عبدالجبار خرقی

تبیین فیزیکی گردش سیارات در آسمان و توضیح آنکه افلاک در کجای آسمان قرار دارند از پرسش های اصلی نجوم پیشینیان است. از جمل? آثاری که در آنها تلاش می شد تا به این پرسش پاسخ داده شود آثار هیئت دوران اسلامی است. نظر نویسندگان این آثار در این باره ریشه در دو نظریه دارد: نظری? ارسطو در بار? «عنصر پنجم» و نظری? «منشورات» بطلمیوس. این عنصر مبدأ حرکت مستدیر است و بنا بر خاصیت عناصر حرکت آن همواره یکنواخت است. اما به نظر چنین نمی رسد و اجرام آسمانی در دوره های مختلف حرکات متفاوتی دارند، از این رو برای توضیح بساطت آن باید وجود عامل های محرک متعدد را پذیرفت و این موجد نظری? افلاک است. بطلمیوس نیز در توجیه نظامی که برای جهان آورده در الاقتصاص در بار? محل افلاک و چگونگی گردش آنها سخن گفته است. پرداختن دانشمندان مسلمان به این موضوعات در کتاب های هیئت نشانی از ادام? تلاش برای توضیح این موضوعات است. در این مقاله تلاش شده است با بررسی آرای ارسطو و بطلمیوس و فیلسوفان و منجمان مسلمان پاسخ های موجود در بار? فلک، چیستی آن و چگونگی حرکت سیارات در آن، بررسی شود.

نصف النهار از دایره های عظیمه مشهور است که هم روی کره آسمانی و هم روی کره زمین تصور می شود. روی کره آسمانی حداکثر ارتفاع اجرام آسمانی در یک شبانه روزْ در مختصات مرجع افق نسبت به نصف النهار سنجیده می شود و روی کره زمین این دایره به منظور تعیین طول جغرافیاییِ یک موضع به کار می رود، که به تعیین یک نصف النهار مبدأ نیاز دارد. موضوع تعیین نصف النهار مبدأ و اندازه گیری اختلاف طول جغرافیایی مواضع مختلف زمین نسبت به آن مربوط به جغرافیای ریاضی است و در آثار نجومی دوره اسلامی، کتاب های هیئت و زیج ها، به آن اشاره می شده است. در رصد اجرام آسمانی روی نصف النهار ابزار رصدی می بایست روی خط نصف النهار موضعِ رصد قرار داده شود و از این رو تعیین خط نصف النهار مقدم بر امر رصد است. به همین دلیل روش عملیِ به دست آوردن خط نصف النهار در آثار نجومی می آمده است. در آثار هیئت دوره اسلامی فصلی با عنوان «تعیین خط نصف النهار» به بخش جغرافیای ریاضی افزوده شده است. بطلمیوس در مجسطی در باره تعیین خط نصف النهار سخنی نگفته است، پس می توان این را نیز از افزوده های دانشمندان اسلامی به آثار نجومیشان به حساب آورد. در بیشتر این آثار به روش های عملی تعیین خط نصف النهار اشاره می شده است که مشهورترین آنها «دایره هندی» است. در این مقاله فصل «تعیین خط نصف النهار» از کتاب منتهی الإدراک فی تقاسیم الأفلاک نوشته عبدالجبار خرقی در سده ششم هجری که یکی از نخستین آثار جامع هیئت است، معرفی و بررسی شده است. خرقی چهار روش برای تعیین خط نصف النهار می آورد و ضمن توصیف این روش ها در باره دقت هر یک از آنها توضیح می دهد. تقریباً در هیچ اثر دیگری از سنت هیئت این تعداد روش و نیز بررسی این چنین نیامده است. این مقاله تلاش می کند در باره منبع احتمالی این بخش از کتاب خرقی نیز شواهدی عرضه کند. این بخش از کتاب خرقی را با روش های تعیین خط نصف النهار در إفراد المقال فی أمر الظلال و قانون مسعودی بیرونی (درگذشته 440ق) مقایسه کرده ایم و نتیجه این مقایسه نشان می دهد که بیرونی از منابع خرقی در نوشتن این مبحث بوده است.

آثار هیئت از مهم ترین آثار نجومی نوشته شده در دوران اسلامی هستند. مشابهت موضوعات این آثار سبب می شود که بتوان آن ها را در قالب یک سنت نگارشی از دیگر آثار نجوم متمایز کرد. هر چند در باره اینکه هیئت نویسی از چه زمانی نزد دانشمندان اسلامی آغاز شده است، نمی توان به طور قطع سخن گفت، با تکیه بر دو اثر گیهان شناخت نوشته قطان مروزی - که احتمالاً در 498ق نوشته شده است - و منتهی الإدراک فی تقاسیم الأفلاک نوشته عبدالجبار خرقی - که در سال های 526 527ق نوشته شده است - می توان گفت آغاز نگارش کتاب های جامع هیئت از همین دوران است. از میان این دو کتاب، اثر خرقی نمونه ای از یک کتاب جامع در هیئت است که تا کنون تحقیق جامعی در باره آن انجام نشده است و محققان در باره نام و نسب نویسنده آن نیز به خطا رفته اند. در این مقاله تلاش بر آن است که شرح حال مدونی از نویسنده این کتاب بر پایه منابع هم عصر یا بسیار نزدیک به او عرضه شود همچنین آثار او در بارههیئت بررسی شوند.