معناشناسی

واژه «قانت» از واژگان مهم و کلیدی در نظام معنایی قرآن کریم است که بسامد تکرار نسبی آن نماد اهمیت و جایگاه معنایی مهم آن در شبکه مفهومی کتاب خداوند است. این نوشتار می کوشد ضمن تحلیل جایگاه واژه «قانت» در قرآن کریم با استفاده از روش معناشناسی توصیفی و هم زمانی، مفهوم این واژه را تبیین و مؤلفه های معنایی آن را از قرآن کریم استخراج کند. حاصل این تحقیق نشان می دهد که قانت در کاربرد وحیانی بر محور هم نشینی با واژه هایی مانند الله، اسلام، ایمان، صالح، شرک و نشوز رابطه معنایی دارد و در بخشی از مؤلفه های معنایی با برخی از آنها تقابل معنایی دارد. بر محور جانشینی نیز با واژه هایی مثل اوّاب، تسلیم، اطاعت، عبودیت، خشوع و اخبات در یک حوزه معنایی قرار گرفته است. مفهوم محوری در تحلیل مؤلفه ای این واژه، «اطاعت» است که در کنار آن می توان از مفاهیم دیگری مانند «اختصاص به خداوند»، «تسلیم»، «عبودیت»، «خشوع»، «عدم تکبر» و... یاد کرد.

تعدد معنای الفاظ، یک مساله رایج در زبان عربی است. در طیفی از واژگان قرآن، لفظ واحد به تناسب موضوع در آیات متعدد به معانی متعدد به کار رفته است. در میان پژوهش های قرآنی بازشناسی معنایی واژه ها و عبارات در ارائه نظرات جدید تفسیری بسیار راه گشا است. در این پژوهش که بر توصیف – تحلیل استوار است معنای عبارت «اِنقاذ مِنَ النّارِ» در آیه 103 سوره آل عمران با استفاده از قاعده سیاق و دقّت در اسباب النزول مورد واکاوی قرار گرفته است؛ با تبیین و تحلیل نظرات، این نتیجه به دست آمد که مفسران این عبارت را به دو گونه ظاهری و باطنی تفسیر نموده اند؛ در تفسیر ظاهری سه نظر: «1) نجات از آتش جهنم، 2) نجات از آتش جنگ، 3) ادغامی از هر دو نظر» مطرح گردید و در تفسیر باطنی «نجات از آتش شهوات و نجات از اخلاق رذیله» مورد نظر بوده است؛ امّا نظر مختار مقاله این است که تفاسیر باطنی قابل قبول نیستند زیرا معیارهای صحت معنای باطنی – دلالت های عرفی کلام و مستندات روایی – را دارا نمی باشند؛ لذا با توجّه به تمامی قرائن می توان این گونه بیان کرد که معنای اصلی عبارت مذکور «نجات از آتش جنگ و خونریزی» است لذا از آنجا که نتیجه خودداری از جنگ و خونریزی، وحدت و دوستی بین مسلمانان است سرانجامِ آن به نجات از آتش جهنّم منتهی می شود.