گزارشی از ترجمه شواهد الربوبیه

تمهید
در این نوشته مختصر برآنیم تا یکى از متون فلسفى و خطى سده سیزدهم هجرى به نام«ترجمة الشواهد الربوبیه ملاصدرا»را با شرح کوتاهى از احوال و آثار مترجم آن معرفى کنیم. *
ارائه تصویرى روشن از تاریخ فلسفه اسلامى نیازمند چاپ تمام متون فلسفى و عرفانى است. چنانکه یکى از دانشمندان در این باره مى‏گوید:
«مهمترین وظیفه محققان، چاپ دقیق و منقح متون فلسفى و تحقیق درباره آنها است؛زیرا محقق ناچار است به جاى تفحص در سیر تحول افکار، دقت خود را براى خواندن نسخ مشکل صرف کند...و نیز بر اثر تحقیقات سالیان اخیر، نکات درخشانتر نهضتهاى فلسفى دوره صوفیه کم و بیش معروف شده است؛در حالى که تحولات بعدى این مکتبها مشائى از قرن دهم تا سیزدهم به هیچ وجه روشن نیست.» (1) و نیز یکى از وظایف مهمى که متوجه استادان و مروجین این فن است، این است که علاوه بر حفظ حیات فلسفه اسلامى به ترویج و انتشار آن به لسانى که قابل فهم باشد، برآیند و کتب اساسى فلسفه را به نحو صحیح و دقیق به طبع رسانند.» (2)
شواهد الربوبیه
از جمله آثار موجز و مهم ملاصدرا کتاب شریف «الشواهد الربوبیه فى المناهج السلوکیه»است. استاد آشتیانى درباره این کتاب مى‏نویسد:«این کتاب ملحض آراى صدر المتألهین و از حیث جامعیت و دربر داشتن مبانى و آراى فلسفى و تحقیقات رشیقه، بى‏نظیر مى‏باشد و مشتمل است بر خلاصه افکار و آراى فلسفى و عرفانى ملاصدرا». (3)
(*)آماده‏سازى این کتاب به اشاره و نظارت استاد آشتیانى آغاز شد و اینک آماده چاپ است. این کتاب در نسخه‏هاى خطى فراوان و تاریخ تحریرهاى مختلف در اکثر فهرستها موجود است.در سال 1286 هجرى چاپ سنگى شده (4) و در سال 1346 شمسى با تصحیح و مقدمه استاد آشتیانى همراه حواشى حکیم سبزوارى به طبع رسیده است.
شروح و حواشى
کتاب شواهد الربوبیه داراى حواشى، شروح و ترجمه‏هایى خطى و چاپى است که با توجه به منابع موجود به آنها اشاره مى‏کنیم:
1-حواشى حکیم ملاعلى نورى(متوفاى 1246 ه.)که نسخه‏اى از آن در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است. (5)
2-حواشى حکیم ملاهادى سبزوارى به زبان عربى که توضیحى و تحقیقى است و همراه متن کتاب به طبع رسیده است.
3-حواشى محققانه عرفانى و فلسفى آقا محمدرضا قمشه‏اى(متوفاى 1307 ه). (6)
4-حواشى مرحوم آقا على حکیم که در استوارى و دقت و جمع بین تحقیق و تدقیق، نظیر خود کتاب است. (7)
5-حواشى مرحوم آقا على بن عبد الله مدرس زنوزى(متوفاى 1307 ه).این حاشیه مربوط به بخشهاى آغازین کتاب است و با عنوان«قوله»حاشیه شده نقلهایى از ملاعلى نورى دارد. (8)
6-شرح شواهد الربوبیه از میرزا على اکبر حکمى قمى، شاگرد میرزا ابو القاسم کلانترى و سید صادق طباطبایى. (9)
7-ترجمه شواهد الربوبیه از ابوالقاسم یزدى (ترجمه حاضر). (10)
8-ترجمه و تفسیر شواهد الربوبیه، به قلم دکتر جواد مصلح، انتشارات سروش، 1366.دکتر ذبیح الله صفا در کتاب«تاریخ ادبیات ایران» ترجمه‏اى از شواهد الربوبیه از میرزا احمد اردکانى به نقل از فهرست کتابخانه دانشگاه تهران(ج 3، ص 2l
244)گزارش کرده است.با مراجعه به این فهرست، چنین ترجمه‏اى دیده نشد؛جز آنکه از ترجمه ابوالقاسم یزدى در ذیل معرفى نسخه‏هاى خطى شواهد الربوبیه یاد شده است. (11)
ترجمه حاضر
آثار ترجمه شده با سابقه دیرینه خود، بخش مهم و قابل توجهى از نگاشته‏هاى فلسفى اسلامى را تشکیل مى‏دهد و به تأمل در آنها به ترجمه‏هایى سودمند برمى‏خوریم.
دانشمندان متقدم شیعه بیشتر تألیفات خود را به زبان عربى مى‏نگاشتند و فارسى نویسى یا ترجمه متن عربى به فارسى را شاید دون شأن خود مى‏دانستند.
اما از اواخر عهد صفویه و آغاز دوره قاجاریه گرایش به ترجمه و فارسى‏نویسى پیدا شد و کتابهاى دینى که پیش از این به زبان عربى تحریر مى‏شد، به فارسى نگاشته شد. (12)
از جمله کتابهاى فارسى شده، با سبک و سیاق‏ معمول دوره قاجاریه که به روش عالمان حوزوى و به صورتى ساده و نزدیک به فهم ترجمه شده است، ترجمه شواهد الربوبیه است.این ترجمه به دستور محمد ولى میرزا پسر فتحعلى شاه توسط شیخ ابوالقاسم بن احمد یزدى انجام شده است.این ترجمه تحت اللفظى، کلمه به کلمه و بدون دخل و تصرف در متن است که گاهى به دلیل تقید بیش از حد مترجم به ترجمه لفظ به لفظ، عبارت، خالى از اضطراب نیست؛در واردى نیز مترجم اشاراتى را تحت عنوان«مترجم گوید»بیان کرده که گویاى فضل و کمال اوست.
مترجم و آثار او
نیمه اول قرن سیزدهم و اواخر قرن دوازدهم هجرى، دربار باشکوه فتحعلى شاه، مجمع سخنوران و نویسندگان بود و گذشته از شخص شاه که آنان را مى‏نواخت، بزرگانى مانند قائم مقام فراهانى نیز آنان را تشویق مى‏کرد. (13)
از جمله نویسندگان و مترجمان آن دوره که ظاهرا بى‏بهره از تشویق نبوده است(زیرا اکثر ترجمه‏هایش به اشاره شاهزاده محمد ولى میرزا بوده)شیخ ابوالقاسم بن احمد یزدى (14) است.
فهرست آثار خطى و چاپى ابوالقاسم بن احمد یزدى عبارتند از:
1-اختیارات(فهرست نسخه‏هاى خطى فارسى، احمد منزوى، ج 1، ص 217).
2-تحویل سنى العالم(فهرست نسخه‏هاى خطى کتابخانه ملک، ج 6، ص 320).
3-ترجمه اربع مقالات بطلمیوس(همان مأخذ).
4-ترجمه اعتقادات مجلسى(فهرست الفبایى آستان قدس رضوى، بخش دوم آن در کیهان اندیشه شماره 58، چاپ شده است).
5-ترجمه شرایع الاسلام محقق حلى که به کوشش محمدتقى دانش‏پژوه به طبع رسیده است.
6-ترجمة الشواهد الربوبیه.
7-تسییرات(فهرست نسخه‏هاى خطى کتابخانه ملک، ج 6، ص 322).
8-فوائد منتخب(همان).
9-قواطیع هیلاجات(همان).
10-معرفت اوقات از وجوه مختلفه(همان).
خصوصیات نسخه
از ترجمه شواهد الربوبیه به قلم ابوالقاسم یزدى، یک نسخه با مشخصات ذیل در کتابخانه آستان قدس رضوى نگهدارى مى‏شود:نسخه شماره 377، خط نستعلیق، 212 برگ، هر برگ شامل 16 سطر. ترجم در یکشنبه دهم جمادى الاولى سال 1245 ه.از ترجمه آن فراغت یافته است.به احتمال کتابشناس و فهرست‏نویس کتابخانه، نسخه به خط خود مترجم است.فیلم این نسخه در کتابخانه دانشگاه تهران به شماره 1724 موجود است. (15)
در خاتمه براى نمونه، فهرست اجمالى و نیز ترجمه اشراق سوم از شاهد سوم را مى‏آوریم:
فهرست اجمالى مباحث کتاب
مشهد اول:در آنچه احتیاج به آن مى‏باشد در همه علوم از معنیهاى عام.
شاهد اول:در وجود است.
شاهد ثانى:در اثبات نحو دیگر از شهود که گفته مى‏شود از براى آن وجود ذهنى.
شاهد سیم:در اشاره به سوى واجب الوجود و آنچه لایق به جلال و مرتبه اوست.
شاهد چهارم:در باقى امور عامه.
شاهد خامس:در احوال مهیت و اعتبارات آن.
مشهد دوم:در وجود حق تعالى و انشاء نمودن او نشئه آخرت و اولى را.
شاهد اول:در صنع و ابداع او-تعالى-.
شاهد ثانى:در صور مفارقه و مثل افلاطونیه.
مشهد سیم:در نظر مختص به علم معاد.
شاهد اول:از احوال آنچه موقوف مى‏باشد بر آن علم نشئه ثانیه.
شاهد دوم:در انیت نفس انسانى و احوال او و آنچه پیش روى اوست از امور قیامت.
شاهد ثالث:در مجرد شدن براى اثبات معاد نفوس.
مشهد چهارم:در اثبات حشر جسمانى و آنچه وعده داده است آن را شارع، و آنچه وعى به آن نموده است از قبر و بعثت و جنت و نار و غیر اینها.
شاهد اول:در اثبات نشئه دوم.
شاهد دوم:در احوال آخرت بر وجه تفصیلى.
شاهد سیم:در اشاره به عوالم سه گانه‏دار دنیا و دار حساب و جزا و دار قرار.
مشهد پنجم:در نبوات و ولایات است.
شاهد اول:در اوصاف نبى و خصایصش.
شاهد دوم:در اثبات نبى و آنکه ناچار است که داخل در وجود گردد رسولى از جانب خدا.
ترجمه اشراق سوم از شاهد سوم
شاهد سیم-اشراق سیم:در صفات واجب تعالى 2l
است:
صفات واجب-جل اسمه-نیست زاید بر ذاتش چنانکه قائل مى‏باشند به آن اشاعره که مشهورند به صفاتیین و نه منفى از او چنانکه قائلند به آن معتزله که موسوند به مطلعین و نافین صفات حق تعالى، و مثبتین آثار آنها مى‏باشند.متعالى است ذات مقدسش از تشبیه و تعطیل هر دو و از زیغ و میل در حقش و از تقصیر در وجودش که عین ذات او به عینه مظهر جمیع صفات کمالیه او بدون لزوم کثرتى و انفعال و قبول و فعلى.
و فرق میانه ذات و صفاتش مانند فرق میانه وجود و مهیت است در اشیایى که صاحب مهیت‏اند و فرق آن است که واجب الوجود نیست مهیتى از براى او؛زیرا او صرف تحقیق‏[تحقق‏]اولى است که متحقق شده است از او همه تحققات.پس همچنانکه وجود فى نفسه من حیث نفسه است و مهیت نیست موجود فى نفسها من حیث نفسها، بلکه من حیث الوجود موجود است؛پس همچنین صفات حق تعالى و اسمائش، موجوداتند نه فى نفسها من‏[حیث‏]نفسها، بلکه از حیثیت حقیقت احدیت موجود مى‏باشند.
یادداشتها:
(1)-سید حسین نصر، معارف اسلامى در جهان معاصر، ص 51.
(2)-مقدمه شرح رساله«المشاعر»، تصحیح جلال الدین آشتیانى، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى، ص 21.
(3)-رسائل فلسفى ملاصدرا، با مقدمه و تعلیقات جلال الدین آشتیانى، ص 62.
(4)-خان بابا مشار، فهرست کتابهاى چاپى عربى، ص 576.
(5)-ر ک به:الذریعه، ج 6، ص 146 و نیز فهرست مجلس، ج 5، ص 186.
(7 و 6)-مقدمه شواهد الربوبیه، تصحیح سید جلال الدین آشتیانى، انتشارات دانشگاه مشهد، ص 154.
(8)-فهرست کتابخانه آیة اللّه مرعشى، ج 14، ص 353.
 (9)-الذریعه، ج 13، ص 339.
(10)-فهرست آستان قدس رضوى، ج 4، ص 47.
سید جلال الدین آشتیانى در مقدمه کتاب«رسائل فلسفى ملاصدرا»(ص 62)نیز از آن یاد کرده است.
(11)-ر ک به:ذبیح اللّه صفا، تاریخ ادبیات ایران، ج 5، بخش یکم، ص 322.
(12-13)-ر.ک به:از صبا تا نیما، ج 1، ص 203.
(14)-طبقات اعلام الشیعه، ج 1، ص 142.
(15)-فهرست میکروفیلمهاى کتابخانه دانشگاه تهران، ج 1، ص 50.