نگاهی به کتاب تئودیسه

مسأله«عدل الهی»یکی از مسائل مهم و مشکل فلسفی، به ویژه کلامی است که همواه ذهن بشر را به خود مشغول داشته است.غموض و پیچیدگی این مسأله، شرق و غرب، متأله و ملحد، متکلم و فیلسوف، مسلمان و مسیحی نمی‏شناسد.جهت پاسخ به این مشکل باید به سراغ وجدان انسانها، افکار آدمیان، سیستم‏های دینی و...رفت.
در میان اندیشمندان غرب، لایب نیتس آلمانی در این باب کتاب مستقلی نگاشته و از دیگر کسانی که به این امر پرداخته‏اند، نظیر آگوستین قدیس و ایرد نائوس قدیس، باریک بینی بیشتری نشان داده است، معرفی و آشنایی با کتاب تئودیسه در این زمینه سودمند خواهد بود.
گوتفرید ویلهم لایب نیتس‏ Gottfried wilhelm Leibniz فیلسوف پرآوازه آلمانی و از بزرگترین حکمای اروپا و از اعجوبه‏های بزرگ روزگار است.وی در سال 1646 میلادی در شهر لایپزیک‏ Ieipzig از شهرهای آلمان متولد شد.پدرش معلم و مشاور حقوق بود و شش سال پس از ولادت او در گذشت.
تحصیلات رسمی لایب نیتس در رشته حقوق و فلسفه بود، و در بیست سالگی موفق به اخذ درجه دکتری در حقوق شد.وی که برای یک مأموریت سیاسی به پاریس رفته بود، چهار سال در فرانسه بسر برد و در این مدت تحصیلات و تحقیقات خود را در ریاضیات تکمیل کرد و در این زمینه ابداعات نمود که از همه مهمتر حساب فاضله و جامعه و محاسبه بی‏نهایت خرد است.
هنگامی بازگشت به آلمان، در سر راه خود در هلند با اسپینوزا ملاقات کرد.وی در سی سالگی بر حسب دعوت امیر هانور-از شهرهای آلمان-به کتابداری کتابخانه آن شهر مأمور شد و در آنجا اقامت گزید.او سرانجام پس از عمری تلاش علمی و تحقیقی در هفتاد سالگی در سال 1716 در همانجا از دنیا رفت.
آثار فلسفی
تعداد نوشته‏های لایب نیتس بسیار فراوان است اما اکثر آنها به صورت مقاله و رساله‏های مختصر است. وی در حکمت چندین رساله نگاشته که تقریبا تمام آنها شامل اصول عقاید فلسفی اوست.برای درک فلسفه و عقاید علمی او باید به همه آن رساله‏ها و نیز به مراسلاتی که او نوشته مراجعه نمود.از رساله‏های معروف او یکی کتاب‏ Monnadologic منادلوژی یعنی معرفت جوهر فرداست و دیگری کتابی موسوم به Nou Veax Essais sur I, enten dement hu- (?)main «تحقیقات تاریه درباره فهم و عقل انسانی»و اثر دیگر او کتابی است به نام‏ Theodicee «عدل الهی».
لایب نیتس فقط دو کتاب پر حجم دارد که اتفاقا هر دو را در جواب دیگران نوشته است.یکی کتاب «رسالات جدید»است که در پاسخ جان لاک نوشته شده و دومی کتاب«عدل الهی»است که در جواب ایرادات بایل نوشته شده است.لایب نیتس کتاب رسالات جدید را در سال 1703 و«عدل الهی»را در 1710 نوشته که فقط کتاب دوم در زمان حیات او چاپ شد و کتاب رسالات جدید را در حدود 50 سال بعد از فوت او به چاپ رساندند.برای کسب اطلاع بیشتر درباره لایب نیتس و آثار او می‏توان به این کتاب رجوع کرد.(برای اطلاع بیشتر رک: Paul) EDWARDS The encylopedia Vo4.
تئودیسه
واژه«تئودیسه»که اختراع لایب نیتس است، مرکب از دو کلمه یونانی«تئوس»( Theos )به معنای خدا و «دیک»( dike به معنای عادل است-اما دیسه حاصل مصدر و به معنای عدل است-این دو کلمه با هم به مفهوم عدل الهی می‏باشد.تئودیسه امروزه از حالت کلمه خاص درآمده و به یک اصطلاح فنی بدل شده است، زیرا بیان فنی است برای کوششهایی که در جهت حل مشکل کلامی«شر»انجام می‏گردد و در اصطلاح به معنای«اثبات عدالت خداوند»است.
تئودیسه(عدل الهی)بعد از کتاب رسالات جدید مهم‏ترین اثار لایب نیتس است، ترجمه انگلیسی آن درقطع معمولی بیش از 400 صفحه است.خود لایب نیتس در نامه‏ای به«رموند»در وصف آن گفته است: «کتاب عدل الهی من نمی‏تواند مبین کل نظام فلسفی من باشد.اما اگر آنچه من در نشریات مختلف منتشر کرده‏ام به آن ضمیمه شود، حداقل در بیان اصول من می‏تواند آن هدف را تأمین کند.»
اصل تئودیسه به زبان فرانسه نوشته شده و در سال 1710 در آمستردام به چاپ رسیده است.ترجمه لاتین آن بوسیله«دس بوسس»انجام گرفته و چاپ آن به صال 1719 در فرانکفورت پایان پذیرفته.لایب نیتس این کتاب را در جواب فردی به نام پیر بایل (1706-1647)نوشته است.وی یک فیلسوف و نقاد فرانسوی است که در کی خانواده پروتستان مذهب متولد شد.بعد از بلوغ مذهب کاتولیک اختیار کرد و مجددا پس از چندی به مذهب پروتستان بازگشت.وی استاد دانشگاه دوتردام بود و به اتهام شکاکیت معزول شد.
بایل صاحب کتابی است به نام«فرهنگ تاریخی و انتقادی»که در آن افکار فلسفی و تاریخی را به محک نقد زده است.
بایل در دائرة المعارف خود، در بخش«مانوی‏ها» اشکالات و شبهات آنان را درباره شرور به خوبی بیان کرده است.هدف وی در این مقاله تأکید بر وحی مسیحی و محدود بودن حیطه عقل است.وی ادعا می‏کند، تبیین سازگاری خدای کامل و شر امکان ندارد.بایل مشکل شر را در قالب هفت اصل کلامی و نوزده قاعده فلسفی بیان نموده، سپس شبهات مانوی‏ها را مردود می‏داند، تنها به دلیل اینکه وحی مسیحی آنها را رد می‏کند.
هدف لایب نیتس در«تئودیسه»همان گونه که در مقدمه آن آمده چنین است:اثبات سازگاری صفات خداوند و کمالات خدا با وجود شرور است، زیرا به اعتقاد وی برای محبت ورزیدن به خدا باید شناخت صحیح از کمالات خداوندیداشت.به عقدیه وی تقوای حقیقی تنها ترس از خدا نیست، بلکه محبت به خدا نیز هست، اما محبتی که در سایه بینش و آگاهی به دست آید و همین محبت است که منشأ اعمال خیر می‏گردد.با داشتن چنین محبتی، نفس انسان مطمئن می‏گردد و باعث می‏شود انسانها به یکدیگر مساعدت و یاری کنند.خواه این انسانها در انجام وظایفشان موفق بشوند یا نه، راضی خواهند بود، چرا که می‏دانند خداوند آنچه را که انجام می‏دهد بهترین است ممکن است محبت به خداوند و اعمال فاضلانه، از روی عادت باشد، اما تنها هنگامی ارزشمند است که با آگاهی همراه باشد و نمی‏توان به خدا محبت داشت، بدون آنکه به شناخت کمالات خداوند نایل آمد.
به نظر لایب نیتس، بسیاری از اشکالات درباره اعمال خداوند، از بد فهمی«خیر خواهی»و«عدالت خداوندی»، سر چشمه می‏گیرد، از اینرو در تئودیسه می‏کوشد تا تصویری روشن و صحیح از صفات «خیر خواهی»، «اراده»، «علم»، «حکمت»، «و عدالت» خداوند ارائه دهد.
وی درباره علت نگارش تئودیسه در مقدمه این کتاب می‏نویسد:«آقای بایل که یکی از مردان باهوش روزگار است مطالبی را درباره شر ارائه داده و شبهاتی را مطرح کرده که بسیار دقیق و وزین است.من هم متوجه این اشکالات بودم و چندین بار قلم خود را بداشتم تا این موضوعات مهم را تبیین کنم.ولی سرانجام مجبور شدم افکار خود را جمع کرده و آن را برای عموم منتشر سازم».
تئودیسه درباره«خیر خواهی خداوند، اختیار انسان و منشأ شر»می‏باشد این کتاب شامل یک مقدمه و دو فصل بوده و فصل دوم خود را سه بخش تشکیل شده است.این کتاب 176 صفحه.به زبان انگلیسی است در مقدمه وی دلایل نگارش کتاب و فهرستی از مطالب کتاب را بیان می‏کند وی ادعا می‏کند در صدد اثبات مطالب زیر است:
*الف اختیار.
1-در اعمال اختیاری«ضرورت مطلق»یا «هندسی»یا«متافیریکی»وجود ندارد.
2-اختیار نه تنها از ضرورت هندسی مبراست بلکه تحت هیچ نوع فشار و اجباری نیز نیست.
3-خداوند اگر چه همواره بهترین را برمی‏گزیند، ولی از روی ضرورت مطلق عمل نمی‏کند.
4-قوانین طبیعت که خداوند آنها را تقریر کرده مبتنی بر اصل مناسبت و کمال اشیاء است که این اصل واسطه بین حقایق هندسی و اعمال اختیاری است.
5-در اعمال اختیاری نوعی بی‏تفاوتی وجود دارد اما اراده جزافیه نیست.
6-در اعمال اختیاری نوعی«اکتفاء بالذات‏ spon Taneity وجود دارد.
7-در اعمال اختیاری«ضرورت مشروط و اخلاقی» وجود دارد.
8-«عقل تنبل» Lazy Reazon یک مغالطه محض است.
*ب:شرور:
1-خدا عادل، خیر خواه و قدرتمند است.
2-خالق همه موجودات خداوند است اما خدا خالق گناه نیست.
3-شر عدمی است.
4-خدا شر اخلاقی را اراده نکرده فقط آن را مجاز دانسته است.
5-خداوند بدبختیها و شرور را مجاز دانسته بدون آنکه به تقدس و خیر خواهی‏اش ضربه بخورد.
ج:لطف خداوندی و مسأله قضا و قدر:
(وی در این مبحث به اثبات قضا و قدر مسیحی ورد قضا و قدری می‏پردازد که به گمان او منسوب به اسلام است با آنکه چنین نیست.)
فصل اول کتاب تحت عنوان«بحثی مقدماتی در هماهنگی ایمان با عقل»می‏باشد.
وی معتقد است عقل و ایمان نه تنها مخالفتی باهم ندارند، بلکه می‏توانند در خدمت یکدیگر درآیند.اما نقش عقل در این میان چیست؟وی مسأله تثلیث و انتخاب نظم جهان را-که متکی به هماهنگی کل جهان و درک روشن ما از بی‏نهایت اشیاء است- اموری«مافوق عقل» Above Reazon می‏داند اما نه «ضد عقل» Agains Reazon وی معتقد است امور مافوق عقل را اگر چه نمی‏توان به معنای واقعی «اثبات» Prove و«درک» Comprehend کرد ولی می‏توان آن را«تبیین» explain نمود.وظیفه تبیین آسان کردن راه ایمان به آنهاست.
نیافریدن جهان از طرف خداوند مخالف با قوانین منطق نیست و از ضرورت منطقی هم برخوردار نیست.
اما با اینکه نیافریدن جهان محال نیست چرا با این وصف خداوند این جهان را انتخاب کرد و آفرید؟
اینکه این جهان بهترین جهان ممکن است چیزی است مافوق عقل نه ضد عقل، یعنی ما نمی‏توانیم تمام حکمت آن را دریابیم و آن را مبرهن سازیم، اما می‏توانیم، به آن«اعتقاد» uphold داشته باشیم.
عنوان فصل دوم کتاب عدالت خداوند و اختیار انسان و ریشه شر
essays on The jvstice of God and The Freedom of man in)and(The origion of EVIL.
می‏باشد، این فصل شامل سه بخش است که در بخض دوم به تفصیل به طرح شبهات«بایل»و جواب آنها می‏پردازد.این کتاب به صورت بندبند با شماره‏های مستقل ترتیب یافته است.
از معایب این کتاب می‏توان به مطول بودن، تکرار مطالب، پراکنده گویی و عدم نظم در ارائه مطالب اشاره کرد.اما صرف نظر از آن، این کتاب حاوی نکات بسیاری درباره کل فلسفه لایب نیتس، مسأله شرور، جهانهای ممکن و...است.از مزایای دیگر کتاب آن است که به شبهات مخالفین به خصوص، شبهات «بایل»اجازه می‏دهد به خوبی و با قوت خود را مطرح کنند.لایب نیتس در تمامی موارد از مخالفن نظرات خود با احترام یاد می‏کند وی می‏گوید:«من خوشحال هستم که انسانهای هوشمندی چون بایل روی این موضوع، عمیق کار می‏کنند.
لایب نیتس ضمن اظهار اینکه همواره در جستجوی حقیقت بوده می‏گوید:«من امیدوارم که حقیقت پیروز شود و امید من برای موفقیت زیاداست.چون به خاطر خدا محاجه می‏کنم .کمک خداوند شامل کسانی می‏شود که نیت خیر دارند و نویسنده این کتاب معتقد است که در طرح این موضوع اراده خیر دارد».
امید است که در مواجهه و نقد نظرات و آراء این شیوه حسنه الگوی همگان قرار گیرد.