انقلاب فرهنگى و سیاسى در سیره امام صادق(ع)

امام صادق(ع) هشتمین ستاره فروزان آسمان عصمت, و ششمین اختر تابان سپهر امامت و ولایت در هفدهم ربیع الاول سال 83 هـ.ق در مدینه چشم به جهان گشود, و در 25 شوال سال 148 در 65 سالگى به دستور منصور دوانیقى (دومین طاغوت عباسى) مسموم شده و به شهادت رسید.
در زندگى سراسر افتخار او, دو موضوع همچون دو جریان همیشگى با پرتلاش ترین شکل در رإس موضوعات دیگر دیده مى شد, که هر دو در یک صراط قرار داشته و تکمیل کننده همدیگر بودند که عبارت اند از: طاغوت زدایى و نشان دادن چهره اسلام ناب; اسلام محمد(ص) و على(ع).
آن حضرت در وضعیتى قرار گرفت, که اسلام چهره حقیقى خود را از دست داده بود, و از قرآن و اسلام جز نامى باقى نمانده بود, چرا که مدتى با امویان و سپس با عباسیان درگیر بود که بر کشور پهناور اسلامى حکومت مى کردند, و همه چیز را با میل و هوس هاى نفسانى خود رتق و فتق مى نمودند, و اسلام را به دنبال اهداف شوم خود مى کشیدند و آن را پلى براى اجراى مقاصد طاغوتى خود قرار داده بودند.
امام صادق(ع) در طول 34 سال امامت خود (114 ـ 148 هـ.ق) با پنج حکمران اموى; یعنى هشام بن عبدالملک, ولید بن یزید, یزید بن ولید, ابراهیم بن ولید, مروان بن محمد, درگیر بود, پس از انقراض آنها با دو خلیفه عباسى یعنى عبدالله بن محمد, معروف به سفاح و منصور دوانیقى رو به رو گردید. آن حضرت براى نجات اسلام و مسلمین چاره اى نمى دید, جز این که مانند پدرش امام باقر(ع) دو موضوع را مسإله اصلى زندگى خود قرار دهد; یعنى همان دو موضوعى که از کلمه طیبه ((لا اله الا الله)) نشإت مى گرفت, و تحقق عینى چنین کلمه اى که اساس اسلام محمد(ص) و على(ع) را تشکیل مى داد, نیاز به انقلاب سیاسى و نفى طاغوت ها, و انقلاب فرهنگى و آموزش براى رشد و آگاهى بخشى جامعه داشت, تا با این ((نفى)) و ((اثبات)) بتواند اسلام را از زیر حجاب هاى جهل و غرور خودکامگان رهایى بخشد, و چهره ناب آن را به عموم نشان دهد. روشن است که چنین کار بزرگى, بسیار دشوار و طاقت فرسا بود, در عین حال امام صادق(ع) که خود را وقف اسلام و قرآن نموده بود, با همتى بلند و اراده اى محکم, به این کار بسیار عمیق و بزرگ دست زد, و تا آخر عمر هم چنان با قاطعیت ادامه داد و سرانجام در این راه شهد شهادت نوشید. بنابراین, آن حضرت همه وجودش را در مسیر این نفى و اثبات فدا نمود, و به پیروان خود آموخت که اصلى ترین کار آنها باید این دو کار سیاسى و فرهنگى باشد, که اساس رشد و تکامل همه جانبه در پرتو آن به دست خواهد آمد.

تإسیس دانشگاه جعفرى یا حوزه علمیه
شاگردان امام باقر(ع) پس از درگذشت آن حضرت به گرد شمع وجود امام صادق(ع) حلقه زدند. امام ـ علیه السلام ـ نیز با جذب شاگردان جدید به تإسیس یک نهضت عظیم فکرى و فرهنگى و بالنده مبادرت ورزید, به گونه اى که طولى نکشید مسجد نبوى در مدینه منوره و مسجد کوفه در شهر کوفه به دانشگاهى عظیم تبدیل شد. درگیرى شدید بین بنى عباس و بنى امیه, آنان را آن چنان به خود مشغول کرده بود, که فرصتى طلایى براى امام صادق(ع) و یارانش به دست آمد, آن حضرت با استفاده از این فرصت به بازسازى و نوسازى فرهنگ ناب اسلام پرداخت و شیفتگان مکتب حق از اطراف و اکناف, از بصره, کوفه, واسط, یمن و نقاط مختلف حجاز به مرکز اسلام; یعنى مدینه, سرازیر شدند و چون پروانگانى دلباخته به گرد شمع وجود امام صادق(ع) تجمع کردند. روز به روز به تعداد شاگردان مى افزود, به گونه اى که تعداد آنها به چهار هزار نفر رسید.
شیخ طوسى (وفات یافته 460 هـ.ق) در رجال خود تعداد شاگردان امام صادق(ع) را 3197 مرد و 12 زن نام مى برد.(1)
((حسن بن على بن زیاد وشإ)) که خود از اساتید حدیث, و از شاگردان امام رضا(ع) است, مى گوید: ((من در مسجد کوفه نهصد استاد حدیث را دیدم که از امام صادق(ع) نقل حدیث مى کردند, و مکرر مى گفتند: قال الصادق, قال جعفر بن محمد(ع))). (2)
این دانشگاه عظیم صدها مجتهد, استاد, دانشمند و محقق تربیت شدند, که هر کدام از شخصیت هاى بزرگ علمى به شمار مىآمدند, و گروهى از آنان داراى آثار علمى و شاگردان متعدد شدند.
شیخ مفید (وفات یافته 413 هـ.ق) مى نویسد: ((به قدرى علوم از امام صادق(ع) نقل شده که در همه جا پخش شده, و زبان به زبان به گردش درآمده است, و از هیچ یک از افراد خاندان رسالت, آن همه علم و حدیث, نقل نشده است.))(3)
با توجه به این که شاگردان امام صادق(ع) به شیعیان انحصار نداشتند, بلکه دیگران نیز از خرمن فیض او خوشه مى چیدند. مالک, پیشواى فرقه ((مالکى)) در ضمن گفتارى گوید: ((در علم و عبادت و پاک زیستى, برتر از جعفر بن محمد(ع) هیچ چشمى ندیده, و هیچ گوشى نشنیده و به قلب هیچ بشرى خطور نکرده است.))(4)
ابوحنیفه پیشواى فرقه حنفى, دو سال شاگرد امام صادق(ع) بود, به طورى که این دو سال را اساس و سرمایه اصلى علوم خود دانسته و مى گوید: ((لولا السنتان الک نعإن;(5) اگر آن دو سال نبود, نعمان(6) هلاک مى شد.))
از گفتنى ها این که: روزى منصور دوانیقى طاغوت عصر امام صادق(ع), ابوحنیفه را احضار کرد و به او گفت: مردم شیفته جعفر بن محمد شده اند و او داراى شاگردان بسیار شده است, یک سرى مسائل دشوارى را نزد خود در نظر بگیر, تا در ملا عام از او بپرسى, تا او در پاسخ فروماند, و از نظر چشم مردم ساقط شود.))
ابوحنیفه مى گوید: چهل مسإله مشکل نزد خودم ردیف کردم, و به مجلس منصور دوانیقى در ((حیره)) حاضر شدم, دیدم جعفر بن محمد(ع) در سمت راست منصور نشسته است, همین که چشمم به آن حضرت افتاد آن چنان تحت تإثیر شکوه و جلال او قرار گرفتم که خود را باختم, سلام کردم و با اشاره منصور نشستم, منصور به امام رو کرد و گفت: ((این ابوحنیفه است.)) امام فرمود: آرى او را مى شناسم. سپس منصور به من رو کرد و گفت: ((اى ابوحنیفه! مسائل خود را از جعفر بن محمد(ع) بپرس.)) من سوال هاى خود را مطرح کردم, هر سوالى که از آن حضرت مى پرسیدم, او بى درنگ پاسخ مى داد, و ابعاد مسإله را بیان مى کرد, و مى گفت: عقیده شما درباره این مسإله چنین است, و به عقیده مردم مدینه چنان است و به عقیده ما چنین مى باشد, در بعضى از موارد نظر آن حضرت با عقیده من موافق بود و در بعضى موارد با نظر اهل مدینه توافق داشت و گاهى با هر دو مخالف بود, و به این ترتیب به چهل سوال مطرح شده من پاسخ داد, آن گاه ابوحنیفه گفت: ((إلیس ان اعلم الناس اعلمهم باختلاف الناس;(7) مگر نه این است که دانشمندترین مردم آن کسى است که آگاه ترین آنها به اختلاف مردم به فتواها و مسائل فقهى باشد.))
از حوزه علمیه امام صادق(ع) شاگردان برجسته اى که خود بعدها به عنوان استاد و اسطوانه جهان تشیع به شمار مىآمدند و هرکدام موسس کلاس هاى بزرگ علمى, و صاحب تإلیفات شدند بروز نمودند; مانند هشام بن حکم, جابر بن حیان, زراره بن اعین, ابان بن تغلب, مفضل بن عمر, هشام بن سالم, مومن الطاق و...
هشام بن حکم علامه عصر خود بود و تعداد تإلیفات او را که بیش تر در محور معارف و عقائد به ویژه درباره مسإله امامت بود, تا 31 کتاب ذکر نموده اند.(8)
جابر بن حیان که او را پدر علم شیمى مى خوانند, یکى از شاگردان امام صادق(ع) بود که کتابى در هزار صفحه, شامل پانصد رساله در علوم مختلف تإلیف نمود.(9)
کوتاه سخن آن که: تاریخ نویس و تحلیل گر مشهور ((ابن خلکان)) مى نویسد: ((جعفر بن محمد (امام صادق) یکى از امامان دوازده گانه بر اساس مذهب شیعه امامیه, از بزرگان خاندان پیامبر(ص) است که به خاطر راستى و درستى رفتار و کردار و گفتارش, او را صادق نامند, فضایل و کمالاتش مشهورتر از آن است که نیاز به توضیح باشد. ))(10)
سپس به عنوان نمونه یکى از شاگردانش, جابر بن حیان را معرفى مى کند.

مبارزه امام صادق(ع)
همان گونه که گفتیم امام صادق(ع) دوش به دوش نهضت عظیم علمى و انقلاب فرهنگى, در هر فرصتى به طاغوت زدایى پرداخت, او هرگز تسلیم طاغوت هاى عصرش نشد, بلکه همواره با آنها در ستیز بود, و سرانجام در همین راستا, او را شهید کردند.
آن حضرت گرچه قیام مسلحانه بر ضد طاغوت هاى عصرش نکرد, ولى با شمشیر زبان و قلم, در هر فرصتى به جنگ آنها رفت و آنها را محکوم کرد, و در مورد قیام مسلحانه, به یکى از شاگردانش به نام سدیر که در کنار چند عدد گوسفند توقف کرده بودند فرمود: ((والله لو کان ض شیعه بعدد هذه اکدإ ما وسعظ القعود;(11) سوگند به خدا اگر شیعیان (راستین) من به اندازه تعداد این بزغاله ها بودند, خانه نشینى برایم روا نبود, و قیام مى کردم.)) وقتى که سدیر آن بزغاله ها را شمرد, هفده عدد بودند.
امام صادق(ع) همواره مسإله ولایت را مطرح مى کرد, و مى فرمود: ((ولایت از نماز, روزه, زکات و حج برتر است, و دلیل آن را چنین ذکر مى کرد: ((لاس ا مفتاحهن والواض هو الدلیل علشن;(12) زیرا ولایت کلید همه آنها است, و حاکم و رهبر, راهنماى مردم به سوى همه آنها است.))
و گاهى مى فرمود: ((من مدح سلطانا جائرا و افف و تضعضع له طمعا فیه کان قرینه ص النار;(13) کسى که سلطان ستمگرى را تمجید کند, و در برابر او فروتنى و کرنش نماید, تا در کنار او به نوایى برسد, چنین کسى همدم آن سلطان در میان آتش دوزخ خواهد بود.))
و زمانى دیگر از رسول خدا(ص) نقل مى کرد که فرمود: ((الفقهإ امنإ الرسل ما ر یدخلوا ص الدنیا; علماى دین نمایندگان امین پیامبران هستند تا هنگامى که وارد در دنیا نشده اند.)) شخصى از رسول خدا(ص) پرسید:نشانه ورود آنها در دنیا چیست؟ رسول خدا(ص) فرمود: ((اتباع السلطان, فاذا فعلوا ذلک فاحذروهم عط دینکم;(14) پیروى سلطان, هرگاه دانشمندان چنین کنند, براى حفظ دینتان از آنها بپرهیزید.))
منصور دوانیقى, دومین طاغوت خشن عباسى در ضمن نامه اى به امام صادق(ع) نوشت: ((چرا مانند سایر مردم به مجلس ما نمىآیى و جزء اطرافیان ما نمى شوى تا از سوى ما بهره مند گردى؟!))
امام صادق(ع) در پاسخ نوشت: ((در نزد ما (از امور مادى) چیزى نیست که براى آن از تو بترسیم, و در نزد تو از نظر معنوى چیزى نیست که به خاطر آن به تو امیدوار گردیم, در نزد تو نه نعمتى وجود دارد که به حضورت بیاییم و به خاطر آن به تو تبریک گوییم, و نه تو خود را در بلا و مصیبت مى بینى که بیاییم و به تو تسلیت بگوییم, بنابراین براى چه نزد تو بیایم و در مجلس تو شرکت کنم؟))
منصور پس از دریافت این پاسخ کوبنده, نوشت: نزد ما بیا و ما را نصیحت کن. امام صادق(ع) در جواب نوشت: ((کسى که دنیا خواه است تو را نصیحت نمى کند(زیرا دنیایش به خطر مى افتد) و کسى که آخرت خواه باشد, نزد تو نمىآید.))(15)
به این ترتیب امام صادق(ع) انقلاب سیاسى خود را پى ریزى مى کرد, و مردم را بر ضد حکومت طاغوتیان مى شورانید و از نزدیک شدن به آنها برحذر مى داشت, و دو موضوع انقلاب فرهنگى و سیاسى را در رإس مسائل, و از مسائل اصلى قرار داده بود, پیروان راستین او نیز باید در همین صراط مستقیم که همان صراط مستقیم قرآنى است گام بردارند.
پاورقی ها:پى نوشت ها: 1 ) ابن ندیم, فهرست ابن ندیم, ص250. 2 ) رجال نجاشى واژه حسن بن وشإ, محدث قمى, سفینه البحار, ج2, ص656. 3 ) شیخ مفید, الارشاد, ص270. 4 ) حیدر اسد, الامام الصادق والمذاهب الاربعه, ج1, ص53. 5 ) همان, ص70. 6 ) نعمان بن ثابت, نام ابوحنیفه است. 7 ) علامه مجلسى, بحار, ج47, ص217 و 218. 8 ) ابن ندیم, فهرست ابن ندیم, ص250. 9 ) علامه علیارى, بهجه الامال, ج2, ص474 و 475. 10 ) همان, ص476. 11 ) شیخ محمد بن یعقوب کلینى, اصول کافى, ج2, ص242. 12 ) شیخ حر عاملى, وسائل الشیعه, ج11, ص7 و 8. 13 ) همان, ج12, ص133. 14 ) شیخ محمد بن یعقوب کلینى, اصول کافى, ج1, ص46 15 ) محدث خبیر عیسى اربلى, کشف الغمه, ج2, ص448.