کتاب النغم

إحصاء الایقاعات رساله ای است در ایقاعاتِ موسیقی، تألیفِ ابونصر فارابی به زبان عربی. با توجه به دسترسی فارابی به آثار مکتوب و شفاهی موسیقی دانان مشهور قرون اولیه و امکان نقل و نقد آراء ایشان، تبیین نظریه ایقاع وی، نشان دهنده جایگاه ارزشمند این رساله در میان سایر تألیفات فارابی در موضوعِ موسیقی است. این مقاله با مطالعه نظریه ایقاعِ فارابی در کتاب موسیقی الکبیر ، کتاب الایقاع و رساله إحصاء الایقاعات ، علاوه بر تشریح این نظریه، سیر تحول و چگونگی تکامل آن را در رساله إحصاء الایقاعات واکاوی می کند. در ادامه، ضمن بررسی تأثیرات آراء ایقاعی فارابی بر موسیقی دانان دیگر، تک نسخه خطی این رساله معرفی می شود.

مقاله حاضر اختصاص دارد به نقد، ترجمه، شرح و تحلیل کتاب النغم اثر ارزشمند و کوتاهِ یحیی بن المنجم دانشمند قرن سوم هجری، که در آن روایت اسحاق موصلی از «مکتب غناء قدیم» آورده شده است. این رساله جزو قدیمی ترین آثار در موسیقی نظری است که شیوه تحلیلی دارد و درعین حال به سنت شفاهی و عملیِ موسیقی نزدیک است و با سنت ریاضیاتی- فلسفی که بعدها غلبه می یابد تفاوت های اساسی دارد. محور اصلی رساله، اول بررسی تعداد نغمات اصلی در موسیقی و جایگذاری آن ها بر روی عود، و دوم شرح نظریه «مجرا» است که ابداع اسحاق موصلی است. در تحلیل نظام نغمگانی المنجم مشخص می شود که این نظام شامل ده نغمه و متشکل از دو مجرای بنصر هشت نغمه ای و وسطی هفت نغمه ای است که قطعاً در دو نغمه اختلاف دارند و در بقیه نغمات مشترک اند، و نشان داده می شود که آنچه تا امروز مطرح شده و اینکه نظریه مجرا مشابه مد یا گام شمرده شده صحیح نیست. در این مقاله، علاوه بر نقد رساله، متن کامل آن به فارسی ترجمه شده و بر مبنای آن ضمن اشاره به اشکالات شرح های قدیمی تر و نقد آن ها، شرح و تحلیلی سرراست و متن محور از آراء المنجم ارائه می شود.