نظریه ساختار- کارگزار

خاندان علم از گذشته دور موقعیت ویژه ای در شرق ایران داشته که با به قدرت رسیدن حکومت قاجاریه جایگاه آنان به عنوان یک حکومت محلی تثبیت و تحکیم گردیده است. در این دوره علی رغم وجود کشاکش قدرت میان دو ابرقدرت آن دوره یعنی انگلستان و روسیه، جریان داشتن مسأله شرق (بازی بزرگ) و کشمکش برخی حکام محلی با دولت قاجار، خاندان خزیمه نه تنها بقا می یابند؛ بلکه موقعیت و جایگاه خود را فزونی می بخشند. سؤال این تحقیق بررسی چرایی حفظ موقعیت خاندان علم تا پایان دوره قاجاریه در این منطقه است، فرضیه این نوشتار این است که در جریان بازی بزرگ دو ساختار وجود دارد. ساختار اول دولت های استعماری روس و انگلیس و ساختار دوم دولت مرکزی قاجار می باشد؛ نقش خاندان علم به عنوان کارگزار، واسطه گر و تعادل بخش منافع ابرقدرت ها و دولت مرکزی است و همین امر بقا و گسترش حیطه قدرت آنان را تضمین می نماید.