اسماعیلیان

پیشگفتار
در طرح مقدماتی تحلیلی بر نهضت‏های سیاسی-دینی ایران اسلامی که در مجله وزین کیهان اندیشه (1) طبع یافت، ضمن بر شماری نهضتهای ایران از قرن سوم هجری تا عصر صفویه، از جنبش اسماعیلیه هم سخن به میان آمد، که می‏بایست طبق توالی تاریخی پس از بررسی نهضت علویان طبرستان و نهضت صاحب الزنج و نهضت انقلابی قرامطه (2) در این شماره به بررسی نهضت اسماعیلیه بپردازیم. بدون‏شک نهضت اسماعیلیه یکی از دیر پاترین حرکتهایی بوده که در ایران و دیگر بلاد اسلامی روی داده است و خصوصا اثرات فرهنگی، دینی، سیاسی و اجتماعی در ایران بر جای گذاشته که ابعاد آن در متون و نصوص تاریخی مشهود است.
پیرامون احوال و اخبار اسماعیلیان ایران تحقیقات و بررسی‏هایی انجام پذیرفته و کتاب‏ها و رساله‏های متعددی در این زمینه تدوین و تألیف یافته است.همچنین گذشته از نویسندگان این مرز و بوم، محققان و پژوهشگران دیگر بلاد نیز آثاری چند در این‏باره از خود بر جای نهاده‏اند که پاره‏ای از آن تألیفات به فارسی ترجمه گردیده است.
جالب اینجاست که جریانات و حوادث تاریخی در مورد اسماعیلیه و نیز احوال حسن صباح و یاران وی با داستانها و افسانه‏هایی چند همراه گردیده که البته اصالت آن داستان‏ها محل تأمل و تردید است.هر چند مطالب مندرج در آنها آگاهیهایی هم به خواننده علاقمند ارائه می‏نماید.
در میان تحقیقات و بررسیهای انجام شده پیرامون نهضت اسماعیلیه مهمترین تحقیق مستندی که در این زمینه طبع و نشر گردیده، اطلاعاتی است که در تاریخ ایران کمبریج موجود است. (3)
در این کتاب مؤلف حرکت اسماعیلیه را از جنبه‏های سیاسی، تاریخی، فکری، مورد ارزیابی قرار داده است.مطالب مطروحه در این تالیف، مستند، قویم و برای علاقه‏مندان قابل استفاده فراوان خواهد بود.
همان گونه که در فوق اشاره شد بنابراین بود که در این شماره نشریه درباره نهضت اسماعیلیه مقاله مستقلی به رشته تحریر در آید، ولی از آنجا که در زمینه اسماعیلیه بطور مستوفی و کافی‏ تحقیقات و تتبعات انجام یافته، و نیز به زبان فارسی، کتب و رسالات متعددی چاپ و منتشر گردیده است. (4)
لذا از تحریر تکراری مطالب قسمت مربوط به نهضت اسماعیلیه امتناع ورزیده و خودداری شد.
و بدیهی است که این امر، از اهمیت و منزلت این سلسله مقالات نمی‏کاهد.
یادداشت ذیل، فقط ذکر نکاتی است در زمینه ارزیابی تاریخی و سیاسی این نهضت که روشنگر پاره‏ای از مسائل در مورد اسماعیلیان است.
اسماعیلیه در دادگاه تاریخ
یکی از علل و عوامل اصلی بحران سیاسی در عصر سلاجقه ایران، مسأله رهبری دنیای اسلام بود.فاطمیان که خود را منسوب به حضرت فاطمه(ع)می‏دانستند، دولت شیعه مذهب هفت امامی در مصر تشکیل داده و خود را جانشین اصلی اولاد علی(ع)می‏دانستند.
از سویی تأسیس حکومت شیعه مذهب آل بویه و تصرف بغداد و رو به کاهش نهادن نفوذ و قدرت سیاسی خلفای عباسی، موازنه قدرت را به نفع فاطمیان دگرگون ساخت.
لازم به تذکر است که هر چند آل بویه خلافت عباسی را منقرض نساختند، ولی توانستند نفوذ سیاسی و مذهبی آنان را کاهش داده و به حداقل ممکن برساندند. (5)
ظهور سیاسی غزنویان و فتوحات سلطان محمود و اطاعت دینی-سیاسی وی از خلیفه عباسی، چند گاهی خلافت بغداد را از سقوط نجات داد، چه سلطان محمود مخالفین سیاسی و مذهبی عباسیان را از بین برد(مانند دولت آل بویه و سر کوب علویان ری و دیگر بلاد).
در تعاقب این امر، ترکان سلجوقی-که از خراسان بزرگ کوچیده و با تصرف آن بلاد قدرت سیاسی قابل توجهی بشمار می‏آمدند-با فروپاشی حکومت غزنویان با خلافت عباسی بیعت نموده و خلیفه هم با ارسال فرمان ولوا و منشور حکومت، مشروعیت قدرت و دولت سلاجقه را که سنی مذهب بودند مورد تأیید قرار داد. (6)
تردیدی نباید داشت که در آستانه ظهور سلاجقه، دنیای اسلام، جهت به دست گرفتن قدرت و رهبری مسلمین و یا اینکه اداره حکومت، دست به رقابت زده بود.
مهمترین مراکز قدرت در آن عصر عبارت بود از: الف-خلافت بغداد و عباسیان که مختصر نفوذ معنوی داشتند.
ب-سلاجقه که دارای توان و قدرت سیاسی-نظامی بوده و نیز تأییدکننده حکومت عباسیان بودند.
ج-فاطمیان مصر و داعیان آنها و مبارزه علیه عباسیان(مبارزه سیاسی-دینی).
د-اسماعیلیه در ایران. (7)
در کنار این چهار قدرت سیاسی، نظامی و مذهبی، باید از علماء و مدارس علمیه هم نام برد که در این زمینه بی نفوذ نبوده‏اند.
ناگفته نماند که اسماعیلیه زمانی دست به تأسیس حکومت زدند که وضعیت ایران از نظر سیاسی، فکری و اجتماعی مغشوش و مضطرب بود.بدین‏سان تحولاتی در زمینه مسائل فرهنگی، سیاسی و اقتصادی و...در ایران آن زمان بوجود آمد که اهم آنها از این قرار است:
1-جریانات فکری و علمی و طرفداران اصالت فلسفه سرکوب شدند.
2-پیروزی سلاجقه پیروزی دوباره اصحاب حدیث و قشرگرایان بود.
3-استیلای نظامی سلاجقه در خراسان سبب شد تا ایرانیان با جنبشهای عیاری و پهلوانی(ادامه حرکت عیاران در سیستان) در شهرها در برابر ترکان مقاومت کنند.
4-ضربه خوردن و آسیب‏پذیری اقتصاد شهری.
5-استیلای بزرگان طوایف و قبایل سلجوقی بر زمینهای زراعتی و چراگاهها. (8)
در اینجا باید یادآور شد:حسن صباح(متوفی 518 ه)که ابتدا چشم به قاهره و فاطمیان دوخته بود، با کیاست و فراست سیاسی که داشت، قیام بر علیه سلاجقه و خلافت عباسی را آغاز نمود.
راز موفقیت حسن صباح را در این مورد، می‏توان در چند امر ذیل بدین گونه بیان داشت:
1-پیوند سیاسی و مذهبی اسماعیلیان با مسأله«امامت»و ارتباط با فاطمیان مصر(در مرحله‏ای از کار و مبارزه).
2-برخورداری از قدرت نظامی و توان رزمی و نیز تربیت نیرو و قوای کارآمد(به نام فدائیان اسماعیلیه).
3-داشتن مبلغین با سواد و وارد به جدل و استدلال.
4-تبلیغ علیه عباسیان و سلاجقه به عنوان ظالم و فاقد صلاحیت سیاسی و دینی و نیز تبلیغ برای خود به عنوان تنها دولت و قدرت مشروع در بلاد اسلامی.
5-طرفداری از فلسفه به عنوان حربه‏ای در برابر حدیث و علمای سنتی مدارس و همچنین وسیله‏ای برای مجاب نمودن مخالفین.
6-داشتن نیروی نظامی کافی در تمام شهرها.
آنچه درباره اسماعیلیان می‏توان گفت اینکه: مبارزه اسماعیلیه تا آنجا که مبارزه علیه ظلم و ستم ترکان سلجوقی و قدرت‏های حاکم بود، مبارزه‏ای بسیار پسندیده می‏نمود، اما حسن صباح که خود با هر گونه ستم و خشونت مخالف بود، چگونه خود فدائیان را تشویق می‏کرد که دست به خشونت و قتل و غارت بزنند؟
حسن صباح به خاندان آل علی(ع)فخر و مباهات می‏کرد، ولی نباید فراموش کرد که فاطمیان از نظر نحوه حکومت و معیشت دست کمی از عباسیان نداشتند.اگر حسن صباح خلیفه فاطمی را جانشین واقعی پیامبر اسلام(ص)می‏دانست در مقابل علمای اهل سنت هم خلیفه عباسی را رئیس معنوی مسلمین تلقی می‏کردند.
اسماعیلیان، از سویی خود را طرفدار فلسفه و آزادی فکر و اندیشه مشهور نموده بودند، ولی از سویی دیگر در نشر و گسترش اعتقادات و نظرات خویش سخت پا فشاری می‏نمودند و متعصبانه رفتار می‏کردند، و حتی مخالفین افکار و معتقدات خود را تهدید می‏نمودند.
ایجاد وحشت و هراس در بین مردم از روش و شیوه‏های شناخته شده اسماعیلیان بود.حتی‏ بگونه‏ای که بسیاری از شخصیتهای علمی را که مخالف عقیده و مرام آنان بودند با قتل و ترور از میان برداشتند البته این اعمال خشونت‏آمیز مورد پذیرش عامه مردم نبود.
در اینجا قابل ذکر است که تأسیس مدارس و مؤسسات علمی و مراکز آموزش و تصرف قلاع و دژها، برای مقاومت و استقامت از ابتکارات حسن صباح بود، که البته تأسیس مدارس، بیشتر جنبه سیاسی و عقیدتی داشت.
جالب توجه است که اسماعیلیان در دوره‏هایی از حیات سیاسی و فکری خود، حمایت از فلسفه را مبنای کار خود قرار داده و با توسل به فلسفه، به توجیه مبانی فرهنگی و اعتقادی و به تبع آن به تثبیت مواضع سیاسی خویش می‏پرداختند.
سؤالی که در اینجا مطرح می‏شود اینکه:آیا کسانی که تعقل و توسل به فلسفه را راه و رسم خویش قرار می‏دهند و از آزاد اندیشی و آزادی عقیده دفاع می‏نمایند، می‏توانند اندیشه‏های خود را با تهدید و ارعاب به دیگران تحمیل نمایند؟
آنچه که جای دقت و بررسی دارد این است که مبانی اعتقادی و حکومتی اسماعیلیه از نظر «امامت»محل تأمل فراوان است و باید مورد ارزیابی قرار گیرد، زیرا با آنکه اسماعیل-فرزند امام جعفر صادق(ع)-در زمان حیات پدر بزرگوارش بدرود حیات گفته و همه مردم مدینه شاهد و ناظر این حادثه بوده‏اند، چگونه اسماعیلیه انکار امامت موسی بن جعفر(ع)نموده و نظر امام معصوم را در این زمینه پذیرا نشدند. (9)
این نکته گفتنی است که اسماعیلیه پیشوایان خود را«امام قائم»نامیده و لذا امام دوازدهم (قائم آل محمد عج)را انکار می‏نمودند.و آنان امامت را در افرادی قرار می‏دادند که معصوم و مصون از خطا نبوده‏اند.
در پایان لازم به تذکر است از آنجا که مسائل مربوط به ظهور و سقوط اسماعیلیه و نیز علل و عوامل آن به تفصیل در منابع و مآخذ تاریخی آمده است، از اینرو تکرار آن در اینجا ضرورت ندارد. (10)
یادداشتها:
(1)-رک:مجله کیهان اندیشه شماره 21(آذر و دی 1367) ص 88 و 89.
(2)-رک:مجله کیهان اندیشه، به ترتیب در شماره‏های 21 و 22 و 24 درج گردیده است.
(3)-جی، بویل، تاریخ ایران کمبریج، از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان جلد پنجم، مترجم، حسن انوشه، تهران انتشارات امیر کبیر، 1366(بخش پنجم دولت اسماعیلی از صفحه 395 تا 448).
 (4)-در زمینه اسماعیلیان، برنارد لوئیس، اثر ارزنده‏ای دارد که از بهترین کارهای تحقیقی او بشمار می‏رود، «الفضل للمتقدم».
(5)-اشپولر به این نکته اشاره دارد.نگاه کنید به:تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ج اول، ترجمه جواد فلاطوری، چاپ دوم، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1364، از صفحه 169 به بعد و مقایسه شود با کتاب آل بویه و اوضاع زمان ایشان با نموداری از زندگی مردم آن عصر، تألیف استاد علی اصغر فقیهی، تهران، انتشارات صبا، 1357.
(6)-محمد بن علی بن سلیمان الراوندی، زاحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق، به سعی و اهتمام محمد اقبال، با تصحیحات لازم مجتبی مینوی، تهران، امیر کبیر، 1364، صفحه 86 به بعد.
(7)-کارل بروکلمان، تاریخ دول و ملل اسلامی، ترجمه دکتر هادی جزایری، تهران، شرکت ترجمه و نشر کتاب سابق و مقایسه شود با کتاب طبقات سلاطین اسلام، لین پول، ترجمه مرحوم عباس اقبال.
(8)-جی.آ-بویل، تاریخ ایران کمبریچ، ج 5 با مشخصات یاد شده، بخش سوم:دین در دوره سلجوقی از ص 629 تا 280
(9)-نگارنده تفصیل این نکته را در بررسی نهضت انقلابی قرامطه آورده است:مراجعه شود به مجله کیهان اندیشه شماره 24(خرداد و تیر 1368).
(10)-اجمالا نگاه کنید به:ابو القاسم کاشانی، تاریخ اسماعیلیه (بخشی از زبدة التواریخ)، تصحیح محمد تقی دانش‏پژوه، تبریز، 1343، عطا ملک جوینی، تاریخ جهانگشا، بخش مربوط به اسماعیلیه، خواجه رشید الدین فضل الله، جامع التواریخ، بخش مربوط به اسماعیلیه، خواجه نصر الدین طوسی، روضة التسلیم، تصحیح ایوانف، بمبئی 1950، حمد الله مستوفی، تاریخ گزیده به اهتمام دکتر عبد الحسین نوائی، تهران، امیر کبیر، 1336، محمد بن زین العابدین خراسانی فدائی، تاریخ اسماعیلیه یا هدایة المومنین الطالبین، به تصحیح و اهتمام الکساندر سیمیونوف، تهران، انتشارات اساطیر، 1362، استاد برنارد لوئیس، تاریخ اسماعیلیان، ترجمه دکتر فریدون بدره‏ای، تهران، طوس، 1362، هاجسن فرقه اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‏ای، تهران.