; محشور مى شوند مردم به یکى از این وجوه:)) ((وجوه یومئذ ناضره الى ربها ناظره; در روز قیامت, چهره هایى شاداب اند و به سوى پروردگار خود مى نگرند.))
آرى, اینان نه رو به زمین یا جنت و فردوس و یا... بلکه به روى حضرت حق, مى نگرند. آن کس هم که گفت: ((ما عبدتک خوفا من عقابک و لاطمعا فى ثوابک بل وجدتک اهلا للعباده فعبدتک)) این باطن هم در آن عالم وقتى حشر بشود مى شود ((وجوه یومئذ ناضره الى ربها ناظره)), ((ذلک الیوم الحق)), ((الملک یومئذ الحق)). آن روز, ملک فقط حق است و یوم, یوم حق است. وقتى این شد, اولیت دخول در بهشت براى چه کسى است؟ براى شخص اول در وجود است و او باید برترین شخص در انسانیت باشد. از طرف دیگر, از نظر عقلى و نقلى ممکن نیست کسى جلوتر از حضرت ختمى مرتبت(ص) وارد بهشت بشود, چون آن حضرت, از نظر صورت, سیرت, عمل و رفتار, برترین انسان روى زمین است. پس چرا در این روایت آمده است که حضرت صدیقه(س) اولین کسى است که وارد بهشت مى شود؟ در این جا باید گفت که بین عقل و نقل تناقض نیست و عقلا هم همان طور است که اول کسى که وارد مى شود فاطمه است, زیرا فاطمه, عین پیغمبر و با او متحد است. ورود فاطمه یعنى ورود پیغمبر و غیر از این نمى شود.
در این روایت راز عجیبى نهفته است که ما این راز را به کمک روایت هایى که در کتاب هاى حدیثى عامه آمده, مى گشاییم:
عایشه مى گفت: هر وقت آرزو داشتم راه رفتن پیغمبر را ببینم به فاطمه نگاه مى کردم. راه رفتن, نگاه کردن, منطق, چهره, حرف زدن و خلاصه, وجود او عین وجود پیامبر(ص) بود.
پیامبر(ص) ابتدا فرمود: ((بضعه منى; فاطمه پاره تن من است)). وقتى پاره تن اوست, پیغمبر باید اول شخص باشد بعد بالاتر از آن را گفته و فرموده است: ((روحى التى بین جنبى)).
پس اولین کسى که وارد بهشت مى شود, شخص اول عالم وجود است ولکن خدا مى خواهد نشان بدهد که این دخترى که آن چنان آن پدر شد که اگر من سوره طه نازل کردم و گفتم ((طه ما انزلنا علیک القرآن لتشقى)) این همان دخترى است که با آن پدر در مسابقه با معنا به آن جا رسید که: ((قامت فى محرابها حتى تورمت قدماها)) اگر این شد, پس این شخص, شخص پیغمبر است.
حالا کیفیت چه بود؟ حال, کیفیت ورود آن حضرت به صحراى محشر چگونه است؟ شیخ صدوق به سه سند در ((عیون)) از امام على بن موسى الرضا نقل مى کند ولى ما در این جا از کتاب هاى شیعه استمداد نمى کنیم. فقط از عقل و کتاب و سنت قطعى در نزد عامه و خاصه استنتاج مى کنیم.
کیفیت ورود آن حضرت(س) در محشر این چنین است که: ((علیها حله الکرامه عجنت بمإ الحیوان)). حله کرامت چیست؟ معجون شدن به آب حیوان یعنى چه؟ این ها همه بحث هاى مفصلى دارد که در جاى دیگر باید به آن ها پرداخت, اما چهار عبارت در ادامه این روایت, که در متون عامه هم آمده موجود است:
1ـ على احسن صوره;
2ـ و اکمل هیبه;
3ـ و اتم کرامه;
4ـ و اوفر.
نظام عدل وجود, که ظهورش در قیامت کبرا است, محال است ((احسن صور)) را به بشرى بدهد مگر این که او بهترین سیرت ها را پیش خدا بیاورد; یعنى اگر در کمالات علمى, اخلاقى و عبادى, نیکوتر از دیگران نباشد محال است به احسن صور بیاید: ((فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره)).

علاقه پیامبر(ص) به فاطمه
عایشه مى گوید: پیامبر(ص) هنگامى که از سفر مىآمد, اولین کسى را که به دیدنش مى رفت فاطمه بود, هم چنین آخرین کسى که وقت رفتن به سفر از او جدا مى شد فاطمه بود. یعنى داناترین و دقیق ترین انبیاى خدا در جدایى جسمانى کم ترین فواصل را بین خود و فاطمه رعایت مى کرد. وقتى هم به خانه فاطمه وارد مى شد کیفیت ورود او این گونه بود که: نخست دست فاطمه را مى بوسید. کسى که جبرئیل خاک پایش را مى بوسید خود دست فاطمه را مى بوسید, این فقط مهر پدرى نبود بلکه مطلبى فوق آن بود. بعد سینه, سپس عرض پیشانى و تمام پیشانى را مى بوسید و مى فرمود: من بوى بهشت را از تو استشمام مى کنم, تو را که مى بوسم, جنت قرب را مى بویم نه این که دخترم را مى بوسم و مى بویم.
محدثان بزرگ اهل سنت نقل کرده اند که: روزى پیامبر(ص) وارد خانه فاطمه(س) شد دید که دخترش لباس ساده و وصله خورده اى بر تن دارد و مشغول دستآس است, تا صبح هم نخوابیده و مشغول عبادت بوده است, وقتى پیامبر(ص) این وضع را دید قلب مبارک اش شکست و اشک بر گونه هایش لغزید, به دخترش فرمود: ((اصبرى على مراره الدنیا)).
آن چه سیوطى و ابن نجار و بقیه نقل کرده اند چه جریانى گذشت ما نمى فهمیم. همین قدر مى فهمیم که پیغمبر حرکت کرد و رفت, جبرئیل نازل شد و این آیه را آورد: ((و لسوف یعطیک ربک فترضى)).

مقام حضرت فاطمه(س) در شب شهادت اش
در شب دفن فاطمه(س) گوشه اى از شخصیت آن بانوى بزرگوار به عالم بشریت شناسانده شد. على(ع) بزرگ مردى بود که جنگ ها و شمشیرها و ناملایمات زندگى در او هراسى به وجود نیاورد اما غصه مرگ فاطمه, کمر او را شکست, چون او مى دانست که فاطمه که بود. دقت در تعبیرات حضرت(ع) نکته هاى عمیقى به ما مىآموزد, ایشان بر جنازه فاطمه زهرا(س) نماز خواند, سپس دست ها را به سوى آسمان بلند کرد و فریاد زد که: ((هذه بنت نبیک فاطمه اخرجتها من الظلمات الى النور; پروردگارا, این فاطمه, دختر پیامبر تو است که او را از ظلمات به سوى نور بردى.))
گفته اند که: تا على(ع) این سخن را گفت زمین به اندازه یک میل در یک میل, نور باران شد و بدن فاطمه را در بر گرفت.
در واقع, خداوند سبحان, خواست به على(ع) پاسخ دهد که فاطمه(س) به همان نورى رسیده که تو از آن سخن مى گویى. مى دانیم که ((انا لله و انا الیه راجعون)) براى همه است, اما براى فاطمه ((الى النور)) است, و این که على(ع) به خدا عرض کرد: تو فاطمه را از ظلمات دنیا به سوى نور, سوق دادى منظورش آن نورى است که در آیه شریفه ((الله نور السموات والارض)) آمده است.

مظلومیت على(ع) در شهادت فاطمه(س)
در میان مومنان و پیشوایان دینى فقط یک نفر ((اصبر الصابرین)) لقب گرفته است و آن, امیرمومنان على بن ابى طالب(ع) است. در زیارت او یکى از عناوین این است: ((السلام علیک یا اصبر الصابرین)) چرا ایشان اصبر الصابرین است؟ پاسخ این سوال از کلام خود حضرت روشن مى شود که فرمود: ((صبر کردم در حالى که خار در چشم و استخوان در گلو داشتم)). آیا در عالم کسى دیده شده که هم خار در چشمش خلیده باشد و هم استخوان در گلویش گیر کرده باشد و با این دو حال صبر کند, اما همین مرد بزرگ و همین ((اصبر الصابرین)) در هنگام شهادت فاطمه(س) طاقت اش تاب شد. شگفتا, مردى که در مشکلات سنگین روزگار و حوادث تلخ و ناگوار دوران خود و در میدان هاى جنگ و جهاد, خم به ابرو نیاورده بود, در شب شهادت فاطمه(س) آن چنان بى تاب شد که خطاب به پیامبر(ص) عرض مى کند: اى رسول الله من در مرگ دخترت فاطمه, صبرم تمام شد, چرا که باید او را به طرز پنهانى دفن کنم و تنها او را در قبر بگذارم: ((قل یا رسول الله عن صفیتک صبرى و رقى عنها تجلدى)).