سیر تاریخی تفسیر و علوم قرآن

قرآن، ثقل اکبر و مطمئن‏ترین منبع شناخت احکام حوادث واقعه و معارف دینی و اخلاقی و اجتماعی و روشن‏ترین برهان پایندگی اسلام و بالندگی جوامعی است که نظام خویش را بر اصول اسلامی بنیان نهند.
قرآن، تنها نور هدایت روزگار هجوم ظلمتها و تنها کشتی رهایی از گرداب حوادث و امواج تئوریها و نظریه‏هاست.
اگر بر آن باشیم جایگاه قرآن و نقش آن را در ابعاد زندگی مادی و معنوی بشر ترسیم کنیم، بی‏تردید راهی به بلندای آفتاب در پیش رو و منظری بس گسترده در پیش چشم خواهیم داشت.چنانکه نگریستن به آفتاب از یک زاویه، هرگز نمایانگر ه مه خورشید نیست، و از سوی دیگر نگرش همه جانبه به آن از حد و توان بشر بیرون است، چاره‏ای جز این نیست، که محققان و متأمّلان در قرآن هر کدام از زوایه‏ای و با نگرشی به توصیف آن بپردازند، و به مقدار ظرفیت علمی و وجودی خویش از آن بهره برگرفته و نیز به دیگران ارائه دهند.
براستی سخنی بس شایسته است، که جری قرآن چونان حرکت خورشید و ماه است که در هر لحظه و هر منطقه جغرافیایی از زمین و بر هر عصر و نسل می‏تابد، و آنان به اندازه نیاز و ظرفین خویش از آن انرژی و نور و هدایت کسب کرده، بی‏آنکه هیچکدام مدعی کسب همه انرژی خورشیدی باشند و بی‏آنکه تلاش و بهره‏گیری وافر آنان از خورشید، مانع بهره‏وری نسلهای بعد باشد.
این رمز جاودانگی قرآن است که قرنها بر آن گذشته و اندیشمندان در طول تاریخ از زوایای مختلف در آن نگریسته و کاوش کرده و مطالب نو استفاده نموده‏اند، ولی هرگز شگفتی‏ها و نو پردازیها و نوآوری‏ها و پیامهای آن کاهش نیافته و رونق و تازگی و سازندگی خود را از دست نداده است.
این ویژگیها و ارزشها است که عالمان و اندیشمندان مذاهب اسلامی را در طول قرنها به اندیشیدن و مطالعه پیرامون مفاهیم و پیامهای قرآنی و نیز طرح مباحث مختلف پیرامون آن وا داشته است.
بررسی محتوای آن کتابها، هر کدام مجالی وسیع می‏طلبد که ما دریان نوشته در صدد آن نیستیم، بلکه تنها نگاهی بسیار گذرا و اشاره‏وار به اقبال و توجه عالمان به تفسیر و علوم قرآن در اعصار مختلف خواهیم داشت و مفسران قرآن را در قرن بر خواهیم شمرد و این خود زاویه‏ای است که اهتمام اندیشمندان اسلامی به قرآن را می‏نمایاند.
زمان پیدایش تفسیر و علوم قرآن
زمان پیدایش تفسیر و علوم قرآن به اوائل بعثت رسول خدا در مکه مکرمه بازگشت دارد، و نخستین کسی که قرآن را با ویژگیهایش برای مردم تفسیر و بیان می‏کرد، خود رسول خدا(ص)بود و تا زمانی که حیات داشت صحابه و یاران در این امر دخالت نمی‏کردند.بعد از رحلت آن حضرت آنچه را که صحابه از او یاد گرفته بودند به مردم تعلیم می‏دادند، و پس از صحابه، تابعین و تابعی تابعین تا این زمان.
بدین جهت است که تفسیر و علوم قرآنی از آغاز پیدایش تا این زمان مراحلی را پشت سر گذاشت، ولی بعد از رحلت رسول خدا(ص)تفسیر قرآن دارای دو جریان شد:
1-جریان متصل به وحی و نبوت که نماینده آن اوصیاء و امامان معصوم و پیروان آنها بوده‏اند.
2-جریان عمومی که مستقیما و بطور دائم به وحی استناد نداشت، نماینده این جریان صحابه و یاران صاحب وحی و پیروان آنها بوده‏اند.
برخی از اندیشمندان دو جریان مذکور، کتابها و رساله‏های متوع در تفسیر و علوم قرآن تدوین نموده‏اند، مناسب است ما آنها را به ترتیب قرنها فهرست‏وار یادآور شویم.
تفسیر و علوم قرآن در قرن اول
در قرن اول هجری، مباحث مربوط به علوم قرآن و تفسیر کمتر تدوین شده است، این مطلب دارای عللی است، از آن جمله:
1-وجود رسول خدا در میان مسلمانان و امکان مراجعه مردم به آن حضرت و پرسش مسائل مورد نیاز در زمینه علوم قران و دریافت پاسخ صحیح آنها که در قرآن به این نکته تصریح شده است‏«و یعلمهم الکتاب و الحکمه»(آل عمران/ 164).
2-نزدیکی و تقارن با زمان نزول قرآن و مشخص بودن شأن نزولها از یکسو و نزول قرآن بر اساس مفاهیم لغوی و عرفی همان روزگار، که این دو امر به مسلمانان قرن نخست قدرت و توانایی بیشتری را در زمینه فهم محکمات و ظواهر قرآن می‏داده است.
3-رایج نبودن کتابت و نویسندگی و کمبود نویسنده در آن عصر.
ولی پس از وفات رسول خدا(ص)که دست مردم از حضور آن حضرت کوتاه گردید، ناچار شدند که برای حل مشکلات و ابهامهای خویش در رابطه با قران بیشتر بیندیشند و به بحث و فحص بپردازند و برای حفظ دستاوردهای فکری خویش به تدوین و تنظیم آنها همت گمارند.
تأکید اسلام در مورد تعلیم و تعلم و گسترش علم یمان امت اسلامی یکی از عواملی است که مسلمانان را در تدوین این مباحث و نشر و گسترش آنها و پدید آوردن یک فرهنگ غنی مدون تشویق نموده و موفق داشته است.
طلایه داران تفسیر و علوم قرآن
1-امیر الؤمنین علی بن ابی طالب(ع):به استناد منابع تاریخی، نخستین طلایه‏دار تدوین تفسیر و علوم قرآن و امیر المؤمنین علی بن ابی طالب)ع)بوده است که به هنگام گردآوری آیات قرآن به عام و خاص، مطلق و مقید، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، مجمل و مبین، واجب و مستحب و شأن نزول آنها نیز اشاره فرموده است.
ابن سیرین می‏گوید:اگر بدان کتاب دسترسی پیدا می‏کردن همه علم(علوم قرآن)را می‏یافتم.
ابن مسعود می‏گوید:قرآن بر هفت حرف فرود آمده و هیچ حرفی از قرآن نیست مگر آینکه دارای ظاهر و باطنی است و آن ظاهر و باطن نزد علی بن ابی طالب(ع)بوده است.
جلال الدین سیوطی در کتاب الاتقان فی علوم القرآن(ج 2، ص 187)می‏گوید:در میان خلفا کسی که بیشترین مطالب(در زمینه قرآن)را روایت کرده است علی بن ابی طالب(ع)است.
علامه محمد باقر مجلسی(1037-1110)در کتاب گرانسنگش بحار الانوار(ج 17)60 نوع از علوم قرآن را که علی بن ابی طالب املاء فرموده یادآور شده است.
طلایه‏داران امام علی(ع)در زمینه تفسیر و علوم قرآن امری بدیهی و طبیعی است، زیرا خود آن حضرت فرموده است:«آیه به رسول خدا نازل نشد مگر آنکه آن حضرت به من املاء و قرائت کرد و من به خط خویش آن را نوشتم و پیامبر تأویل و تفسیر و...آن را به من تعلیم فرمود»این روایت را شیخ صدوق رضوان الله علیه در کتاب خصال نقل کرده است.
2-عبد الله بن مسعود(م 32 ه ق)صاحب تفسیر:درباره او گفته‏اند ک قرآن را بیش از دیگران حفظ داشت و بهتر از دیگران می‏خواند.
3-عبد الله بن عباس(م 5/68 ه ق)صاحب تنویر المقیاس، او دومین چهره‏ای است که در میان صحابه رسول خدا(ص)بعنوان فردی که در تفسیر و علوم قرآن دارای شناخت بوده مطرح است.علامه محمد بن عبد الله زرکشی در کتاب البرهان فی علوم القرآن(ج 2، ص 157)می‏نویسد:در میان علمای تفسیر قرآ علی بن ابی طالب و سپس ابن عباس پیشگام همگان می‏باشند.
4-ابی بن کعب بن قیس(م حدود 19 تا 36 ه) او نخستین کسی است که در فضائل قرآن کتاب نوشتو کتابش در اختیار دیگران قرار گرفت، و یکی از چهار نفری است که در زمان رسول خدا)ص) آیات قرآن را گرد آوردند.ابو الخیر در طبقات مفسران، او را در طبقه اول یاد کرده است.
5-سعید بن جبیر(م 95/94)او نیز دارای کتاب تفسیر بود.قتاده می‏گوید:او از همه تابعین در علم تفسیر داناتر بوده است.
6-جابر بن زید(م 93 ه.ق)مؤلف کتاب تفسیر.
7-رفیع بن مهران ریاحی(م 93/90 ه ق)معروف به ابو العالیه، صاحب تفسیر.
تفسیر و علوم قرآن در قرن دوم
دانشمندانی که در قرن دوم هجری در زمینه تفسیر و علوم قرآنی تحقیق نموده و کتابهایی تألیف نموده‏اند، عبارتند از:
مجاهدین جبر مکی(21-104)بر تفسیر او محمد بن ادریس شافعی و محمد بن اسماعیل بخاری اعتماد داشتند.
عکرمه مدنی(م 105)صاحب تفسیر.
طاووس کیسان یمای(م 106)ابن تیمیه او را در علوم قرآنی از همه داناتر شمرده است و صاحب تفسیر.
عطاء بن ابی ریاح(27-144)صاحب تفسیر القرآن.
محمد بن کعب قرظی مدنی(م 118)ثعلبی هنگام تنظیم تفسیرش از تفسیر او استفاده کرده.
اسماعیل بن عبد الرحمان، معروف به سدی(م 127)صاحب تفسیر کبیر.
جابربن یزید جعفی(م 127)مؤلف تفسیر قرآن.
ابان بن تغلب(م 141)او نخستین کسی است که در علم قرائت، معانی قرآنی، غریب القرآن تألیف نموده است.
قتاده بن دعامه(م 117/118)صاحب تفسیر القرآن.
محمد بن سائب کلبی0م 146)او دارای دو کتاب در زمینه علوم قرآن است یکی به نام تفسیر مجموع قرآن و دیگری در ارتباط با آیات الاحکام که احکام القرآن نامیده شده است.
داود بن ابی هند قشیری(م 140)مؤلف کتاب تفسیر.
مقاتل بن سلیمان الخراسانی(م 150)او در زمینه قرآن کتابهایی تألیف کرده، از آن جمله نظائر القرآن، التفسیر الکبیر، الناسخ و المنسوخ، تفسیر الخمسأة آیه، القراءات، متشابه القرآن، نوادر التفسیر و...
حسین بن واقدی مروزی(م 159)او نخستین کسی است که در علم ناسخ و منسوخ‏ کتاب نوشته است.
عبد الرحمن هواری(م 172)صاحب تفسیر القرآن.
مالک بن انس(م 179)مؤلف کتاب تفسیر القرآن.
ابراهیم بن طهمان خراسانی(م 168) صاحب تفسیر القرآن.
سفیان بن عیینة بن ابی عمران(107- 6/198).جوابات القرآن.
عبد الرحمان بن زید العدوی(م 182)کتاب الناسخ و المنسوخ.
ابراهیم بن اسحاق بغدادی(م 189)ناسخ القرآن و منسوخه.
ابو حمزه ثمالی(م 150)که ابن ندیم تفسیر او را در الفهرست یادآور شده است.
تفسیر و علوم قرآن در قرن سوم
علمایی که در قرن سوم در علوم قرآن شهرت یافتند و کتبی را تألیف نموده‏اند، عبارتند از:
هشام بن محمد سائب کلبی کوفی(م 206/ 204)صاحب تفسیر آیات الاحکام.
محمد بن عمر واقدی(م 207)، الرغیب فی علوم القرآن.
یحیی بن زیاد(م 207)معروف به فراء، معانی القرآن.
ابو عبیده، معمر بن المثنی(م 210)مجاز القرآن.
ابن ابی ایاس(م 220)، صاحب تفسیر القرآن.
حسن بن علی فضال(م 224)کتاب او به نام الناسخ و المنسوخ فی القرآن معروف بود.
خلف بن هشام(م 229)فضائل القرآن.
سعید بن مسعده اخفش اوسط(م 215)تفسیر معانی القرآن.
قاسم بن خلیل(م 234)تفسیر القرآن.
احمد بن معذل(م 240)احکام القرآن.
علی بن عبد اللّه سعدی، اسباب النزول، او نخستین کسی بود کمه در این زمینه کتاب تصنیف نموده است.
محمد بن عبد اللّه مصری(م 9/268)احکام القرآن.
اسماعیل ازدی(م 282)آیات الاحکام.
محمد بن ادریس، پیشوای مذهب شافعی(م 204) کتاب احکام القرآن.
ابراهیم بن خالد(م 240)احکام القرآن.
علی بن مدینی(م 234)اسباب النزول.
جاحظ بصری(255)کتاب نظم القرآن.
محمد بن جنید(م 281)امثال القرآن، او نخستین کسی بود که در این زمینه کتاب تصنیف نموده و ابن ندیم در الفهرست گوید:«کتاب الامثال لابن جنید».
محمد بن عبد اللّه(م 6/268)کتاب احکام القرآن.
حسین بن حکم بن مسلم حبری کوفی(م 268) تفسیر او به نام تفسیر الحبری.
ما نزل من القرآن فی علی علیه السلام معروف بود و اخیرا بنام تفسیر الحبری تجدید چاپ شده.
داود ظاهری اصفهانی(م 273)احکام القرآن.
محمد بن اسماعیل ترمذی(م 280)ناسخ القرآن و منسوخه.
ابراهیم بن اسحاق حربی(م 285)ناسخ القرآن و منسوخه.
قاسم بن سلام(م 4/3/222)معانی القرآن و الناسخ و المنسوخ و غریب القرآن و القراءات و المجاز فی القرآن و فضائل القرآن.
محمد بن ضریس(م 294)، صاحب تفسیر.
ابراهیم بن احمد شیبانی(ریاضی)(م 298)سراج الهدی فی معانی القرآن و مشاکله و اعرابه.
محمد بن یزید معروف به مبرد(م 286)معان- القرآن و اعراب القرآن.
ابراهیم بن عبد الله(م 292 ه)الناسخ و المنسوخ.
محمد بن عباس بن علی، معروف به ابن حجام، او در این زمینه دارای دو کتاب است یکی درهمه علوم قرآن و دومی در ارتباط با آیاتی که در حق اهل بیت فرود آمده است.
علی مروزی خراسانی(م 244)احکام القرآن.
عبد الله بن عبد الرحمن، معروف به دارمی(م 255) صاحب تفسیر القرآن.
سهل سجستانی(م 248)کتاب اعراب القرآن.
عبد الله بن یحیی یزیدی(م 237)غریب القرآن و تفسیره.
محمد بن یزید قزوینی، معروف به ابن ماجه(م 273)صاحب کتاب تفسیر.
عبد الله بن مسلم بن قتیبه دینوری(م 276)او در این باره دو کتاب تصنیف نمود:یکی تأویل مشکل القرآن، و دیگری تفسیر غرایب القرآن، که مکمل اولی است.
علی بن مهزیار(م 250)صاحب تفسیر القرآن.
فرات بن ابراهیم(م 300 ه)کتاب او بنام تفسیر فرات الکوفی معروف است.
تفسیر و علوم قرآن در قرن چهارم
در این قرن نیز اندیشمندان مذاهب اسلامی کتبی در تفسیر علوم قرآن تدوین نموده‏اند که از آن جمله است:
موسی بن عبد الرحمان معروف به قطان(م 306) احکام القرآن.
محمد بن القاسم، معروف به ابن قرطبی(م 355) احکام القرآن.
عبد الله بن احمد معروف به ابن المفلس(م 324) احکام القرآن.
سعد بن عبد الله اشعری(م 299/300/301) ناسخ القرآن و منسوخه و محکمه و متشابهه.
قاسم بن اصبع قرطبی(م 304)آیات الاحکام.
ابراهیم بن اسحاق نیشابوری(م 303)معروف به انماطی، تفسیر کبیر.
علی بن ابراهیم قمی(م حدود 307)تفسیر معروف.
قتبة بن احمد، معروف به ابن شریح(م 316) تفسیر کبیر.
محمد بن زید الواسطی(م 6/307)اعجاز القرآن فی نظمه و تألیفه، عبد القادر جرجانی دو شرح بر آن نوشته است.
محمد بن جریر طبری(و 310)جامع البیان عن تأویل آی القرآن.در حایشه آن تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان، از نظام الدین نیشابوری قرار دارد.
احمد طحاوی مصری(م 321)احکام القرآن.
ابراهیم بن سری، معروف به زجاج(م 311)معانی القرآن.
احمد زاری معروف به جصاص(م 370)شرح احکام القرآن.
عبد الله بن ابی داود(م 316)کتاب المصاحف.
علی بن موسی حنفی(م 305)آیات الاحکام.
محمد بن مسعود بن عیاش معروف به عیاشی(م 320)کتاب او بنام تفسیر عیاشی معروف بوده است.
ابراهیم بن محمد، معروف به نفطویه(م 323) کتاب اعراب القرآن و غریب القرآن و امثال القرآن.
قاسم انباری(م 328)کتاب عجائب علوم القرآن.
ابو الحسن اشعری(م 330)کتاب المختزن فی علوم القرآن.
ابو عباس، معروف به ابن عقده(م 333)صاحب تفسیر.
سریح ابن یونس مروزی(م 335)الناسخ و المنسوخ.
احمد بن جعفر، معروف به ابن منادی‏0م 338) ناسخ القرآن و منسوخه.
احمد بن محمد، معروف به ابن نحاس(م 338) ناسخ القرآن و منسوخه.
ابو علی کوفی(م 346)فضائل القرآن.
محمد تمیمی(م 305)احکام القرآن.
محمد بن حسن(م 351)کتاب شفاء الصدور.
ابراهیم بن محمد(م 383)صاحب کتاب تفسیر القرآن.
عباد بن عباس طالقانی(م 385)احکام القرآن.
اسماعیل بن عباد(م 385)شرح آیات الاحکام.
علی بن عیسی رمانی معروف به اخشیدی(م 386)کتاب او بنام اعجاز القرآن بوده است.
حمد بن محمد خطایی(م 388)کتاب او به نام اعجاز القرآن معروف بود.
محمد ادفوی(م 388)الاستفتاء فی علوم القرآن.
محمد بن اسحاق، معروف به ابن منده(م 395) الناسخ و المنسوخ.
حسین بن علی(م 399)کتاب ناسخ و المنسوخ.
سمرقندی(م حدود قرن 400)المدخل لعلم تفسیر القرآن.
محمد بن عبد الله بردعی(م اواخر این قرن)کتاب الناسخ و المنسوخ.
محمد بن عبد الله بن سلیمان سعدی(م بعد 351) مجتبی التفسیر-مهذب التفسیر-مختصر التفسیر.
تفسیر و علوم قرآن در قرن پنجم
در این قرن نیز مانند قرنهای پیشین، اندیشمندان علوم قرآن کتبی را تدوین نموده‏اند از آن جمله:
احمد باغاتی(م 401)احکام القرآن.
عبد الرحمن ابن فطیس(م 402)اعجاز القرآن.
ابو بکر محمد بن الطیب الباقلانی(م 403)اعجاز القرآن.
سید شریف رضی(م 406)تلخیص البیان فی مجازات القرآن، و نیز حقایق التأویل فی متشابه التنزیل.
هبة اللّه ابن سلامه(م 401)او دارای تفسیر و نیز کتابی بعنوان ناسخ و منسوخ بوده است.
قاضی عبد الجبار معتزلی(م 415)اعجاز القرآن.
عبد القادر بغدادی(م 429)الناسخ و المنسوخ.
علی بن سلیمان زهراوی(م 431)مؤلف تفسیر القرآن.
عبد القاهر بن عبد الرحمن، معروف به جرجانی (4/2/471)اعجاز القرآن الصغیر.
احمد بن حسن بیهقی(م 458)آیات الاحکام.
محمد بن طیب معروف به باقلانی(م 403)اعجاز القرآن.
علی بن حسین موسوی معروف به سید مرتضی علم الهدی(م 436)کتاب او به نام الصرفه فی اعجاز القرآن معروف بود.و نیز مؤلف رساله‏ای مشتمل بر بحث ناسخ و منسوخ و تحریف در قراءت.
سعید بن محمد(م 440)اعجاز القرآن.
شیخ مفید(م 413)البرهان فی علوم القرآن، البیان فی علوم القرآن، الکلام فی وجوه اعجاز القرآن.
عبد الملک بن محمد، معروف به ثعالبی نیشابوری (م 429)الاعجاز و الایجاز و...
ابو جعفر محمد بن حسن، معروف به شیخ طوسی (385-460)التبیان فی تفسیر القرآن.
مکی قیروانی(م 437)مختصر احکام القرآن.
احمد بن محمد بن ابراهیم ثعلبی نیشابوری(م 427)الکشف و الببیان عن تفسیر القرآن.
مکی بن ابی طالب قیسی(م 437)الابانة عن معانی القراءات و تفسیر المشکل.
علی بن ابراهیم المصری(م 430)البرهان فی تفسیر القرآن.
ابو عمروودانی(م 444)او دارای دو کتاب در این زمینه است، یکی التیسیر فی القراءآت السبع، و دیگری المحکم فی النقط.
احمد بن محمد، معروف به ابن برد اندلسی(م بعد 440)التحصیل فی تفسیر القرآن، و التفصیل فی تفسیر القرآن.
ابو عمرو و عثمان بن سعید دانی(م 444)التیسیر فی القراءآت السبع، و المقنع فی رسم القرآن، و المحکم فی نقط المصاحف.
علی بن احمد واحدی(م 468)البسیط-الوسیط- الوجیز.
سلیمان بن خلف معروف به ابو الولید باجی(م 484)الناسخ و المنسوخ.
عبد القاهر بن عبد الرحمان جرجانی(م 1/474)اعجاز القرآن الکبیر.
تفسیر و علوم قرآن در قرن ششم
در این قرن نیز اندیشمندان به بررسی و کاوش ابحاث تفسیر و علوم قرآن پرداخته‏اند و کتبی در این باره تدوین نموده‏اند، از آن جمله:
رشید الدین میبدی(م اوائل قرن ششم)تفسیر کشف الاسرار وعدة الابرار.
علی بن حمد طبرسی(م 504)آیت الاحکام.
ابو حامد محمد غزالی(م 505)او در این زمینه دو کتاب دارد جواهر القرآن-رموز قرآن.
عبد الرحیم قشیری نیشابوری(م 514 ه)التیسیر فی التفسیر.
ابو محمد بغوی(م 510/516)مصابیح.
احمد بن خلف(م 531)ناسخ القرآن و منسوخه.
عمر بن محمد نسفی حنفی(م 537)الیسیر فی التفسیر، و الاکمل الاطول فی تفسیر القرآن.
محمود بن عمر خوارزمی(م 538)معروف به زمخشری، تفسیر کشاف.
محمد بن ابی القاسم، معروف به زین المشایخ(م 562/576)التنبیه علی اعجاز القرآن.
علی بن زید بیهقی خراسانی، معروف به ابن فندق (م 565)کتاب اعجاز القرآن.
محمد جمال افندی، روائع الاعجاز.
ابو علی طبرسی(م 548/554)جمع الجوامع- مجمع البیان فی تفسیر القرآن-الکای الشافی.
محمد بن عبد اللّه اندلسی معروف به ابن العربی(م 2/543)احکام القرآن.
محمد بن عبد اللّه مکی صقلی(م 565)ینبوع الحیاة فی التفسیر.
محمد بن ابی القاسم بن بابجوک(م 562)کتاب او به نا مفتاح التنزیل معروف بوده است.
قطب راوندی(م 573)فقه القرآن فی آیات الاحکام.
محمد بن حسین بیهقی نیشابوری(م حدود 576) تفسیر آیات الاحکام.
ابن قیم جوزی(م 597)کتاب فنون الافنان فی عجائب علوم القرآن.
علی بن حمد، معروف به کیاهراسی(م 504) احکام القرآن.
محمود بن حمزه کرمانی(م اوائل این قرن)کتاب لباب التفسیر و البرهان فی متشابه القرآن.
ابو الفتوح رازی(م 552)کتاب او به نام تفسیر ابو الفتوح رازی به فارسی معروف است.
عالی بن ابراهیم غزنوی حنفی(م 5/2/581) تفسیر التفسیر.
عبد المنعم اندلسی(م 597)احکام القرآن.
ابن الجوزی(م 597)زاد المسیر فی علم التفسیر.
تفسیر و علوم قرآن در قرن هفتم
این قرن نیز شاهد اندیشمندانی است که در زمینه ابحاث تفسیر و علوم قرآن کوشش فراوانی مبذول داشته‏اند، از آن جمله:
عمر بن محمد سهوردی(م 632)بغیة البیان فی تفسیر القرآن.
احمد بن حمد، معروف به ابن عرفه(م 633) منهاج الرسوخ فی علم الناسخ و المنسوخ.
علم الدین سخاوی(م 643)کتاب جمال القراء و کمال الاقراء.
یوسف بن قز علی الواعظ(م 654)تفسیر علی القرآن العظیم(27 جلد).
محمد بن عمر معروف به فخر رازی(م 606) مفاتیح الغیب(تفسیر کبیر معروف).
محمد انصاری خزرجی(م 671)جامع احکام القرآن.
عبد الرزاق رسعنی حنبلی(م 661)رموز الکنوز.
یحیی بن سعدون ازدی(م 670) آیات الاحکام.
عز بن عبد السلام(م 600)مجازات القرآن.
عبد الواحد انصاری(م 651)التبیان فی علم البیان المطلع علی اعجاز القرآن.
ابو شامه(م 665)المرشد الوجیز فیما یتعلق بالقرآن العزیز.
محمد بن احمد قرطبی(م 671)ناسخ و منسوخ و احکام القرآن.
عبد اللّه بن عمر شیرازی، معروف به بیضاوی شافعی(م 685/682)کتاب انوار التنزیل و اسرار التأویل.
محمد بن سلیمان بلخی حنفی معروف به ابن نقیب(م 698)صاحب تفسیر قرآن.
محی الدین معروف به ابن عربی(م 683) تفسیر القرآن الکریم.
عبد العظیم بن عبد الواحد(م 654)البرهان فی اعجاز القرآن.
محمد بن احمد سراقه(م 662)اعجاز القرآن.
نتفسیر و علوم قرآن در قرن هشتم
در این قرن نیز اندیشمندان کتابهای متنوعی در زمینه ابحاث تفسیر و علوم قرآن تدوین نموده‏اند، از آن جمله:
ابراهیم بن احمد، معروف به الرقی(م 703)تفسیر القرآن.
ابن جزی(م 747)کتاب التفسیر.
ابن قیم جوزیه(م 751)آیات الاحکام.
احمد بن عبد الله متوح بحرینی(م حدود 771)النهایة فی تفسیر الخمسمأة فی الاحکام.
محمود بن عبد الله زرکشی(م 745/797) البرهان فی علوم القرآن.
ابراهیم بن احمد انصاری(م 709)ایجاز البرهان فی اعجاز القران.
لاسماعیل بن عمر قرشی، معروف به ابن کثیر، (م 774)تفسیر القرآن.
یحیی بن حمزه یمنی زیدی(م 749) شرح آیات الاحکام.
ابن حیان اندلسی(م 745)تفسیر بحر محیط.
علی بن محمد شافعی، معروف به خازن (م 725)لباب التأویل فی معان التنزیل فی التفسیر، معروف به تفسیر خازن که در حاشیه این تفسیر تفسیر معالم التنزیل علامه بغوی شافعی چاپ شده
عبد الله بن احمد نسفی حنفی(م 701) مدارک التنزیل و حقایق التاویل.
احمد بن یوسف سمنی(م 756) احکام القرآن.
ابراهیم بن عبد الرحیم، معروف به ابن جماعه (م 790)تفسیر(10 جلد).
حسن بن محمد قمی نیشابوری(م حدود 750)تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان و اوقاف القرآن.
احمد بن محمد سمنانی(م 736)صاحب تفسیر القرآن.
هبة الله الحموی(م 738)روضات الجنان فی تفسیر القرآن.
محمد بن عبد الله بن بهادر(م 794)البرهان فی تفسیر القرآن.
علی بن عبد الکافی(م 756)الدر النظیم فی تفسیر القرآن العظیم.
تفسیر و علوم قرآن در قرن نهم
در این قرن نیز اندیشمندانی چند کتبی را در تفسیر و علوم قرآن تدوین نموده‏اند، از آن جمله:
سلیمان بن عبد الناصر(م 811)ناسخ القرآن و منسوخه.
فاضل مقداد بن عبد الله سیوری اسدی حلی (م 826)کنز العرفان فی فقه القرآن.
احمد بن عبد الله، معروف به ابن المتوج(م 810)منهاج الهدایة فی تفسیر آیات الاحکام. و ناسخ القرآن و منسوخه.
ناصر بن جمال الدین(م حدود 860)آیات الاحکام.
حسن بن شمس الدین استر آبادی(م حدود 900)معارج السؤول و مدارج المأمول فی تفسیر آیات الاحکام.
شیخ زین الدین بیاضی عاملی(م 877) مباحث فی علوم القرآن.
علامه قراماتی، بحر العلوم فی تفسیر القرآن.
احمد بن یحیی زیدی(م 840)آیات الاحکام.
احمد بن علی عسقلانی معروف به ابن حجر (م 852)کتاب اسباب النزول و الایات النیرات الخوارق المعجزات.
محمد بن دمشقی مشهور به ابن حزی(م 833)النشر فی القراءات العشر.
برهان الدین ابراهیم بن عمر بقاعی، نظم الدرر فی تناسب الایات و السور.
علی بن احمد هندی(م 835)تبصیر الرحمان و تیسیر المنان به بعض ما یشیر الی اعجاز القرآن
احمد بن اسماعیل ابشیطی(م 883)ناسخ القرآن و منسوخه.
عبد الرحمان ثعالبی بن محمد جزائری (م 897)تفسیر جواهر الحسان فی تفسیر القرآن.
تفسیر و علوم قرآن در قرن دهم
در این قرن نیز اندیشمندان به ابحاث تفسیر و علوم قرآنی ادامه داده و کتبی را در این زمینه تدوین نموده‏اند، از آن جمله:
ابراهیم بن علی کفعمی(م 905)قراضة النضیر فی التفسیر.
عبد الرحمن بن ابو بکر(م 911) معترک الاقران فی اعجاز القرآن-و احکام القرآن
عبد الرحمن سیوطی(م 911)او در این زمینه چهار کتاب دارد:الاتقان فی علوم القرآن- التحبیر فی علوم التفسیر-معترک الاقرآن فی تفسیر القرآن-و تفسیر الدّر المنثور و..
محمد یمنی زیدی(م 957)شرح آیات الاحکام.
ابو مسعود(م 951)کتاب تفسیر.
محمد شهفتیکی مشهدی(م 907)آیات الاحکام.
ابو نصر هبة اللّه، الناسخ و المنسوخ.
ابو سعید عمادی مفتی قسطنطنیه ارشاد العقل السلیم الی مزایا الکتاب الکریم.
محمد حسینی مرعشی(م حدود 900)آیات الاحکام.
ابراهیم حسن النبیسی(م 915)تفسیر القرآن.
ابراهیم بن محمد(م 923)الایات التی فیها الناسخ و المنسوخ.
ابراهیم بن محمد اسفراینی(م 3/945)حاشیه بر تفسیر بیضاوی.
ابراهیم بن حمزه ادرنوی(م 970)جامع الانوار و نزهة الابصار فی التفسیر.
ملا فتح اللّه کاشانی(م 997/988)منهج الصادقین فی الزام المخالفین فی تفسیر القرآن المبین و زبدة التفاسیر.
احمد بن محمد، معروف به مقدس اردبیلی(م 993)زبدة البیان فی احکام القرآن.
ابو الفتح بن امیر حسینی(م 976)تفسیر شاهی که ظاهرا به فارسی نوشته شده است.
تفسیر علوم قرآن در قرن یازدهم
اندیشمندان در این قرن بطور وسیع و گسترده ابحاث تفسیر و علوم قرآنی را مورد بحث و کنکاش قرار داده و کتبی را تدوین نموده‏اند، از جمله:
ابراهیم بن عبد اللّه قریمی(م 1001)الرسالة الناریة فی کشف الاسرار الناریة.
ابراهیم بن حسین حسنی(م 1026)حاشیه بر کشاف زمخشری.
فاضل کاظمی(م حدود اواسط این قرن)مسالک الافهام فی شرح آیات الاحکام.
ابراهیم بن احمد، معروف به ابن العلا(م 1030) آلاء الرحمان.
محمد بن ادریس زیدی، صاحب الدرة المضیئة فی الایات المنسوخة الفقهیه.
محمد بن حسین عاملی، معروف به شیخ بهائی(م 1030)آلاء الرحمان.
محمد استر آبادی(م 1036)آیات الاحکام.
ابراهیم بن لقانی(م 1041)تفسیر القرآن.
محمد بن احمد عوفی(م 1050)الناسخ و المنسوخ.
محمد حسین مرعشی(م 1034)تفسیر آیات الاحکام.
محمد معروف به شاه قاضی(م حدود 1040).
محمد بن ابراهیم شیرازی، معروف به ملا صدرا(م 1050)تفسیر القرآن الکریم.
محمد اقحصاری(1025)انوار القرآن فی احکام القرآن.
عبد الله بلخی(م 1189)مدارک الاحکام و انوار القرآن.
ابراهیم بن محمد شیرازی(م 1070)الوثقی فی تفسیر القرآن.
ملا محسن معروف به فیض کاشانی(م 1091) تفسیر صافی.
حسام الدین بن حجال الدین طریحی(م 1095) الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز.
محمد سعید طباطبائی(م 1092)مفاتیح الاحکام فی شرح آیات الاحکام القرانیه(شرح بر زبدة البیان مرحوم مقدس اردبیلی).
تفسیر و علوم قرآنی در قرن دوازدهم
ابراهیم بن حسین کورانی(م 1101)هدیة العارفین.
محمد هروی بحاری(م 1109)انوار القرآن ی احکام القرآن.
میرزا محمد مشهدی(م 1125)تفسیر کنز الدقائق.
علی بن محمد عاملی(م 1140)مشکاة الانوار فی تفسیر القرآن.
*هویزی(م حدود 1112)تفسیر نور الثقلین.
ابراهیم القاضی اصفهانی(م.116)تفسیر کبیر.
محمد بن علی موسوی عاملی(م 1139)ایناس المؤمنین با قتباس علوم الدین عن النبراس المعجز المبین فی تفسیر آیات القرآنیة التی هی الاحکام الاصلیة و الفرعیة.
محمد ابراهیم تبریزی، معروف به میر ابراهیما (م 1149)تحصیل الاطمینان فی شرح زبدة البیان فی تفسیر آیات الاحکام من القرآن.
سید هاشم حسینی بحرانی(م 7/1109) البرهان فی تفسیر القرآن ابراهیم بن مصطفی معروف به حنیف رومی(م 1189)الناسخ و المنسوخ علی بن محمد طباطبایی(م 1195) حاشیه بر انوار تنزیل علامه بیضاوی.
اسماعیل حقی(م 1137)احکام القرآن و کتاب روح البیان فی تفسیر القرآن.
تفسیر و علوم قرآن در قرن سیزدهم
ابراهیم بن محمد(م 1213 ه)مفاتیح الرضوان فی تفسیر القرآن.
عبد الباسط رستم قندجی(م 1223)عجیب القرآن فی اسرار القرآن.
عبد الله حسینی هندی(م 1270)کتاب احکام القرآن.
سید محمود بغدادی، معروف به آلوسی(م 1270)تفسیر روح المعانی.
محمد بن علی، معروف به شوکانی(م 1250) فتح القدیر الجامع بین فنی الروایة و الدرایة من علم التفسیر.
محمد جعفر استرآبادی(م 1263)دلائل المرام فی تفسیر آیات الاحکام.
محمد حمزاوی(مفتی دمشق)در الاسرار.
عبد الحسین مخزومی(م 1279)الوجیز فی تفسیر آیات الاحکام.
ابراهیم سبغة الله حیدری(م 1299)فصیح البیان فی تفسیر القرآن.
ابراهیم بن عمر بیوص(م 1400)تفسیر کبیر.
تفسیر و علم قرآن در قرن چهاردهم
در این قرن بیش از هر عصری علوم قرآن تدوین شده است، این برتری تنها در تعداد کتب نیست، بلکه تحولی ارزنده در دیدگاه اندیشمندان و نویسندگان مشهود است و ابعاد اجتماعی و سیاسی نیز مورد توجه آنان قرار گرفته است اندیشمندان در این قرن به ابتکارات جدید و مهمی در ابحاث علوم قرآن دست یازیدند و حقایق تازه‏ای را از قرآن برای مسلمانان ارائه داده‏اند، از آن جمله:
محمد بن احمد اسکندرانی(م 1306) کشف الاسرار النوارنیه القرآنیه و تبیان الاسرار الربانیه...
محمد بخاری(م 1307)نیل المراد من تفسیر آیات الاحکام.
احمد زینی(م 1304)شرح آیات الاحکام.
عبد الرحمان قرحداقی(م 1339)کتاب الناسخ و المنسوخ.
محمد تقی بن محمد قاسم اردوبادی (م 1333)کتاب الشهاب المبین فی اعجاز القرآن و اصول الدین.
احمد فوزی ساعاتی(م 1348)البرهان فی اعجاز القرآن.
سید احمد خان، (1232-1316)تفسیر القرآن و هو الهدی و الفرقان.
ابراهیم بن ادریس، معروف به نوسی (م 1304)کتاب تفسیر القرآن.
احمد سعد عقاد مصری، ضیاء الاکوان فی تفسیر القرآن.
شیخ طاهر جزائری(م 1338)التبیان لبعض‏ المباحث المتعلقة بالقرآن.
محمد مصطفی مراغی(1364 ه)تفسیر المراغی.
طنطاوی بن جوهری(م 1358)، الجواهر فی تفسیر القرآن کریم.(26 جلد)
شیخ محمد نهاوندی(م 1371)صاحب تفسیر.
محمد جمال الدین قاسمی دمشقی (م 1332)محاسن التأویل:این تفسیر در 17 جلد قرار دارد.
عبد القادر ملاخویش بیان المعانی علی حسب النزول.
یوسف مروه، کتاب علوم الطبیعة فی القرآن.
حسین عمری یمینی(م حدود 1380)آیات الاحکام.
سید عبد الحجة بلاغی، حجه التفاسیر و بلاغ الاکسیر.
محمد عبد العظیم زرقانی، مناهل العرفان فی علوم القرآن.
علی رفاعی محمد، بشائر الضوان فی تفسیر القرآن.
مالک بن نبی، کتاب الظاهرة القرآنیة.
محمد جواد بن حسن بلاغی(م 1352) آلاء الرحمان فی تفسیر القرآن.
محمد رشید رضا((م 1354)تفسیر القرآن الحکیم.
محمد عبده مصری(م 1323)تفسیر المنار به قلم شاگردش محمد رشید رضا.
محمد علی سلامة، منهج الفرقان علی علوم القرآن، و مشاهد القیامة فی القرآن.
فتح علی بن ولی زنجانی(م 1338) مجمع الانوار و معدن الاسرار فی تفسیر القرآن الکریم.
عبد الحمید، معروف به ابن بادیس(م 1359) تفسیر القرآن الکریم یا تفسیر بن بادیس فی مجالس التذکیر من کلام الحکیم الخبیر.
محمد فریدوجدی(م 1954 میلادی) المصحف المیسر و صفوة العرفان فی تفسیر القرآن.
سید قطب(م 1386)، التصویر النفی فی القرآن-فی ظلال القرآن.
علامه محمود شلتوت، (م 1963 م)تفسیر القرآن، و الی القرآن الکریم، من هدی القرآن.
عبد الکریم الخطیب، صاحب التفسیر القرآن للقرآن
شرنبلانی، النفحة القدسیة فی احکام قرائة القرآن.
محمد امین بن محمد مختار، معروف به شنقیطی، اضواء البیان من ایضاح القرآن.
عبد الله محمود شحاته، فی نور القرآن.
صادق نوبری، کشف الحقائق عن نکت الآیات و الدقائق.
مصطفی رافعی(م 1373)کتاب اعجاز القرآن.
علامه سید محمد حسین طباطبایی (1321-1402)صاحب المیزان فی تفسیر القرآن.
محمد جواد مغنیه، التفسیر الکاشف.
سید محمود طالقانی، (م 1358 ش)صاحب پرتوی از قرآن.
عبید الله بن الاسلام سندی، الهام الرحمان فی تفسیر القرآن.
عبد الرحمان بن ناصر، معروف به ابن سعدی، تفسیر الکریم المنان فی تفسیر القرآن و تیسیر اللطیفل المنان فی خلاصة مقاصد القرآن-و القواعد الحسان فی تفسیر القرآن.
محمد، معروف به ابن الخطیب، اوضح التفاسیر.
مجتبی قزوینی(م 1386)بیاض الفرقان.
محمد ابراهیم میر سالکوتی، تفسیر واضح البیان فی تفسیر القرآن.
میر سید علی بهشتی، تفسیر مقتنیات الدرر.
ابو القاسم رضوی لاهوری0م 1324)، لوامع التنزیل و سواطع التأویل.
محمد بن عبد المنعم خفاجه، تفسیر القرآن الحکیم.
عماد الدین بحرانی، الوجیز فی تفسیر الکتاب‏ العزیز.
محمد غزالی، نظرات فی القرآن.
عبد الله شبر(م 1342 ه)، الجواهر الثمین فی تفسیر القرآن.
علی بن جعفر استرآبادی(م 1315)، نشر الدرر الایتام فی شرح آیات الاحکام و الدرر الایتام فی تفسیر آیات الاحکام.
محمد بن فضل الله ساروی(پهنه کلانی)، (م 1342)، موضع الاحکام فی شرح آیات الاحکام.
محمد مهدی مراغی(م حدود 1345)، مقلاد الرشاد فی شرح آیات الاحکام.
محمد باقر قایینی(م 1352)، آیات الاحکام.
بانوی هاشمیه اصفهانی، تفسیر مخزن الاسرار.
محمد فرومدی سبزواری(م 1410)الجدید فی تفسیر القرآن المجید.
عبد الحسین طیب اصفهانی، اطیب البیان.
آقا میرزا محمد ثقفی تهرانی، تفسیر روان جاوید.
محمد تقی شریعتی(م 1407)، تفسیر نوین.
سید ابو القاسم خوئی، البیان فی تفسیر القرآن.
محمد فاضل لنکرانی، مدخل التفسیر.
سید مصطفی خمینی، تفسیر القرآن.
محمد باقر خویبراوی ناصری، مختصر مجمع البیان.
عبد الله جوادی آملی، تفسیر موضوعی قرآن مجید.
سید محمد باقر ابطحی، المدخل الی التفسیر الموضوعی للقرآن الکریم.
ابراهیم عاملی7(م بعد 1345 ش)تفسیر عاملی.
سید هاشم حسینی میر دامادی نجف آبادی، (م حدود 1385)خلاصة البیان فی تفسیر القرآن.
سید محمد باقر حجتی و عبد الکریم بی‏آزار شیرازی، تفسیر کاشف.
جعفر سبحانی، تفسیر موضوعی منشور جاوید-مفاهیم القرآن-تفسیر آیات مسکله قرآن-
جمعی از فضلا تحت نظارت ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه(این تفسیر به عربی ترجمه شده).
محمد صادقی تهرانی، تفسیر الفرقان.
رستگار جویبار، البصائر.
اینها نمونه‏ای از تفاسیری بود که در قرنهای گذشته از علما و دانشمندان بدست ما رسیده و چون بنابر استقصاء نبوده است به همین مقدار بسنده شد.
بحث و بررسی و تألیف در زمینه علوم قرآنی در جهان اسلام همچنان ادامه دارد و بی‏وقفه اندیشمندان برای بدست آوردن معارف و علوم قرآنی کوشیده و می‏کوشند.
در خاتمه لازم به یادآوری است، گر چه به اندازه امکان و فرصت، در این نوشته دقت و تحقیق شده است، اما باز هم ممکن است مواردی از قلم افتاده و یا در مشخصات یاد شده سهوی پیش آمده باشد که بی‏تردید تذکر خوانندگان محترم در شماره‏های آینده سودمند است.در ضمن برای پیشگیری از اطناب مقال از ذکر منابع و مآخذ صرف نظر گردید.