امام على(ع) و بیست و پنج سال سکوت

((مدتى این مثنوى تإخیر شد))! سخن در این سلسله مقالات پیرامون سیره سیاسى امام على(ع) بود در مقاله اول که در چند شماره قبل خواندید مدخلى پیرامون سیره سیاسى امام على(ع) تقدیم شد و اینک با پوزش از وقفه اى که پیش آمد قسمت دوم این مجموعه را مى خوانید که پیرامون سیره مولى در دوره بیست و پنج ساله سکوت است.
یکى از ادوار شایسته بررسى و تإمل در سیره امامان علیهم السلام بررسى دوره بیست و پنج ساله سکوت مولى على(ع) است. در این راستا باید به این سوالات پاسخ گفت:
1ـ معناى سکوت چیست؟ آیا به معناى خانه نشینى و کناره گیرى از همه خدمات اجتماعى و سیاسى است؟ و یا واژه سکوت مرادف با ((آتش بس)) و خوددارى از درگیرى با دستگاه خلافت است؟
2ـ جایگاه سکوت از دیدگاه خود مولى چیست؟
3ـ فلسفه سکوت مولى على(ع) چه بوده است؟
4ـ فعالیت هاى سیاسى مولى على(ع) در این دوره بیست و پنج ساله در چه زمینه هایى بوده است.
پیش از آغاز بحث تذکر این نکته لازم است که ما در این بحث درصدد نگاهى کلى به سیره سیاسى حضرت در این دوره هستیم و بر آن نیستیم تا جزئیات حوادثى که در این دوره تحقق یافته و مواضع امام(ع) در این زمینه ها را مورد بحث قرار دهیم.

1ـ معناى سکوت
آیا سکوت امام على(ع) به معناى خانه نشینى و کناره گیرى از همه خدمات و مسئولیت هاى اجتماعى است؟ برداشت خود مولى على(ع) این نیست. امام على(ع) در نهج البلاغه از موضع خود در این دوره بیست و پنج ساله به عنوان صبر, تسلیم و... یاد مى کند.
در خطبه شقشقیه امام على(ع) بعد از آن که حوادث تلخ بعد از پیامبر را بازگو مى کند مى فرماید:
((... وطفقت ارتئى بین ان اصول بید جذإ إو اصبر على طخیه عمیإ... فرإیت ان الصبر على هاتا احجى...;(1) و ژرف بیندیشیدم که آیا با دست تنها بستیزم یا بر این تاریکى کور صبر نمایم... سرانجام صبر و شکیبایى را خردمندانه تر دیدم)).
در این جا و نیز موارد مشابه (که در همین مقاله خواهید خواند) مولى از سکوت خویش تعبیر به صبر مى کند. و آن را در مقابل جنگ و ستیز قرار مى دهد. بر این اساس استنباط روشن از این جملات آن است که مولى موضع خویش را در حقیقت ((آتش بس)) در آن شرائط مى داند. و هرگز در این واژه سخنى از انزوا, گوشه نشینى نیست.
در مورد دیگر مولى از این موضع تعبیر به ((تسلیم)) کرده است:
((لقد علمتم انى احق الناس بهامن غیرى و والله لاسلمن ما سلمت امور المسلمین و لم یکن فیها جور الا على خاصه التماسا لاجر ذلک و فضله و زهدا فیما تنافستموه من زخرفه و زبرجه;(2) همانا مى دانید که سزاوارتر از دیگران به خلافت منم به خدا سوگند تسلیم خواهم بود (بدانچه کردید گردن مى نهم) تا هنگامى که اوضاع مسلمین به سامان بوده باشد و کسى را جز من ستمى نرسد و این کار را به خاطر آن انجام مى دهم که از اجر و پاداش اخروى بهره مند گردم و تا بى میلى خویش را در آنچه براى رسیدن به آن مسابقه گذارده اید یعنى دست یابى به زر و زیور دنیا, به اثبات رسانم)).
در این سخن مولى ابتدا از لیاقت خویش براى خلافت مى گوید تا از سکوت حضرت سوء استفاده نشده و آن را دلیل بر اعتراف برناتوانى حضرت نگیرند!! آن گاه حضرت سخن از آرمانگرایى خویش دارد و مى فرماید براى من مهم آن است که در جامعه اسلامى امنیت و آرامش حاکم بوده و نظام اسلامى سامان داشته باشد و در این راستا ایثارگرانه همه محرومیت ها را به جان خریده و به همه آنچه دیگران براى آن سر و کله مى شکنند بى اعتنا خواهم بود. در این سخن نیز مولى از موضع خویش تحلیل ایثارگرانه داشته و هرگز سخن از انزوا نیست بلکه سخن از درگیر نشدن با دستگاه خلافت است بنابراین باید سکوت مولى را به معناى گزینش موضع مسالمت آمیز با دستگاه خلافت و پرهیز از درگیرى و مبارزه مسلحانه تفسیر کرد. بنابراین تعبیر ((خانه نشینى)) اگر معناى کنائى از آن مقصود نباشد چندان واژه رسا و گویا در این زمینه نیست, آن چنان که واژه ((سکوت)) اگر به معناى فریاد و خروش بر نیاوردن در برابر دستگاه خلافت باشد, واژه اى متناسب با همین موضعى است که از این دو گفتار امام على(ع) عرضه شد. آن چنان که برداشت مولى نیز از واژه سکوت همین است:
((...فان اقل یقولوا حرص على الملک و ان اسکت یقولوا جزع من الموت...;(3) اگر سخن بگویم و حقم را مطالبه کنم گویند خلافت را آزمندانه خواهان است و اگر دم فروبندم و ساکت نشینم خواهند گفت از مرگ ترسید)).
در این سخن مولى سکوت را در برابر ((فریاد و خروش)) قرار مى دهد و سیره عملى مولى على(ع) در این دوره بهترین مفسر موضع مولى است. این چنین نبود که مولى در خانه نشسته باشد و خود را از همه مسئولیت هاى سیاسى, اجتماعى کنار بکشد و در انزواى مطلق باشد.
حضرت در این دوره هر جا که حضورش را براى دفاع از مبانى و کیان اسلام ضرورى دید, ایثارگرانه وارد شد و علیرغم جفاها و ناجوانمردىهایى که نسبت به حضرت صورت گرفت هر جا که دستگاه خلافت در موضوعى ناتوان مى شد و مولى مى دید ناتوانى آنها را پاى اسلام مى گذارند نه آنها, مردانه وارد مى شد و این سرباز گمنام و مظلوم اسلام به وظیفه سربازى خویش در رابطه با اسلام عمل مى کرد. (بخشى از تلاش هاى امام را در این دوره در پایان همین مقاله خواهید خواند) و این نکته را ما در سیره دیگر امامان نیز داریم. براى همه آنان حفظ کیان اسلام در هر شرایط از اصول پذیرفته شده و اجتناب ناپذیر بوده است.

جایگاه سکوت مولى على(ع)
امام على(ع) از موضع خویش با تعابیرى یاد مى کند که گویاى جهاد سخت مولى است و نشان دهنده آن است که تحمل آن شرایط براى مولى بسیار سخت و ناگوار بوده ولى به همان ملاکى که در دوره پیامبر(ص) با حضور موثر در نبردهاى پیامبر اکرم(ص) تیرها و نیزه هاى دشمنان را به جان خرید, به همان دلیل در این دوره خون دلها خورد و به تعبیر امام راحل ((جام زهر)) را سر کشید! و آن دلیل انجام تکلیف و وظیفه است که قبله مردان خدا بوده است.
این تعابیر عبارتند از:

1 ـ و 2 ـ استخوان در گلو و خاشاک در چشم
((... فصبرت و فى العین قذى و فى الحلق شجى;(4) پس شکیبایى پیشه کردم (نه شکیبایى آمیخته با آرامش خاطر بلکه) در حالى بود که گویا چشم را خاشاک پر کرده و استخوان راه گلویم را گرفته بود)).
((... واغضیت على القذى و شربت على الشجى...;(5) (در حالى سکوت کردم که) ... چشم هاى پر از خاشاک را فرو بستم و با گلوئى که گوئى استخوان در آن گیر کرده جرعه حوادث را نوشیدم)).
((... فاغضیت على القذى و جرعت ریقى على الشجى...;(6) پس چشمان پر از خاشاک را برهم گذاردم و همچون کسى که استخوان در گلویش گیر کرده باشد آب دهان فرو بردم.))
(واژه قذى به معناى خاک یا خاشاک یا آلودگى است که در چشم یا نوشیدنى باشد که در این جا مقصود خاشاک در چشم است.(7) و شجا به معناى استخوان یا چیز دیگرى است که در گلو گیر کند و در اینجا کنایه از اندوه و غم و شدت رنج(8) است).
این دو تعبیر ترسیم گویایى از نهایت ناراحتى امام در آن سال هاى مرارت بار است که از طرفى مولى به چشم مى دید که به تدریج, و آرام آرام نظام و حکومت و به دنبال آن مردم از راهى که پیامبر ترسیم کرده بود فاصله مى گیرند, به چشم مى دید اسلام ناب محمدى(ص) از هر طرف مورد تاخت و تاز قرار گرفته, و از طرف دیگر زمینه اى براى فریاد و اقدام براى دفاع از اسلام ناب نبود. به حق شرایط سخت و کشنده اى است و امام على(ع) تنها با سرمایه فراوان ایمان و اخلاصى که داشت توانست آن را تحمل کند.
با اشک روان چون شمع بر بسته لب از شکوه
مردانه و پابرجا مى سوزم و مى سازم(9)

3 ـ تلخ تر از حنظل!
امام على(ع) در سخنى از صبر خویش چنین تعبیر مى کند:
((... و على امر من العلقم...; صبرم همانند صبر کسى بود که بر نوشیدن تلخ تر از حنظل شکیبا باشد)).
(طریحى گوید: العلقم بفتح العین فالسکون شجر مر و یقال للحنظل علقم.(10)
علقم درخت تلخى است به درخت حنظل علقم گفته مى شود).
در لغت نامه دهخدا آمده است: حنظل ثمر گیاهى است بقدر خربزه خرد در نهایت تلخى که آن را هندوانه ابوجهل گویند... سعدى گوید
اگر حنظل خورى از دست خوشخوى
به از شیرینى از دست ترش روى(11)
مولى سکوت تلخ خویش را تشبیه به خوردن تلخ ترین میوه مى کند و اگر بخواهیم این جمله را از زبان فرزند آن امام مظلوم یعنى امام راحل ترجمه کنیم باید بگوئیم: جام زهر را نوشیدن!

4ـ دردناکتر از تیزى دم شمشیر براى قلب
تعبیر امام در این زمینه این است:
((... و آلم للقلب من وخز الشفار;(12) و صبرم برایم دردناکتر بود از تیزى دم شمشیر براى قلب.))
با این تعابیر دقیقا مى توان جایگاه سکوت را از دیدگاه مولى یافت, مولى خود را همیشه در میدان جهاد مى بیند گاه در میدان جهاد با دشمنان رویاروى با اسلام و گاه در میدان جهاد اکبر, جهاد با نفس! و در همه صحنه ها صبور است و شجاع و بدون تردید اگر ارج و عظمت صبر و شجاعت مولى در این عرصه برتر از عرصه هاى دیگر نباشد قطعا کمتر نیست. آنچنان که شکوه پذیرش قطعنامه از سوى حضرت امام(ره) (به هنگامى که وظیفه, پذیرفتن آن شد) و معامله شکوه مند آن امام عزیز با خداوند, کمتر از فریاد و خروش در دوره حکومت ستم شاهى نبود.

فلسفه سکوت
اساسى ترین فلسفه سکوت آن حضرت آن گونه که از سخنان مولى استفاده مى شود ((حفظ اساس دین)) است. مولى على(ع) به این باور رسید که ادامه روش اعتراضآمیز نه تنها تإثیر آنى خود را ندارد بلکه سبب سوء استفاده دشمنان زخم خورده اسلام مى شود. لکن در برخى از سخنان مولى این نکته مطرح است که حضرت راز سکوت خویش را نداشتن یاران وفادار و فداکار بیان مى کند. اینجا سوالى که مطرح است این است که اگر ما محور حفظ دین را راز اصلى سکوت به حساب آوریم حتى اگر مولى یارانى آن چنان نیز مى داشت باید سکوت مى کرد؟ پس راز بیان این نکته چیست؟
باید گفت نکته حائز اهمیت همین جا است که مولى على(ع) در آغاز تلاش شایسته خویش را در جهت تحقق برترین معروف یعنى ((تحقق حکومت حق)) به کار برد و آن گاه که از یافتن نتیجه مإیوس شد بر اساس مصالح اسلام دست از روش اعتراضآمیز خویش کشید. و این روش الهام بخش این نکته است که انسان باید در حد توان خود در جهت تحقق معروف تلاش کند تا حد یإس! و فایده دیگرى که این رفتار مولى داشت آن بود که جلوى تحریف تاریخ را گرفت وگرنه بى تردید سکوت مولى را علامت رضا گرفته و مى گفتند آنچه واقع شده مطابق خواست حضرت بوده است! لذا مولى در آغاز تلاش گسترده مقدس خویش را جهت بازگرداندن امامت در جایگاه شایسته خود به کار برد هم او وارد صحنه شد و هم همسر فداکارش حضرت صدیقه طاهره سلام الله علیها و هم برخى از دوستان وفادار و فداکار حضرت! در این رابطه مولى على(ع) هم کار سیاسى داشت و هم تلاش تشکیلاتى! و البته در تمام اینها مولى کاملا مراقب بود که دشمنان اسلام که درصدد یافتن فرصت براى ضربه زدن به اسلام اند از وضعیت پیش آمده بهره نبرند!
اولین برخورد مولى در این رابطه برخورد پرخاشگرانه حضرت با ابوبکر در همان روز غصب خلافت بود. مسعودى مى نویسد:
در روز بیعت سقیفه مولى به ابوبکر فرمود:
((افسدت علینا امورنا و لم تستشر و لم ترع لنا حقا فقال ابوبکر بلى ولکنى خشیت الفتنه;(13) کار ما را تباه کردى و با ما مشورت نکردى و حق ما را رعایت ننمودى ابوبکر گفت: آرى ولکن از بروز فتنه ترسیدم!))
ناگفته روشن است که سخن ابوبکر بهانه اى بیش نیست, واقعیت آن است که اگر با مولى بیعت مى شد ((فتنه زدایى)) صورت مى گرفت. زیرا این على بود که ((فتنه شناس)) بود و بهترین شیوه را براى دفع آن داشت این بهانه همان است که بعدها عمر به ابن عباس گفت که درست است ما هم على را لایق ترین براى خلافت دانسته و مى دانیم لیکن از آن جا که على(ع) در جنگها بستگان کافر برخى از اینان را کشته ترسیدم در صورت به خلافت رسیدن او, آنها فتنه به پا کنند!!
دومین تلاش مولى کوشش براى فراهم آوردن نیرو جهت برخورد با جریان انحراف بود.
به گفته مورخان امام على(ع) شب ها به همراه حضرت صدیقه طاهره به خانه مهاجر و انصار مى رفت و آنان را به یارى مى طلبید لیکن آنان با عذرهاى غیرموجهى همانند آن که کار تمام شده و بیعت با ابى بکر صورت پذیرفته و اگر مولى زودتر از ما بیعت مى خواست ما حضرت را برمى گزیدیم! شانه از انجام وظیفه امام حق خالى کردند و جز اندکى وفادار, کسى در کنار آن حضرت نبود.(14) بدیهى است در این شرائط با این یاران اندک کارى از پیش نمى رود و قیام در این شرایط جز کشته شدن همین اندک بدون آن که تإثیر مناسب خویش را داشته باشد, پیامد دیگرى نخواهد داشت و این حقیقتى است که مولى در سخنان خود بیان فرموده است:
((... فنظرت فاذا لیس لى معین الا اهل بیتى فضننت بهم عن الموت...;(15) نگریستم و دیدم مرا یارى نیست و جز کسانم مددکارى نیست دریغ آمدم که آنان دست به یاریم گشایند مبادا که به کام مرگ درآیند...)).
نیز فرمود: ((... فنظرت فاذا لیس لى رافد و لا ذاب و لامساعد الا اهل بیتى فضننت بهم عن المنیه...;(16)... پس نگریستم و دیدم نه مرا یارى است نه مدافعى و مددکارى جز کسانم که دریغ آمدم به کام مرگشان برانم...)).
و در سخنى دیگر فرمود:
((لو وجدت اربعین ذوى عزم منهم لناهضت القوم...;(17)اگر چهل تن که داراى عزم استوار باشند از میان ایشان بیابم با این گروه به نبرد برمى خیزم)).
و این تحرکات مولى طبق نقلى تا شش ماه ادامه یافت و اینها در شرایطى بود که مولى این اقدامات را وظیفه مى دید و ضررى براى اساس اسلام نداشت. سخنان امام در زمینه نداشتن یاران وفادار و فداکار مربوط به این دوره است.
بعد از این دوره شرایط تغییر یافت و مولى به این باور رسید که نه تنها اقدامات حضرت موثر نیست بلکه بیم آن مى رود که دشمنان از آب گل آلود استفاده کرده ماهى بگیرند!! اینجا بود که حضرت دست از این اقدامات نیز کشید و در حقیقت آتش بس یک طرفه از ناحیه مولى انجام گرفت.
خود مولى در این زمینه چنین مى فرماید:
((... فامسکت یدى حتى رإیت راجعه الناس قد رجعت عن الاسلام یدعون الى محق دین محمد صلى الله علیه و آله فخشیت ان لم انصر الاسلام و إهله ان إرى فیه ثلما إو هدما تکون المصیبه به على اعظم من فوت ولایتکم...;(18)... پس دست خود باز کشیدم تا آن که دیدم گروهى در دین خود نماندند و از اسلام روى برگرداندند و مردم را به نابود ساختن دین محمد(ص) خواندند پس ترسیدم که اگر اسلام و مسلمانان را یارى نکنم رخنه اى در آن بینم یا ویرانیى, که مصیبت آن بر من سخت تر از محروم ماندن از خلافت است و از دست شدن حکومت شما...)).
در این سخن مولى على(ع) دقیقا شرایط را ترسیم کرده و زیربناى سکوت خویش را دفاع از اساس اسلام بیان مى کند.
در چنین شرایطى از گوشه کنار کشور اسلامى اخبارى مى رسید که برخى از قبائل تازه مسلمان سر به شورش برآورده و پرچم ارتداد را برافراشتند و عملا در برابر اساس اسلام ایستاده اند و علاوه بر ارتداد, فتنه ظهور مدعیان نبوت همانند مسیلمه و سجاح و طلیحه مشکل دیگر آن روز جهان اسلام بود که بدون تردید اگر مولى هم چنان به مخالفت خود ادامه مى داد این اساس اسلام بود که ضربه مى دید, و براى امام على فدائى وفادار به اسلام به هیچ وجه این امر قابل پذیرش نبود. در همین بحبوحه شخصى به مولى گفت: اگر شما همچنان به این رویه (اعتراض) ادامه دهى هیچ کس به جنگ با دشمنان اسلام نمى رود! حضرت نیز وقتى شرائط را چنان دید دست از اعتراض کشید و نشاط فوق العاده اى براى نبرد با دشمنان مکتب در بین مسلمین پدید آمد.(19)
امام على(ع) در سخنى شرایط آن دوره را چنین ترسیم مى کند:
((لما توفى رسول الله(ص) ارتدت العرب واشرإیت الیهودیه والنصرانیه و نجم النفاق و صار المسلمون کالغنم المطیره فى اللیله الشاتیه;(20) هنگامى که پیامبر وفات یافت عرب جاهلى بازگشت خود را شروع کرد و یهود و نصارى سر برداشتند و منافقان آشکار گشتند و وارد صحنه شدند و مسلمانان هم چون رمه بى چوپانى بودند که در یک شب سرد و بارانى زمستان در بیابان گرفتار شده اند.))
اینجاست که مولى حفظ اسلام را در حفظ وحدت امت اسلامى و کنار گذاشتن اعتراض مى داند و اگر بخواهیم فلسفه سکوت مولى را در یک جمله خلاصه کنیم باید بگوییم حضرت براى حفظ اساس دین شیوه نرمش را برگزید آنچنان که به همان انگیزه در پى یارانى وفادار بود تا با همراهى آنان از اسلام ناب محمدى(ص) پاسدارى کند اما افسوس!!!...
در همان روزهاى آغاز غصب خلافت یک نفر از بستگان امام على(ع) اشعارى در مدح حضرت سرود که:
من هرگز فکر نمى کردم که رهبرى امت را از خاندان بنى هاشم و از امام ابوالحسن سلب کنند.
آیا على نخستین کسى نیست که بر قبله شما نماز گزارد؟ آیا داناترین شما به قرآن و سنت پیامبر او نیست؟
آیا وى نزدیک ترین فرد به پیامبر نبود؟ آیا او کسى نیست که جبرئیل او را در تجهیز پیامبر یارى کرد؟
هنگامى که امام على(ع) از اشعار او آگاه شد قاصدى فرستاد که او را از خواندن اشعار خویش باز دارد و فرمود:
((سلامه الدین احب الینا من غیره;(21) سلامت اسلام از گزند اختلاف براى ما از همه چیز خوشتر است.))
امام على(ع) در سخنى صریحا خطر تفرقه را گوشزد مى کند و پیامد دردناک آن را: ((و ایم الله لولا مخافه الفرقه بین المسلمین و ان یعود الکفر و یبور الدین لکنا على غیر ما کنا لهم علیه;(22) به خدا سوگند اگر از پراکندگى و تفرقه مسلمانان و بازگشت کفر و اضمحلال دین بیمناک نبودم, با ستمگران غاصب به طرز دیگرى رفتار مى کردم)).
و ارزش این رفتار شکوهمندانه مولى على(ع) اگر از جهاد مقدس مولى برتر نباشد یقینا کمتر نیست! این سیره درس آموز براى همه پیروان مولى است که همه باید فدایى دین باشیم و براى ما مصالح اساس اسلام در اولویت اول قرار داشته باشد و حتى در مواردى که حق را صد در صد در جانب خود مى دانیم ولى اگر ببینیم که تلاش در این زمینه ضربه به اساس اسلام و انقلاب اسلامى که امروز پرچم اسلام را در دنیا برافراشته مى زند باید از این کار دست کشید و تنها به هدف والاى اعتلاى اسلام و مکتب اندیشید چنین باد انشإالله.

تلاش هاى امام على(ع) در این دوره
امام على(ع) در این دوره همانند همه ادوار زندگى پرافتخارش مرد تکلیف و وظیفه بود. براى مولى تنها این مطرح بود که ((جانان چه مى پسندد؟)).
تلاش هاى مولى را در این دوره مى توانیم به طور فشرده به سه بخش تقسیم کنیم:
1ـ تلاش فرهنگى.
2ـ تلاش سیاسى.
3ـ تلاش اجتماعى.

1ـ تلاش فرهنگى :
تلاش فرهنگى امام على(ع) در این دوره دو بعد دارد: 1ـخدمت به قرآن کریم. امام على(ع) از آن جهت که از آغاز بعثت با پیامبر اکرم(ص) همراه بوده تا پایان عمر مبارک آن حضرت اطلاع دقیق از شإن نزول آیات, تفسیر آیات, تإویل آیات داشته است و اینها را به طور پراکنده جمعآورى کرده بود. بعد از پیامبر اکرم(ص) با شرایطى که مهیا شده بود بهترین فرصت براى مولى پیش آمد تا این مفسر بزرگ قرآن, که خود نیز قرآن ناطق است به تبیین ابعاد آن بپردازد. مولى در این تلاش کاملا موفق بود و کتابى در این زمینه تنظیم کرد که در حقیقت تفسیر قرآن بود. خود مولى در این زمینه مى فرماید:
((و لقد جئتهم بالکتاب کملا مشتملا على التإویل و التنزیل;(23) من تمام کتاب را برایشان آوردم کتابى که حاوى تنزیل (لفظ قرآن) و تإویل آن (تفسیر و بیان آیات) بود)).
مولى در این سخن اشاره به این نکته دارد که به هنگام جمع قرآن, در زمان ابوبکر مولى این کتاب را بر آنها عرضه کرد ولى دستگاه خلافت اعلام کرد که ما نیازى به آن نداریم!!
نیز مولى على(ع) فرمود:
((والله ما نزلت آیه الا و قد علمت فى ما نزلت و این نزلت و على من نزلت ان ربى اعطانى قلبا عقولا و لسانا ناطقا;(24) به خدا قسم هیچ آیه نازل نشد مگر آن که دانستم در چه موضوعى بوده و در کجا نازل شده ودر مورد چه شخصى بوده است همانا خداوند قلبى فهیم و زبانى گویا به من داده است)).
این کتاب ودیعه الهى در دست فرزندان مولى على(ع) یعنى امامان معصوم دست به دست گردیده و اینک در دست بقیه الله الاعظم ارواحنا لتراب مقدمه الفدإ است و کسى جز آنان از محتواى آن باخبر نیست.
2ـ پاسخگویى به مشکلات فرهنگى جهان اسلام, دومین تلاش فرهنگى امام بود. جهان اسلام به طور طبیعى مشکلات فرهنگى داشت و گسترش جغرافیایى جهان اسلام که تحت عنوان فتوحات صورت مى گرفت خود مزید بر علت بود که مشکلات بیشتر فرهنگى به وجود آید پاسخگوى این همه فقط مولى(ع) بود. و این چیزى بود که دستگاه خلافت هم دریافته بود و همه مشکلات را در این زمینه به آن حضرت ارجاع مى داد و امام نیز پاسخگو بود. نمونه ها در این زمینه فراوان است, تنها ابونعیم اصفهانى صورت مذاکره امام(ع) را با چهل تن از احبار یهود نقل کرده است بیان این نمونه ها از عهده یک مقاله مختصر بیرون است.(25)

2ـ تلاش سیاسى:
تلاش سیاسى مولى را در این دوره مى توان در دو بخش عرضه کرد: یکى مشاوره هاى سیاسى در مسائل به خصوص برون مرزى که نظر صائب از آن مولى بود, و مولى از آن رو که مى دید آبروى اسلام مطرح است, آنان را از نظر اندیشمند خویش محروم نمى کرد. به عنوان نمونه ابوبکر در آغاز خلافت در مورد برخورد با رومیان تردید داشت با گروهى از صحابه در میان گذاشت پاسخ قانع کننده نشنید سرانجام با مولى به مشورت نشست, حضرت فرمود پیامبر(ص) تصمیم بر نبرد با آنان را داشت, تو هم راه آن حضرت را دنبال کن پیروز خواهى شد. ابوبکر از این نظر امام خوشحال شد و گفت فال نیکى زدى و به خیر بشارت دادى.(26)
نیز عمر مى خواست خود همراه سپاهیانى که براى نبرد با ایران آن روز به راه افتاده بودند حرکت کند مولى او را از این کار بازداشت و گوشزد فرمود اگر فارسیان بدانند خلیفه مسلمانان در لشگر است سعى مى کنند او را از پاى درآورند و به خیال خود ضربه اى به اسلام وارد خواهند کرد ولى دیگران نظرشان این بود که عمر خود شرکت کند اما وى سخن مولى را ترجیح داد.(27) در قسمتى از رهنمود مولى در این زمینه آمده است:
((فکن قطبا واستدر الرحا بالعرب و اصلهم دونک نار الحرب فانک ان تنخصت من هذه الارض انتقضت علیک العرب من اطرافها و اقطارها حتى یکون ما تدع ورإک من العورات اهم الیک مما بین یدیک;(28) تو همانند قطب بر جاى بمان و عرب را چون آسیا گرد خود بگردان و به آنان آتش جنگ را برافروزان که اگر تو از این سرزمین برون شوى عرب از هر سو تو را رها کند و پیمان بسته را بشکند و چنان شود که نگاهدارى مرزها که پشت سر مى گذارى براى تو مهم تر باشد از آنچه پیش روى دارى)).
این تنها دو نمونه از رایزنى هاى دستگاه خلافت با مولى(ع) بود و نمونه ها فراوان است.
دومین تلاش سیاسى امام در این دوره قضاوت هاى محیر العقول مولى است که به حق کانونى از معارف الهى است و گنجینه ذى قیمتى براى کارگزاران قضایى و نیز براى کسانى که درصدد سوژه هاى مفید براى ساختن فیلم در سیره امامان هستند. امام على(ع) نه تنها در دوران خلفا بهترین قاضى و یگانه داور به حق امت بود بلکه در دوران پیامبر گرامى(ص) نیز در یمن, مدینه مرجع قضایى مسلم مردم بود رسول خدا(ص) داورىهاى او را ستود و از این طریق مرجع قضایى جامعه اسلامى پس از خویش معرفى کرد. و دستگاه خلافت نیز چاره اى جز رجوع به مولى در این زمینه ها نداشتند. از کتاب هاى نفیس در این زمینه کتاب ((قضإ امیرالمومنین على بن ابى طالب)) تإلیف علامه شیخ محمد تقى تسترى قدس سره مى باشد که در 54 باب و یک خاتمه تنظیم شده و موارد فراوانى از قضاوت هاى مولى را آورده است و خوشبختانه این کتاب توسط فرزند مولف به فارسى ترجمه شده است.

تلاش اجتماعى امام
تلاش اجتماعى امام در این دوره و همه ادوار زندگى مبارکش عبارت بود از خدمت به مردم به ویژه مستضعفان و محرومان. با کار و تلاش و زحمت, حاصل دسترنج خویش را در مسیر فوق به کار مى برد امام صادق (ع) فرمود: ان علیا (ع) اعتق الف مملوک من کد یده;(29) امام على(ع) هزار برده را از دسترنج خویش آزاد کرد)). با زحمت فراوان قنات حفر مى کرد و آن را وقف زائران خانه خدا و رهگذران مى نمود و مى فرمود کسى حق فروش آب را ندارد و فرزندانم هرگز آن را به میراث نمى برند.(30)
اینها بخشى و اندکى از نمونه خدمات فراوان اجتماعى امام بود.
به این ترتیب سیرى اجمالى در سیره مولى در دوره سکوت بیست و پنج ساله به پایان رسید گو این که دهها نکته ناگفته دیگر در این دوره قابل بحث و بررسى است که مجالى براى ذکر آنها در یک مقاله نیست به ویژه آن که بناى ما بر اختصار و ایجاز است به یارى خداوند در مقاله آینده پیرامون حکومت مولى على(ع) سخن خواهیم گفت انشإالله.

پاورقی ها:پى نوشت ها: 1 ) نهج البلاغه, خطبه3. 2 ) همان, خطبه74. 3 ) همان, خطبه5. 4 ) همان, خطبه3. 5 ) همان, خطبه26. 6 ) همان, خطبه217. 7 ) مجمع البحرین جلد3, صفحه 1454 چاپ موسسه البعثه گوید: ((القذى بالفتح والقصر مایقع فى العین و الشراب من تراب إو تبن إو وسخ إو غیر ذلک)) لکن در جلد دوم ص932 در واژه شجى گوید: القذى ما یقع فى العین فیوذیها کالغبار و نحوه)) در اینجا قذى را محدود به خاشاک در چشم کرده است. 8 ) مجمع البحرین, ج2, ص932. 9 ) دیوان ملک الشعرإ بهار, ص137. 10 ) مجمع البحرین, ج2, ص1256. 11 ) لغت نامه دهخدا ج19, ص819. 12 ) نهج البلاغه, خطبه 217. 13 ) مروج الذهب, ج2, ص301, چاپ موسسه دارالهجره قم. 14 ) ابن ابى الحدید معتزلى, شرح نهج البلاغه, ج6, ص;28 الامامه والسیاسه, ص12. 15 ) نهج البلاغه, خطبه26. 16 ) همان, خطبه217. 17 ) بحارالانوار, ج28, ص313. 18 ) نهج البلاغه, نامه 62. 19 ) انساب الاشراف, ج1, ص58 به نقل از قیام الائمه باحیإ السنه, ج14, ص42. 20 ) سیره ابن هشام, ج4, 316. 21 ) شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید, ج2, ص8 ـ ;9 تاریخ یعقوبى, ج2, ص114. 22 ) همان, ج1, ص308, ذیل خطبه 22. 23 ) الاحتجاج للطبرسى ط النجف الاشرف سنه 1386, ج1, ص;383 بحارالانوار, ط تهران, ج93, ص125 و 126. 24 ) طبقات ابن سعد ط بیروت 1376, ج2, ص338. 25 ) حلیه الاولیإ, ج1, ص72. 26 ) تاریخ یعقوبى, ج2, ص123 ط نجف. 27 ) الاخبار الطوال, ص;134 الفتوح ابن اعثم, ج2, ص;37 تاریخ طبرى, ج4, ص237. 28 ) نهج البلاغه, خطبه146. 29 ) فروع کافى, ج5, ص;74 بحارالانوار, ج41, ص43. 30 ) فروع کافى, ج7, ص;543 وسائل الشیعه, ج13, ص303.