صعق

یکی از حوادثی که جهان و جهانیان را برای برپایی قیامت آماده می سازد، «نفخ صور» است. بر اساس آیات و روایات با دمیده شدن در صور همه اهل آسمان ها و زمین صاعقه زده می شوند. در آیه 68 سوره زمر اطلاقِ «صَعِقَ» بر عموم، با تعبیر «إِلاَّ مَنْ شاءَ اللَّهُ» مقید گشته است. در حقیقی یا مجازی بودنِ معنای این تقیید و بر فرض حقیقی بودنِ استثنا، در مصادیق آن، میان مفسران فریقین اختلاف نظر وجود دارد. تحقیق حاضر آراء مفسران فریقین را بر اساس تحلیل مفاهیم و عناصر موجود در متنِ آیه، بررسی انتقادی نموده است. نگارندگان، دیدگاهی که استثنا در این آیه را از نوع حقیقی و متصل دانسته است اثبات نموده اند. نظرگاه هایی چون استثنا بودنِ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، اهل بیت ایشان، اهل معرفت، شهدا و انبیا، مؤیَّد با شواهد قرآنی، روایی و عقلی تشخیص داده شد. نظریه هایی چون استثناءِ فرشتگان، حضرت موسی علیه السلام، ارواح و ... نقد گردید و دلالت آن به حقیقتِ امر مخدوش شناخته شد.

بر اساس آیه 68 سوره زمر، قیامت کبری که واقعه پیش از ورود انسان ها به عالم آخرت و برقراری بهشت و جهنم است، با صعق موجودات اتفاق می افتد. در همین آیه برخی از صعق استثنا شده اند. در معنای صعق حاصل در روز قیامت و استثناشدگان آن، میان مفسران اقوال مختلفی به چشم می خورد. عرفا معنای صعق در این آیه و آیات مشابه را «فنا»ی موجودات دانسته و اشاره کرده اند کسانی که قبلاً به مقام فنا رسیده اند، مستثنای آیه اند. پژوهش حاضر با هدف بررسی مستثنای آیه و با روش توصیفی و تحلیلی در ابتدا به تبیین وحدت معنایی «حالت صعق» - در معنای عرفانی آن- در آیات مختلف پرداخته و علاوه بر آن روشن می سازد که حالت صعق در روز قیامت کبری، در تمام مخلوقات به معنای فناست. سپس در بررسی مستثنای آیه به این نتیجه رسیده است که مخلوقاتی که در عرفان با نام «ارواح مهیمه» شناخته می شوند، مستثنای آیه بوده و انسان هایی که در دنیا به مقام فنا دست یافته اند، مستثنای آیه نیستند.