مراتب سیروسلوک

این پژوهش به تحلیل صفت عارفانه اخلاص از منظر مراتب سیروسلوک در برخی از مهم ترین آثار برجسته عرفانی تا قرن نهم هجری می پردازد. این بررسی که با روشی توصیفی – تحلیلی نگارش یافته، نشان می دهد که اخلاص در سخن برخی از عارفان، در هریک از مراتب سه گانه سلوک دچار تحول و تبدل محتوایی شده است؛ چنان که در مرتبه نخست سلوک (فرق)، ویژگی ایجابی و کوشش مدارانه دارد. در این ساحت سالک در اتصاف به اخلاص و پرهیز از آفات آن کوشش داشته، با وصف مخلِص شناخته می شود. در مرتبه دوم (فنا)، جذبه الهی سالک را از وجود مجازی و همه صفاتش فانی می سازد؛ لذا، اخلاص در عارف خصوصیتی سلبی و تنزیهی یافته، اتصافش به اخلاص ترک می شود و با وصف مخلَص شناخته می شود. در مرتبه سوم (بقا)، عارف مظهر اسماء و صفات الهی می گردد؛ ازاین رو، اخلاص در عارف پس از سلب، مجدداً به شکل ایجابی، امّا تحوّل یافته، نمود می یابد. همچنین، وصف مخلِص در این مرتبه هم بر عارف و هم بر حق جایز می شود. نتیجه این بررسی نشان می دهد با وجود این ه سخنان بیشتر عارفان از اخلاص با ویژگی های مرتبه فرق، مطابقت دارد؛ اما سخنان عده ای از آنان از اخلاص علاوه بر مرتبه فرق، با خصوصیات مرتبه فنا و بقا هم پوشانی دارد.