الوجوه و النظائر فی القرآن

الوجوه و النظائر فی القرآن، مؤلف محمد بن حسین دامغانی، به تصحیح دکتر اکبر بهروز، چاپ دانشگاه تبریز، سال 1366 شمسی *** قاموس قرآن، مؤلف:فقیه دامغانی، مترجم، کریم عزیز نقش، چاپ انتشارات بنیاد علوم قرآن، سال 1361 شمسی
از جمله علوم قرآنی، وجوه و نظایر کلمات قرآنی است، اگر چه تاکنون بصورت علمی مستقل شناخته نشده است، اما بعضی بر آنند که از متفرعات علم تفسیر است، چنانکه در تفاسیر متقدمین چون کشف الاسرار و غیر آن گاه مواردی مشاهده می‏شود که مفسر قبلا وجود و معانی مختلف کلمه‏ای را مورد بحث قرار داده و آنگاه به تفسیر آیه مزبور پرداخته است.اما بعدها با گسترش معارف قرآنی، کتبی مستقل در این باب نگارش یافت:مقاتل به سلیمان، ابن جوزی، ابن دامغانی، ابن فارسی و جیش تغلیسی...از جمله اولین گردآورندگان وجوه و نظایر قرآن هستند.
اصطلاح«وجوه»، به معانی گوناگونی که واژه‏های مشترک دارند اطلاق می‏شود و اصطلاح «نظایر»به واژه‏هایی که از نظر لفظ نظیر هم باشند.به عبارت دیگر نظایر، اسم الفاظ می‏باشد و وجوه اسم معانی است.
دو کتاب مورد نظر که در پی معرفی آن هستیم در علم وجوه و نظایر است و مؤلف آنها محمد بن حسین دامغانی.
الوجوه و النظائر فی القرآن
کتاب به دلیلی که در ابتدای آن مذکور است فاقد مشخصات کتابشناسی نسخه‏ها و زندگی و شرح احال مؤلف و مقدمه و موارد قابل توضیح دیگر می‏باشد.
ابن دامغانی در کتاب خود وجوده مختلف 642 کلمه قرآنی را به ترتیب حروف معجم مورد بررسی قرار داده است و برای هر وجه یک یا چند آیه قرآنی بعنوان شاهد ذکر می‏کند.محمد بن حسین دامغانی دلیل تألیف کتاب خود را تأمل در وجوه القرآن مقاتل بن سلیمان و نواقص و فروگذاری از بعض وجوه قرآن دانسته است.
از مزایای کتاب که اهمیت کار مصحح را دو چندان می‏کند، آوردن اختلاف نسخ ذیل پاورقی است، امید که در چاپهای بعدی نواقص کتاب مرتفع گردد.
قاموس قرآن
قاموس قرآن ترجمه کتاب فوق‏الذکر«الوجوه و النظائر فی القرآن»است، مترجم آن آقای کریم عزیزی نقش، از متن مورد اصلاح و تنقیح عبد العزیز سید الاهل از علمای معاصر لبنان به سال 1389 هجری استفاده نموده است.
اصلاحاتی که توسط عبد العزیز سید الاهل صورت گرفته شامل این امور است:حذف واژه‏های تکراری، اشاره به آراء و نظریات برخی ازم فسران در پاورقی، بازگرداندن واژه‏ها به اصل و ریشه آنها.مترجم نیز بر وجوه ذکر شده از دیگر کتب وجوه و النظایر مواردی را بر آن افزوده است.
در مجموع 535 کلمه قرآنی(از مجموع 642 مورد)وجوه آن ترجمه شده است که کاستی 107 مورد دیگر نتیجه اصلاح و تنقیح مصحح می‏باشد.
مختصری از زندگی مؤلف
در دو کتاب مذکور هیچگونه اشاره‏ای به زندگی مؤلف نشده است، در این مختصر به علت اهمیت وجهه علمی فقیه دامغانی گوشه‏هائی از زندگی وی را با توجه به منابع موجود بررسی و عمده مآخذ موجود در زندگی وی را نیز در انتها می‏آوریم.
حسین بن محمد بن ابراهیم دامغانی، معروف به فقیه دامغانی، ابن دامغانی، قاضی القضات دامغانی و دامغانی کبیر، کنیه‏اش ابو عبد اللّه ملقب به عمید الملک، و نام کاملش قاضی القضات ابو عبد اللّه محمد بن الحسین بن عبد الوهاب بن حمویه الدامغانی است، وی از خاندان معروف به «دامغانیان»می‏باشد که در رأس آنها قاضی القضات ابو علی محمد بن علی بن محمد دامغانی است که مدتی به شغل قضاوت در بغداد اشتغال داشته است.این خاندان مدت 300 سال نسل اندر نسل مشاغل دولتی و قضاوت دربار خلفای بغداد را عهده‏دار بودند.
علامه فقیه قزوینی در یادداشتهای خود ضمن اشاره به این خانواده یادآور شده که در پشت کتاب الجواهر المضیئه با مرکب سرخ این خانوادذه را گرد آورده‏اند، متأسفانه بدان کتاب دست نیافتیم.
باری قاضی القضات دامغانی به سال 398 یا 400 در دامغان ولادت یافت، آنگاه رهسپار نیشابور شد و علوم و معارف را در آنجا فرا گرفت.
مذهب وی حنفی و از شیوع این مذهب بشمار می‏رفته است.در سال 418 یا 419 مقیم بغداد شد و شغل قضاوت را به سال 429 عهده‏دار گشت و مدت 30 سال در این منصوب بود.وی بعد از مرگ ابن ماکولا در ذی‏القعده سال 447 و در زمان القائم بامراللّه(سلطان طغرل بیک) قاضی القضاة شد.
از جمله بزرگان معاصر وی امام الحرمین جوینی و ابو اسحق شیرازی-که با وی معاشر و مباحث بوده‏ است-و جار اللّه زمخشری، را می‏توان نام برد.
وی را به حسن سیرت، رعایت امانت، زیادی عبادت، فصاحت در گفتار، دیانت و تواضع بیش از اندازه، عقل وافر، فضل کامل، مکرم به اهل علم، عارف به حدود مردم، سدید الرأی...ستوده‏اند.
آثار بجامانده از ابن دامغانی، خود دلیل روشنی است بر فضل و اندازه دانش وی، او مسلط برقرار و علوم قرآنی بود.صاحب تذکرة الحفاظ وی را حافظ قرآن نیز می‏داند.
سرانجام در سن 80 سالگی و در 24 رجب سال 478 هجری قمری به دنبال عمری تلاش علمی دار فانی را وداع گفت.مرگ وی با امام الحرمین جوینی در یک سال اتفاق افتاد و مقبره او نیز در مشهد ابن حنیفه است.
آثار ابن دامغانی
1-الوجوه و النظائر فی القرآن:این کتاب به اسامی متعدد ذکر شده است و نسخ گوناگونی از آن نیز در کتابخانه‏های دنیا موجود می‏باشد.در این باب به مقاله جناب دکتر اکبر بهروز در مجله دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز(شماره 8 سال 20، بهار 1345)مراجعه نمایید.
2-شرف العروس و انس النفوس:در الذریعه و نیز معجم المؤلفین، نام کتاب سوق العروس و انس النفوس ضبط گردیده است.کتاب به زبان عربی و در تصوف و مکاتب آن به شکل مجالس وعظ به همراه شواهدی از شعرای عرب نوشته شده است.دکتر اکبر بهروز، نسخه‏ای از کتاب مذکور را در کتابخانه توپقاپی سرای استانبول به شماره 1557 دیده‏اند.
3-مختصر الحاکم فی فروع الفقه:در کتاب هدایة العارفین، شرح مختصر الحاکم فی فروع الفقه ذکر شده است.
4-مسائل الحیطان و الطرق.
نکته آخر اینکه در کتب ترجمه و تاریخ، وقایع و حوادثی را از وی نقل کرده‏اند، از جمله:اسلام آوردن یحیی بن عیسی بن جزله طبیب به دست قاضی دامغانی و تفویض کتاب سجلات خود به ابن دامغانی و دیگر دیدار با جار الله زمخشری و پرسیدن علت قطع پای جار الله است که بطور مفصل در نامه دانشوران ذیل زندگی جار الله زمخشری مندرج است.
در ختام منابع و مآخذ دیگری که در باب آثار و احوال ابن دامغانی نگاشته شده است نقل می‏شود:
1-اعلام خیر الدین زرکلی، ج 6، ص 276.
2-انساب، سمعائی، جزء 5، طبقه اولاء، ص 289.
3-البدایة و النهایه، ابن کثیر، بیروت، دار الفکر، ج 6، ص 119 و 81 و 70 و 183.
4-تذکرة الحفاظ، ذهبی، بیروت، دار الاحیاء التراث العربی، ج 3 و 4 و ص 145 و 1323.
5-تاریخ خلفا، سیوطی، مصر، مطبعة السعاده، ص 423.
6-تاریخ سلسله سلجوقی، بنداز اصفهانی، ترجمه محمد حسین جلیلی، بنیاد فرهنگ، ص 159 و 21 و 41 و 92-58.
7-تاریخ بغداد، خطیب بغدادی، بیروت، دار الکتاب العلمیه، ج 3، ص 109.
8-تجارب السلف، هندو شاه نخجوانی، بکوشش عباس اقبال، انتشارات طهوری، ص 263.
9-الحوادث الجامعة، ج 81.
10-الجواهر المضیئة، ج 1 ص 215 و ص 541.
11-روضات الجنات، میرزا محمد باقر خوانساری، قم، مکتب اسماعیلیان، ج 1، ص 258 و 240.
12-الذریعه، شیخ آغا بزرگ طهرانی، ج 11، ص 273 و ج 12، ص 256.
3-سعد السعود، ابن طاووس، بیروت، ص 259.
14-شذرات الذهب، ج 3، ص 362.
15-العسجد المسبوک، الملک الاشرف الغسانی.
16-کشف الظنون، حاجی خلیفه، ج 2، ص 1067 و هدایة العارفین، ج 6، ص 71 و ج 5، ص 290.
17-معجم البلدان، یاقوت حموی، دار الاحیاء التراث العربی، ج 2، ص 233.
18-معجم المولفین، عمر رضا کحاله، دار الاحیاء التراث بیروت، ج 4، ص 44.
19-یادداشتهای قزوینی، بکوشش ایرج افشار، انتشارات علمی و فرهنگی تهران، ج 3 و 4 ص 240.