انسان شناسی عملی

انسان مخاطب دین است و لذا تغییرات در انسان سبب تغییر در دینداری و به تبع آن تغییر در دین ورزی می شود و حداقل این پرسش را ایجاد می کند که کدام یک از ساحات دین باید اولویت و صدارت یابد. در عصر جدید و دوره روشنگری شاهد تحولی چشمگیر در تعریف انسان هستیم. در این تعریف، انسان به مثابه موجودی جبران گر و اجتماعی، با نگاهی طبیعت گرایانه در کانون توجه قرار می گیرد. در دوره روشنگری و متعاقب انقلاب کپرنیکی کانت، انسان به مثابه سوژه و فاعل شناسایی متولد و معرفی شد، سوژه ای که متعلقات ادراک را خود را برمی سازد و البته از ادراک عوالم فرازمانی و فرامکانی قاصر است. نتیجه بسط این انقلاب کپرنیکی به ساحت اراده و عمل و احساسات و عواطف منتهی به تولد انسان به مثابه عامل (و نه عاقل به مفهوم متافیزیکی) شد. در چنین وضعیتی، مقولاتی همچون آزادی، تعهد، مسئولیت و عواطفی مانند نوع دوستی، شفقت و حیا که بروز آنها در حیات عملی است، در انسان و انسان شناسی اولویت می یابد و علومِ معطوف به عمل انسانی تکون یا بسط می یابد. الهیّات مسیحی با تکوین الهیّات عملی این تحول و تلاطم در مفهوم و حقیقت انسان را به رسمیت شناخته و با آن تعامل کرده است. الهیّات و کلام اسلامی هم بالطبع نمی تواند این امر را نادیده بینگارد. دین شناسان و اهل کلام باید از همه استطاعت و توان و ظرفیت علوم دینی اعم از کلام، فلسفه، اخلاق، فقه، اصول فقه، تفسیر و علوم حدیث، همراه با استفاده از علوم متعارف مرتبط، در مسیر تحقق الهیّات عملی اسلامی به مثابه یک علم دینیِ میان رشته ای گام بردارند.

نظریه ادراکات اعتباری علامه طباطبایی فی نفسه در حوزه حکمت عملی جای می گیرد، اما این نظریه لوازم انسان شناختی جدی و مهمی دارد؛ جدی ست، زیرا این لوازم کاربردی و پردامنه هستند؛ مهم است، زیرا در مقایسه با انسان شناسی کلاسیک سنت فلسفه اسلامی ، افق های جدیدی را در حوزه انسان شناسی عملی گشوده است. ماحصل انسان شناختی نظریه اعتباریات را می توان در این قالب صورت بندی کرد که انسان موجودی است اعتبارساز. اعتبار علاوه بر این که خود از سنخ فعالیت ذهنی است، اساساً در حیطه فعالیت و عمل انسانی قرار می گیرد و از نوع ادراکات عملی است. لذا انسان در پس و پشت این نظریه، از حیث فعالیت و عمل مد نظر است. این انسان شناسی عملی برآمده از نظریه اعتباریات، به جهات گوناگون، امروزین و قابل مقایسه با نظریات جدید است. از مهم ترین وجوه فارق این نوع انسان شناسی جدید با انسان شناسی کلاسیک می توان این موارد را برشمرد: پسین، تجربی و عملی بودن. مؤلفه های اصلی عملی بودن عبارتند از: تقدم طبیعت بر بعد نفسانی در انسان و استخدام گر بودن انسان. همچنین در پرتو اعتباریات، اجتماعی بودن، فرهنگی بودن و سوژه بودن انسان هم در تعریف انسان راه می یابند و این همه در انسان شناسی فلسفی جدید هم مدنظر بوده است.