ماه رمضان بهار دعا و مناجات با خدا

ماه رمضان ماه خودسازى و تصفیه روح است. خداوند همه اسباب کار را در این ماه براى پالایش روح و روان از آلودگى هاى گناه فراهم نموده و با لطف و رحمت مخصوص خویش همه درها و راه ها را در راستاى تهذیب نفس و صفاى باطن و تکامل معنوى گشوده است. فرصت بسیار خوبى براى انسان ها است تا در کنار این سفره بزرگ و متنوع رحمت الهى بنشینند و با انواع غذاهاى روحى, روح و روان خود را تقویت کنند.
پیامبر اکرم(ص) فرمود: ((ان لربکم فى إیام دهرکم نفحات إلا فتعرضوا لها;(1) همانا براى پروردگار شما در دوران زندگى شما لحظه هاى بسیار سودمند و مغتنم روى مىآورد, خودتان را در معرض آن لحظه هاى سودمند قرار دهید و استفاده شایان ببرید)).
در حدیث دیگر که حدیث قدسى است, خداوند به حضرت داود(ع) چنین وحى کرد: ((ان لله فى إیام دهرکم نفحات إلا فترصدوا لها;(2) همانا براى خداوند در دوران زندگى شما لحظه هاى سودمندى است, بدانید و مترصد این لحظه ها باشید و آنها را هوشیارانه و با جدیت به دست آورید)).
ماه رمضان براى تهذیب نفس و خودسازى و پالایش باطن از هرگونه عوامل آلاینده, بهترین فرصت است, باید نه تنها خود را در معرض استفاده از آن فرصت قرار دهیم, بلکه باید هوشیارانه مترصد آن باشیم و لحظه ها را شکار کنیم و نگذاریم عبور چرخ هاى روزگار آن را از دست ما برباید و دور سازد.
اسباب تهذیب نفس و خودسازى در ماه رمضان, تنها به روزه گرفتن نیست, بلکه تلاوت آیات قرآن, دعاها و مناجات با خدا, اطعام و رسیدگى به مستمندان و محرومان, کسب صبر و مقاومت, یاد خدا و قیامت در ماه رمضان که از دستورهاى مستحبى آن است, هرکدام نقشى در خودسازى دارند, یکى از آنها که مى توان گفت نقش بسیار مهمى در خودسازى دارد, و ماه رمضان بهار آن مى باشد, دعا و مناجات است که در این گفتار بر آنیم تا به طور خلاصه به بررسى ارزش و شیوه صحیح دعا و نیایش و آثار آن بپردازیم:

سفارش بسیار موکد به دعا از دیدگاه اسلام
در قرآن و گفتار پیامبر(ص) و امامان(ع) به دعا و نیایش و مناجات با خدا سفارش بسیار شده است, به عنوان نمونه: 1ـ خداوند در قرآن مى فرماید: ((قل ما یعبو بکم ربى لولا دعائکم;(3) بگو پروردگار من براى شما ارجى قائل نیست, اگر دعاى شما نباشد)).
بنابراین, وزنه و شخصیت و ارجمندى انسان به دعا و ارتباط با خدا بستگى دارد.
2ـ نیز مى فرماید: ((و قال ربکم إدعونى إستجب لکم ان الذین یستکبرون عن عبادتى سیدخلون جهنم داخرین;(4) پروردگار شما گفته است مرا بخوانید تا (دعاى) شما را اجابت کنم, کسانى که از عبادت من تکبر مى ورزند, به زودى با خوارى وارد دوزخ مى شوند)).
در این آیه درباره دعا پنج مطلب مهم مطرح شده است: 1ـ دعا, محبوب خدا است, او فرمان مى دهد که دعا کنید و اهل دعا و راز و نیاز باشید. 2ـ دعا, موجب اجابت است, با فراهم کردن شرایط استجابت که همان خودسازى است, به پاسخ مثبت پروردگار دست یابید. 3ـ دعا, عبادت است و پاداش عبادت را دارد, و از نشانه هاى عبودیت و بندگى است, بلکه مطابق پاره اى از روایات, دعا بهترین عبادت است.(5) معاویه بن عمار از امام صادق(ع) پرسید: دو نفر از دوستان شما وارد مسجد مى شوند یکى از آنها بیشتر نماز مى خواند و دیگرى بیش تر دعا مى کند, کدام یک از اینها برترند؟ امام صادق(ع) در پاسخ فرمود: ((إکثرهما دعإ;(6) آن که بیش تر دعا مى کند برتر است)).
4ـ دورى کنندگان از دعا و نیایش, مستکبرند و در صف متکبران و خودکامگان هستند. 5 ـ آنان که اهل دعا نیستند, عذاب خوار کننده دوزخ در کمینشان است.
در گفتار پیامبر اکرم(ص) و امامان(ع) نیز در ارزش دعا, سخن بسیار گفته شده است, پیامبر(ص) در سخنى فرمود: ((الدعإ سلاح المومن, و عمود الدین, و نور السماوات والارض;(7) دعا اسلحه مومن, و ستون دین و نور آسمان ها و زمین است)). یعنى دعا موجب تقویت انسان با ایمان و پایدارى دین و اعتقاد او, و مایه نورانى شدن روح و روان او در همه جا است, پرواضح است که داشتن این ویژگى ها از شاخصه هاى اصلى خودسازى و تهذیب نفس است. جالب این که پیامبر(ص) در گفتار دیگر فرمود: ((الدعإ مخ العباده و لا یهلک مع الدعإ إحد;(8) دعا مغز عبادت است, هیچ کس از اهل دعا به هلاکت نمى رسد)). یعنى دعا نیروى فکر و اندیشه انسان را تقویت و باز مى کند و به آن طراوت مى بخشد, و آنان که با دعا و نیایش همدم هستند بر اثر استفاده از نتایج آن, همواره در عافیت هستند, و هرگز به هلاکت نمى رسند.
امیرمومنان على(ع) فرمود: ((الدعإ مفاتیح النجاح, و مقالید الفلاح;(9) دعا کلیدهاىپیروزىوگنجینه هاىرستگارىاست)).

رعایت آداب دعا براى بهره مندى بهتر از مکتب دعا
هر عبادتى آداب و شرایطى دارد که منهاى آن آداب و شرایط, اثر بخش نخواهد بود, بنابراین باید آداب و شرایط دعا را شناخت و آن را فراهم کرد تا اثر بخش باشد, در چنین صورت قطعا اثر به سزایى در خودسازى و بهسازى خواهد داشت. به عنوان مثال; تصمیم بر ترک گناه, صاف نمودن قلب, غذا و کسب حلال, امر به معروف و نهى از منکر, پذیرفتن رهبر عادل و شایسته از شرایط دعا است, آداب دعا نیز بسیار است از جمله:
1ـ آغاز کردن دعا با نام خدا و ذکر صفات الهى;
2ـ صلوات بر پیامبر(ص) و آلش;
3ـ شفیع قرار دادن اولیاى خدا مانند پیامبر(ص) و امامان(ع) هنگام دعا;
4ـ اقرار به گناه;
5ـ تضرع و زارى هنگام دعا;
6ـ دو رکعت نماز حاجت, قبل از دعا
7ـ کوچک نشمردن دعا;
8ـ ناچیز دانستن خواسته و نیازها در برابر عظمت خدا;
9ـ همت عالى و بلند نظرى در دعا;
10ـ عمومى کردن دعا;
11ـ دعاى پنهانى که ارزش آن معادل هفتاد دعاى آشکار است;
12ـ دعاى دسته جمعى;
13ـ حسن ظن به استجابت دعا;
14ـ دعا در وقت ها و مکان هاى مناسب و مقدس;
15ـ اصرار ورزیدن در دعا.(10)
روشن است که رعایت این شرایط و آداب هر کدام, نقش سازنده در تقویت ارتباط با خدا و خودسازى دارند, و انسان را در پاکسازى و بهسازى و حرکت صحیح و استوار در راه تکامل, آماده تر مى سازند, بر همین اساس در دعاى کمیل مى خوانیم: ((إللهم اغفر لى الذنوب التى تحبس الدعإ; خدایا بیامرز آن گناهانى را که مانع اجابت و اثر بخشى دعا مى گردند)).
وانگهى در دعاهایى که در ماه رمضان و غیر آن خوانده مى شود, غالبا خواسته هاى ما در آن دعاها, پاکى دل و عمل, و پرهیز از انحراف و گناه و هرگونه آلودگى است, و به طور کلى محتواى دعاها نیز در مسیر خودسازى است; مثلا هر فرازى از دعاى ابوحمزه ثمالى که در سحرهاى ماه رمضان خوانده مى شود, مکتب سازندگى و تهذیب نفس و صفاى باطن است, به عنوان نمونه در فرازى از آن دعا مى خوانیم: ((إللهم طهر قلبى من النفاق, و عملى من الریإ, و لسانى من الکذب, و عینى من الخیانه;(11) خدایا قلبم را از نفاق و دورویى, و کردارم را از ریا و خودنمایى, و زبانم را از دروغ, و چشمم را از خیانت و بى عفتى پاک کن)).
اینها همه نشان دهنده آن است که دعا و نیایش صحیح با آداب و شرایط, پشتوانه و عامل استوار و عمیقى براى بهره گیرى از روح رمضان در راه خودسازى است, و مکتب ماه رمضان با توجه به ابعاد مختلفى که دارد, از جمله دعا در این ماه خدا, عالیترین مکتب سازنده براى پرورش روح پاک و قلب سلیم و نیت خالصانه و بى شائبه است.
باید سعى کرد که شیوه دعا کردن را از مکتب خاندان رسالت آموخت, چرا که این موضوع یکى از ارکان اصلى دعا است که دعاهاى مناسب, معقول, پرمعنى و بر اساس اصول صحیح و حساب شده باشد, چنان که دعاهایى که از پیامبر(ص) و امامان(ع) نقل شده و یا در قرآن دیده مى شود, به روشنى این مطلب را به ما مىآموزد که مضامین دعاها باید از کیفیت و عمق بالایى برخوردار باشد, به عنوان مثال, حضرت ابراهیم خلیل قهرمان توحید(ع) پس از تجدید بناى کعبه, چند دعا کرد, که قرآن دعاى او را چنین بیان مى کند, او به خدا عرض کرد:
((پروردگارا! از ما بپذیر که تو شنوا و دانایى, پروردگارا ما را تسلیم فرمان خود قرار ده, و از دودمان ما امتى که تسلیم فرمانت باشند به وجود آور! و شیوه صحیح عبادتمان را به ما نشان ده, و توبه ما را بپذیر, که توبه پذیر و مهربان هستى. پروردگار (پس از من) در میان مردم پیامبرى از خودشان برانگیز, تا آیات تو را بر آنها بخواند و کتاب و حکمت را به آنها بیاموزد و پاکیزه کند زیرا تو بر این کار توانا و آگاه هستى))(12)
پروردگارا! این شهر (مکه) را شهر امنى قرار ده! و من و فرزندانم را از پرستش بت ها دور نگهدار, آنها (بت ها) بسیارى از مردم را گمراه ساختند, هر کس از من پیروى کند از من است, و هر کس نافرمانى من کند, تو بخشنده مهربانى. تو مى دانى آن چه را که ما در نهان و آشکار انجام مى دهیم, و چیزى در زمین و آسمان بر خدا پنهان نیست)).(13)

سه درس مهم از کلاس دعا
دعا و نیایش که در برنامه ماه رمضان گنجانده شده و نقش بنیانى در تکوین مفهوم رمضان و روزه را دارد, تنها درخواست روا شدن نیاز از درگاه خدا نیست, بلکه داراى سه بعد است, و به عبارت روشن تر سه درس بزرگ و مهم را باید از مکتب دعا به دست آورد و باید هنگام دعا هر سه, مورد توجه دقیق قرار گیرد:
1 ـ دعا براى دفع بلاها و روا شدن حاجت ها, چنان که امیرمومنان على(ع) در سخنى فرمود: ((ادفعوا إمواج البلإ عنکم بالدعإ قبل ورود البلإ;(14) موج هاى بلاها را قبل از ورودشان, به وسیله دعا کردن از خود دفع کنید)).
2 ـ در کنار دعا, تضرع, خشوع, مناجات, راز و نیاز و ارتباط تنگاتنگ با خدا وجود دارد که قطعا چنین خصالى غرورهاى انسان را مى شکند, و دل را آماده پذیرش مواهب معنوى مى سازد, و به دنبال آن, آرامش خاطر, قوت قلب و روحیه عالى, عاید انسان مى شود. چنان که خداوند مى فرماید: ((إدعوا ربکم تضرعا و خفیه;(15) پروردگار خود را با تضرع و خضوع و ملتمسانه در آشکار و نهان بخوانید)).
3 ـ از همه مهم تر, توجه به معارف بلند پایه و محتواى عمیق و غنى دعاهایى است که از پیامبر(ص) و امامان(ع) به ما رسیده, که در حقیقت دانشگاه بزرگ انسان سازى هستند; به عنوان مثال, دعاى اول صحیفه سجادیه و خطبه اول نهج البلاغه, هر دو هم سان, معارف اسلام را در سطح عالى تبیین مى کنند, و درس هاى سودمندى از معارف و عرفان حقیقى را به ما مىآموزند.
توجه عمیق به محتواى دعاها موجب ارتقاى سطح معلومات و معرفت شده و آشنایى انسان را به مفاهیم و ارزش هاى بلند سازنده و تکامل بخش که در رإس آنها مسإله توحید و ابعاد آن است. چندان برابر مى کند, جمعى به امام صادق(ع) عرض کردند: چرا ما دعا مى کنیم, ولى به اجابت نمى رسد؟
امام در پاسخ فرمود: ((لانکم تدعون من لا تعرفونه;(16) زیرا کسى را مى خوانید که او را نمى شناسید)). یعنى در کنار دعا باید توجه به معارف و شناخت خدا و اصول تکامل نیز وجود داشته باشد.
پاورقی ها:پى نوشت ها: 1 ) علا مه مجلسى, بحارالانوار, ج71, ص221. 2 ) همان, ج77, ص168. 3 ) فرقان (25) آیه77. 4 ) مومن (40) آیه60. 5 ) محمد بن یعقوب کلینى, اصول کافى, ج2, ص466. 6 ) علا مه طبرسى, مجمع البیان, ج8, ص529. 7 ) محمد بن یعقوب کلینى, اصول کافى, ج1, ص468. 8 ) علا مه مجلسى, بحارالانوار, ج93, ص300. 9 ) محمد بن یعقوب کلینى, اصول کافى, ج2, ص468. 10 ) اقتباس از محمدى رى شهرى, میزان الحکمه, ج3, ص260 تا 267. 11 ) محدث قمى, مفاتیح الجنان, ص386. 12 ) بقره (2) آیه127 تا 129. 13 ) ابراهیم (14) آیه 35 تا 38. 14 ) علا مه مجلسى, بحارالانوار, ج93, ص289. 15 ) اعراف (7) آیه5. 16 ) بحارالانوار, ج93, ص368.